EZOTERYZM
1. Znaczenie pojęcia „ezoteryzm”, „okultyzm” i „gnoza”
Ezoteryzm ( z gr. έσώ – wewnętrzne, tajemne, esotero – to, co wewnętrzne), ściśle łączy się z gnozą (gr. poznanie) i okultyzmem (łac. to, co ukryte). Terminem ezoteryzm określa się wszystkie tajemne doktryny, istniejące w ramach jakiejś filozofii lub religii, do których można mieć dostęp jedynie za pośrednictwem inicjacji.
Pentagram - tetragrammaton - Levi-Eliphas
jeden z symboli ezoteryzmu Ezoteryzm może być chrześcijański (arcana fidei) i pozachrześcijański; starożytny (np. egipski czy grecki) i współczesny (połączony z okultyzmem i gnozą).
Jak stwierdza Ch. Bochinger, przymiotnik ezoterikos od III w. po Chrystusie oznaczał to samo co łacińskie słowo occultus, tzn. treści nauczane w filozoficznych szkołach greckich.
Natomiast od XVI wieku przymiotnik ezoteryczny oznacza „wiedzę tajemną”, taką jak alchemia, astrologia czy teozofia (por. Agryppa z Nettesheim, De occulta philosophia libri tres, rok 1510). Przymiotniki okultystyczny i ezoteryczny oznaczają zarazem jakość określonej wiedzy i ograniczony przystęp do niej (disciplina arcana), co miało chronić ją przed nadużyciem i zanieczyszczeniem.
Rzeczownik ezoteryzm powstał dopiero w XIX wieku (fr. esotérisme), około roku 1870, a jego twórcą był Eliphas Lévi (1810-1875).
Próby systematycznego wykładu ezoteryzmu sięgają Swedenborga, ale za największą propagatorkę i znawczynię ezoteryzmu uznaje się Helenę Bławatską, która w 1888 roku opublikowała rodzaj podręcznika na ten temat pt. Secret Doctrin. Zgodnie z przekonaniem Bławatskiej, ezoteryzm jest dziś uważany przez jego zwolenników za „wewnętrzną” formę każdej religii.
Według niektórych autorów należy odróżnić ezoteryzm od okultyzmu.
Ezoteryzm byłby poszukiwaniem transcendencji na poziomie niedostępnym dla przeciętnego człowieka, natomiast przez okultyzm należałoby rozumieć rzeczywistość, która charakteryzuje się trzema cechami: związkiem z rzeczywistością tajemną, ukrytą; związkiem z wydarzeniami, które wydają się zależeć od sił ludzkich, ale przekraczają nasze pięć zmysłów; po trzecie, okultyzm ma do czynienia z nadprzyrodzonością i obecnością sił anielskich i demonicznych.
Tradycyjny ezoteryzm to doktryna i sposób działania. Opiera się na „pierwotnej tradycji”, która od początku istnienia ludzkości miała być przekazywana w ukryty sposób. Ezoteryzm ma pomóc ludziom w zrozumieniu ich prawdziwej tożsamości, pragnie otworzyć wrota do wiedzy, pomóc wejść w posiadanie ukrytych prawd. Ezoteryzm ma prowadzić od tego, co zewnętrzne (egzoteryczne) do tego, co wewnętrzne (ezoteryczne), dzięki objawieniu, inicjacji, która prowadzi do przebudzenia, do nowych narodzin. Jest to wiedza, która prowadzi do oświecenia, postrzegania intuicyjnego.
Okultyzm natomiast jest to pragnienie posiadania mocy otrzymanych za pomocą czarnej magii. Każdy sposób jest tu dobry: czary, alchemia, techniki tajemnej inicjacji. Natomiast ezoteryka pragnie jedynie objawić ukrytą tradycję. Jednakże również ezoteryzm prowadzi do konkretnych praktyk, takich jak alchemia, astrologia, tajemna medycyna.
Jak podkreśla Hemminger, okultyzm jest niezgodny z chrześcijaństwem, pojawił się on bowiem jako protest przeciw niemu. „Dogmaty” ezoteryzmu są przeciwieństwem chrześcijaństwa: Bóg jest bezosobowy i ponadhistoryczny, celem życia na ziemi jest nieustanny rozwój indywidualnej świadomości, samodoskonalenie się, w czym ma pomóc reinkarnacja, najbardziej popularny „dogmat” ezoteryki.
Współczesny okultyzm to także reakcja na pozytywizm i materializm XIX wieku, podobnie jak romantyzm. To bunt, protest, wobec sprowadzania człowieka i rzeczywistości jedynie do poziomu materii.
2. Ezoteryzm w ujęciu Antoine Faivre’a
Francuski badacz ezoteryzmu Antoine Faivre stwierdza, że istnieje sześć głównych znaczeń terminu „ezoteryzm”, z czego cztery przynależą ściśle do ezoteryki: doktryna o powszechnych połączeniach (Universal correspondences); żyjącej naturze (living nature); wyobraźni/medytacji; i transmutacji.
W XV i XVI wieku pojawiły się trzy nurty myślowe, które stały się punktem odniesienia dla zachodniego ezoteryzmu aż po dzień dzisiejszy: pierwszy to hermetyzm, od czasu gdy Marsilio Ficino przetłumaczył w 1471 roku Corpus Hermeticum przypisywany Hermesowi Trismegistusowi; drugi nurt to „chrześcijańska kabała”, tzn. rozpowszechnienie się żydowskiej kabały w świecie chrześcijańskim po wypędzeniu Żydów z Hiszpanii w 1492 roku; trzeci zaś nurt to „paracelsyzm”, związany z humanistą i lekarzem Paracelsusem (1493-1541), który badał filozofię natury i rozwijał „alchemię eksperymentalną”.
W wieku XVII dochodzą jeszcze dwa nurty: różokrzyżowcy i teozofia, jednak nie ta znana dzięki Helenie Bławatskiej, ale teozofia niemiecka, pochodząca od Jacoba Böhme (1575-1624, ur . w dzisiejszym Sulikowie, powiat Zgorzelec). Oba te nurty – różokrzyżowcy i teozofia zrodziły się w Niemczech.
„Tradycyjne nauki” należące do ezoteryzmu są również trzy, istnieją one od czasów starożytnych, ale w okresie Renesansu nabrały nowego znaczenia: to alchemia, której celem była przemiana metali i samego alchemika; astrologia w sensie przepowiadania, wizji świata oraz magia, czyli pogląd, iż cała natura to żywy organizm (Pico della Mirandola). Trzeci nurt magii skupiał się na magicznych przedmiotach, talizmanach. Do tego dochodzi okultyzm, w dwóch znaczeniach: nurt z wieku XIX, który był próbą połączenia zasad naukowych i gnozy za pomocą łączenia tradycji Wschodu i Zachodu.
Drugie znaczenie to tyle, co „magiczny”. Mieści się tu również perennalizm René Guénona (1886-1951) (philosophia perennis). René Guénon, określany niekiedy jako mistrz duchowy ezoterycznej filozofii Zachodu, znawca hinduizmu, który w 1931 przeszedł na islam, został członkiem Zakonu Sufi. W praktyce ezoteryzm wyraża się w takich formach religijnych, jak hinduizm, panteizm, religia światowa.
3. Cechy ezoteryzmu według P.C. Pilar
Clemens Pilar do światopoglądu ezoterycznego zalicza następujące elementy: boska zasada zamiast Boga osobowego; kosmos jako część boskiej zasady, panteizm; prawa natury wzorem dla człowieka; odrzucenie grzechu i diabła; samozbawienie przez techniki i poznanie; ewolucjonizm i reinkarnacja, prawo karmy; powrót magów; synkretyzm religijny, np . „chrześcijańska joga”; głoszenie nowej eschatologii w postaci Ery Wodnika.
Ezoteryczny pogląd na Boga, świat i człowieka niesie ze sobą zagrożenie materializmem, który wynika z głoszenia poglądu, że wszystko jest energią, także dusza. Ezoteryzm ma rozwijać pragnienie bycia wszechmocnym duchowo; odrzuca rozum a zarazem głosi jedność fizyki i mistyki . Skutkiem wpływu ideologii ezoterycznej jest wychowanie egoistów, skupionych na własnym samorozwoju.
Ezoteryzm „na co dzień” przejawia się w przekonaniu, że możliwe jest uzdrawianie alternatywnymi metodami, przede wszystkim sugestią. Pomocna jest również homeopatia Hahnemanna i „jedzenie światła”, a także „terapia kwiatowa”; leczenie kamieniami szlachetnymi; reiki; astrologia księżyca; mandala czy radiestezja.
W odpowiedzi na tego rodzaju tendencje Pilar podkreśla konieczność zwrócenia uwagi na najbardziej zagrożone prawdy wiary chrześcijańskiej, takie jak istnienie Boga osobowego; prawdę o stworzeniu świata i człowieka jako korony stworzenia, imago Dei, który jest skierowany ku Bogu; grzech pierworodny; niemożliwość samozbawienia; potrzeba zbawczej wiary.
4. Etapy rozwoju ezoteryzmu zachodniego według H.D. Leuenbergera
4.1. Dwa mity u źródeł zachodniego ezoteryzmu: Atlantyda i Hermes Trismegistos
H.D. Leuenberger, Szwajcar, były pastor kalwiński, propagator ezoteryzmu, twierdzi, że istnieją dwa punkty widzenia na temat pochodzenia ezoteryki: pierwszy traktuje ją jako rodzaj filozofii i teologii, drugi – jako magię, religię. Leuenberger opowiada się za tym drugim nurtem.
Początków ezoteryki filozof i naukowiec będzie szukał w kulturze Babilonii i Egiptu, natomiast zwolennik nurtu magiczno-religijnego znajdzie je w dwóch mitach.
Pierwszy to mit Atlantydy, która została zniszczona, ale ci, którzy przeżyli, udali się do Egiptu, by za pomocą swej magicznej wiedzy rozpocząć wszystko od nowa. Z tego powodu Egipt jest uznawany przez ezoteryków za źródło zachodniej tajemnej wiedzy, za kontynuację mądrości Atlantydy. Istota kultury starożytnego Egiptu wyrażać się ma w Egipskiej księdze zmarłych.
Drugi mit zachodniej ezoteryki mówi o Hermesie Trismegistosie, półbogu półczłowieku, który w Egipcie nosił imię Toth. Szmaragdowa Tablica z grobu Hermesa Trismegistosa zawiera dwanaście praw kosmosu, które stanowią podstawę zachodniej ezoteryki, z których cztery zasady są najważniejsze: 1. „jak na górze, tak i na dole”; 2. wszystko jest biegunowe; 3. między biegunami biegnie strumień siły; 4. cykliczność kosmosu.
4.2. Filozofia grecka, misteria
Według Leuenbergera, „Naród grecki z rąk Egiptu przejął tajemnice, aby strzec ich dla pokoleń nadchodzącej epoki”. Do wielkich ezoteryków greckich mieli należeć Pitagoras i Platon. O Pitagorasie mówi się, że miał przebywać w Indiach i w Egipcie, gdzie osiągnął wtajemniczenie. Stworzył w Krotonie ezoteryczny zakon, gdzie była przekazywana wiedza tajemna. Także Platon doświadczył w Egipcie wtajemniczenia, a następnie rozpowszechniał naukę misteriów, którą ukrył w swoich tekstach. W hellenizmie wtajemniczenie następowało poprzez kulty orfickie i misteria eleuzyńskie.
4.3. Ezoteryzm w judaizmie
Według Leuenbergera, dziedzictwo egipskich misteriów zostało przekazane także narodowi żydowskiemu w postaci kabały. Według tego autora, istnieje uderzające podobieństwo między religią egipską a żydowską, które polega na szukaniu jednej przyczyny wszystkiego. W Egipcie działo się to ezoterycznie, u Żydów egzoterycznie, jawnie.
4.4. Ezoteryzm w spotkaniu z chrześcijaństwem – gnostycyzm
Zwolennicy ezoteryzmu twierdzą, że Jezus był Wtajemniczonym, nawet jednym z Mistrzów, Awaterem. Według Leunbergera, Jezus nauczał o prawie karmy i reinkarnacji, co przejął z tajemnych nauk kabały. Zginął z rąk faryzeuszy, ponieważ zdradzał tajemnice pilnie przez nich strzeżone . „Jezus był ezoterykiem i chciał ezoterycznie i zrozumiale poznawać. Trzysta lat po Jego śmierci chrześcijaństwo jako religia państwowa przeobraziło się w religię na wskroś ezoteryczną”. To było przyczyną konfliktu Kościół – gnoza, w którym gnostyccy ezoterycy przegrali, zeszli do podziemia, twierdzi szwajcarski ezoteryk.
W IV wieku chrześcijaństwo zdradziło swoje powołanie, stało się podobne do państwa rzymskiego . Na 2 tys. lat gnoza zeszła do podziemia jako ezoteryka lub wiedza tajemna i dopiero dziś wychodzi na światło dzienne. Ezoterycy przyznają, że to św. Tomasz z Akwinu zadał ostateczny cios ezoteryzmowi, chociaż twierdzą, że w wiekach średnich potajemnie ezoteryzmem zajmowali się templariusze, którzy wiedzy tajemnej nauczyli się od muzułmanów, katarzy, św. Albert Wielki (mistrz św . Tomasza z Akwinu!) czy Roger Bacon.
4.5. Ezoteryzm jako „wiedza tajemna”
Renesans to odrodzenie, powtórne odkrycie starożytności pogańskiej, dzięki uciekinierom z Bizancjum, którzy przybyli do Włoch po zdobyciu Konstantynopola przez muzułmanów. Pojawiają się takie postaci, jak Paracelsus (1493-1541), lekarz i alchemik, oraz Różokrzyżowcy (rok 1614), którzy za cel stawiali sobie całkowitą reformę świata w oparciu o ezoteryzm. Różokrzyżowcy uważali siebie za uczniów Lutra, dlatego za swoich największych przeciwników uważali jezuitów i innych kontrreformatorów.
Wiek oświecenia i rozumu to czas złamania dominacji Kościoła katolickiego, ale i rozwój ezoteryzmu. Jednym z centrów rozwoju nauk tajemnych był dwór wersalski Ludwika XIV, na którym pojawiali się wszyscy znani mistrzowie wiedzy tajemnej tamtego czasu: lekarz Franz Anton Mesmer, Giuseppe Balsamo albo Cagliostro, Saint-Germain.
4.6. Wiek XIX – nowe formy ezoteryzmu
Leunberger i inni ezoterycy uważają, że rok 1875 był szczególnie ważny w historii ezoteryki, był to bowiem rok śmierci Eliphasa Leviego, urodzin Carla Gustava Junga i Aleistera Crowleya oraz założenia Towarzystwa Teozoficznego przez Helenę Bławatską. W XIX wieku również w Anglii rozwijał się ezoteryzm.
Na fundamencie Societas Rosicruciana powstał „Zakon Złotego Świtu”, gdzie praktykowano m.in. magię tybetańską i kabałę. Do grupy tej przez pewien czas należeli Aleister Crowley i Rudolf Steiner.
5. Ezoteryzm w XX wieku
Podczas gdy starsze ruchy ezoteryczne (teozofia, spirytyzm, różokrzyżowcy, antropozofia) prawie nie zwiększyły liczby członków, to mniej więcej od 1980 roku w USA i Europie Zachodniej, bez racjonalnego wyjaśnienia, mocno rozwija się ezoteryzm.
Obok czysto praktycznego i komercyjnego ezoteryzmu, pojawiają się autorzy, którzy rozwijają go w sposób teoretyczny, jako światopogląd, m.in. T. Dethlefsen, F. Capra, S. Grof. Podstawą są dla nich takie poglądy, jak szamanizm, astrologia, hermetyzm, kabała, ale łączą je oni ze współczesną psychologią, fizyką, biologią. Ten nowy ezoteryzm określają oni jako „zmianę paradygmatu”, który naprawi prawie wszystkie braki, jakie dziś istnieją w zakresie psychologicznym i ekologicznym.
Istnieje też grupa, która pragnie, by „bezpośrednie doświadczenie” (M. Ferguson) przywiodło do porzucenia religii „egzoterycznych”, oficjalnie ustanowionych i doprowadziło do przeżycia jedności wszystkich religii w ramach Kosmosu.
Większość tych autorów, mimo różnic, wyznaje spirytualistyczny panenergizm, który traktuje człowieka i naturę jako formy tej samej siły życiowej. Zasady tego nurtu to: 1. człowiek może przekraczać granice egzoteryzmu, dzięki takim technikom, jak tarot, I-Ging, horoskopy; 2. człowiek dąży do jedności z kosmicznym „ja”, do czego prowadzi ewolucyjny rozwój ludzkości i takie techniki, jak telepatia; 3. człowiek, dzięki swemu ciału astralnemu jest połączony z kosmosem.
Przez medytację może on uruchomić siedem swoich głównych centrów (czakra). Nowy ezoteryzm bardzo ufa duchowym doświadczeniom, szuka uzdrowień psychicznych i cielesnych, budzi świadomość ekologiczną, feministyczną i polityczną. Jednak poza optymistyczną wizją świata nie przynosi niczego nowego ani żadnego wiążącego etosu, podkreśla B. Grom.
6. Antonio Gentili o ezoteryzmie chrześcijańskim
Wiemy już, że ezoteryka oznacza wiedzę i wypływające z niej zachowania, działania dostępne jedynie dla wybranych. W chrześcijaństwie termin „ezoteryka” został zapomniany, aby bronić suwerenność miłości Boga przed profanacją i ograniczaniem jej do niewielkiej grupy ludzi.
Ks. Antonio Gentili w książce Chrześcijaństwo i ezoteryzm cytuje słowa św. Grzegorza z Nyssy (ok. 335-395), który pisze o „mistagogii ezoterycznej”, tzn. o coraz głębszym wnikaniu, przez stopniową inicjację, w tajemnice wiary: wyznanie wiary, obrzędy chrztu, namaszczenie krzyżmem, Eucharystię.
Klemens Aleksandryjski (150-212) pisał o obecnych w chrześcijaństwie „pismach ezoterycznych”, tzn. wewnętrznych, i o zwyczajnych, zewnętrznych, czyli egzoterycznych . Od zawsze bowiem istniały pisma dla nowicjuszy i dla wtajemniczonych. Z IV i V wieku posiadamy tzw. „Katechezy mistagogiczne” Cyryla z Jerozolimy i innych teologów, które miały to samo zadanie: doprowadzenie ochrzczonych do coraz głębszego poznania prawd wiary, którą przyjęli.
„Innymi słowy pisze Gentili istnieje wiedza przekazywana w formie ustnej wybranym adeptom, niedostępna dla innych, ze względu na jej treść, która ma odsłaniać zakryte znaczenia prawd, symboli i obrzędów”. Tego rodzaju nauka i praktyka noszą nazwę misteriów lub sakramentów, co do których istnieje obowiązek dochowania tajemnicy (disciplina arcani), obowiązujący w Kościele od III do V wieku. Disciplina arcani wymagała, by nie mówić obcym – niechrześcijanom o dogmatach, obrzędach i sakramentach oraz by właściwie je przekazywać przez doświadczenie.
Ojcowie Kościoła zasadę zachowania tajemnicy (disciplina arcani) czerpią z Pisma Świętego, z postawy Chrystusa, który ostrzegał: „Nie dawajcie psom tego, co święte” (Mt 7,6), co można przetłumaczyć: niewtajemniczonym, bezbożnym, jako że pies dla Żydów był synonimem pogan . Chrystus mówił również: „Kto ma uszy do słuchania, niechaj słucha […] uważajcie na to, czego słuchacie” (Mk 4,23-24; Łk 8,18 – jak słuchacie).
Chrystus tym, którzy byli „na zewnątrz” (egzo!) opowiadał przypowieści, natomiast Dwunastu uczniom na osobności tłumaczył ich sens, jako że im „dana została tajemnica królestwa Bożego” (Mk 4,11 i 33-34) . Obiecuje zesłanie Ducha Świętego, który zapewni im pełnię poznania Jego nauki (J 16,12-13; J 15,26). Nie oznacza to, że Jezus dyskryminował niektórych słuchaczy lub że chciał stworzyć elitarną grupę, która posiadałaby tajemnice niedostępne dla innych . Przecież Ewangelia jest dla „prostaczków” (Mt 11,25). Poza tym, zadaniem uczniów było ogłoszenie tego, czego nauczyli się od Jezusa całemu światu, nie zaś ukrywanie tego przed innymi (Mt 10,26-27).
Gentili przypomina zdanie René Guénona (1886-1951), francuskiego badacza ezoteryzmu, że chrześcijaństwo u swoich początków miało charakter ezoteryczny, inicjacyjny, nie zaś, jak dziś, egzoteryczny. Można zatem mówić o „ezoteryzmie chrześcijańskim”, ale nie o „chrześcijaństwie ezoterycznym” . Nie chodzi tu o jakąś szczególną formę chrześcijaństwa, ale o „wewnętrzny” aspekt tradycji chrześcijańskiej . Zatem dla chrześcijaństwa przymiotnik „ezoteryczny” nie jest obcy, jeśli rozumie się pod nim pewien aspekt jego nauki i praktyki.
Rzeczownik „ezoteryzm” pojawił się dopiero w XIX wieku, został stworzony przez Eliphasa Leviego (1810-1875) i oznacza dziś szczególny rodzaj wiedzy i działania ludzkiego, superreligię.
Mówienie dziś o „ezoteryzmie chrześcijańskim” nie jest łatwe, zapomniano bowiem o tym aspekcie chrześcijaństwa. Gentili przecież pisze za Frithjofem Schuonem, że chrześcijaństwo jest ezoteryczne, ponieważ głosi orędzie skierowane do wnętrza: „cnota jest w nim ważniejsza od zewnętrznego posłuszeństwa nakazom”.
Jak jednak doszło do tego, pytał już Guénon, że prawdy i obrzędy chrześcijańskie straciły charakter ezoteryczny i stały się wyłącznie rzeczywistością egzoteryczną? Według C.G. Junga (1875-1961) wynika to z przerażającego ubóstwa symboli w dzisiejszych czasach, spowodowanego rozbudzeniem umysłu i ikonoklazmem reformacji, co doprowadziło do upadku wszelkiego symbolizmu stworzonego przez dogmat i obrzęd. Doszło do tego, że ezoteryzm chrześcijański jest dziś zupełnie nieznany, a samo słowo utożsamione jest wyłącznie z herezją.
Czy możliwy jest dzisiaj powrót do symboli, które doprowadzą nas do odkrycia głębi chrześcijaństwa? „W duchowości pierwszych stuleci chrześcijaństwa główną drogą do tajemnicy była liturgia (skoncentrowana wokół sakramentów) i lectio divina Pisma Świętego (której punktem kulminacyjnym była kontemplacja)”. Dlatego trzeba sobie zdać sprawę, że sakramenty będą nieskuteczne, jeśli zabraknie „wniknięcia w rzeczywistości ezoteryczne, których wyrazem i nośnikiem jest obrzęd, gest, elementy takie, jak: woda, wonny olejek, chleb, wino . […] Podobnie ma się sprawa z ikonami… W nich rzeczywistość ludzka ulega przeobrażeniu i sama ma funkcję przeobrażającą, pod warunkiem zrozumienia znaczeń zawartych w formie, kolorze i kompozycji scen . […]
Także gesty i formuły powinny odsyłać do rzeczywistości ezoterycznej; inaczej bowiem gesty i formuły będą miały charakter czysto zewnętrzny, bez istotnego wpływu na rozwój wewnętrznego człowieka. Można tutaj przywołać najbardziej rozpowszechnione gesty, takie jak: pokłon, uklęknięcie, znak krzyża, błogosławieństwo, nałożenie rąk, wzniesienie rąk, pocałunek itd. […] Formuły modlitewne, począwszy od Ojcze nasz i Psalmów, stają się pustosłowiem, gdy pozbawi się je wymiaru ezoterycznego, który Ojcowie Kościoła, szeroko odwołując się do Pisma Świętego, nazywali «tajemnymi znaczeniami», dodając, że uwaga powinna być skoncentrowana właśnie na nich, a nie na zewnętrznej literze”, podkreśla Gentili.
Można zatem mówić o chrześcijańskim ezoteryzmie, który z jednej strony umożliwia kontakt z „głębokością bogactw, mądrością i wiedzą Boga” (por. Rz 11,33), z drugiej strony, dzięki mocnemu fundamentowi Objawienia i Wcielenia, chroni przed wpadnięciem w „bagno intelektualne”, które jest zmorą „ezoterystów”, podkreśla Gentili.
7. Rozwój gnozy w ujęciu Ennio Innocenti
Według ks. Innocentiego, w starożytności nurt gnostycki był reprezentowany przez buddyzm i manicheizm, gnozę judaistyczną, niektóre nurty filozofii greckiej: pitagoreizm, platonizm, neoplatonizm i doktrynę hermetyzmu, powołującą się na Hermesa Trismegistosa (Hermesa po trzykroć wielkiego).
U samych swoich początków chrześcijaństwo skonfrontowało się ze środowiskiem gnostycznym, które pragnęło przeniknąć do Kościoła. Głównymi przedstawicielami byli Szymon Mag, Pseudo-Tomasz, Marcjon i Walentyn.
Według Innocentiego, w średniowieczu zwolennikami „nieczystej gnozy” byli m.in. Szkot Eriugena, albingensi, katarzy, kabaliści, Joachim z Fiore, Wilhelm Ockham, Mistrz Eckhart oraz niektóre nurty mistyczne w islamie.
W okresie renesansu gnoza rozwija się w Europie pod wpływem myśli tureckiej, żydowskiej i bizantyjskiej. Centrum włoskiego renesansu była Florencja, tam też znajdziemy wielu przedstawicieli „zanieczyszczonej gnozy”, a wśród nich dwóch największych jej przedstawicieli: Pico della Mirandola i Marsyliusza Ficino.
Do rozwoju gnozy sprzecznej z chrześcijaństwem przyczynił się też protestantyzm stwierdza ks. Innocenti co wynika z dużego wpływu idei gnostyckich na myśl Marcina Lutra. Niemiecki teolog Th. Beer wykazał, jak wielki wpływ na teologię Lutra miała myśl neoplatońska i gnostycka.
Środowiskami, które propagowały gnostycką wizję świata w XIX i XX wieku, były jak twierdzi ks. Innocenti przede wszystkim masoneria, ale także marksizm, ateizm, feminizm i teologia wyzwolenia.
Jeśli chodzi o Polskę, według ks. Inncentiego, gnoza przenikała do kultury naszego kraju z dwóch źródeł: z kultury włoskiej, jako że Polacy odbywali studia w Padwie i Bolonii, gdzie ezoteryzm i gnoza były bardzo popularne a Uniwersytet Jagielloński został założony na wzór bolońskiego, i z kultury hebrajskiej.
Szczególnie silny wpływ na kulturę polską wywarł włoski gnostyk Filip Buonaccorsi (1437-1496), zwany Kallimachem, który był m.in. ministrem na dworze króla Jana Olbrachta (panował w latach 1492-1501). Jeszcze większy wpływ humanizmu włoskiego na kulturę polską dokonał się przez małżeństwo Zygmunta Starego, który panował w latach 1506-1548, z Boną Sforza.
Również Mikołaj Kopernik miał być był pod wpływem gnozy, czego dowodem jest cytat z Hermesa Trismegistosta w jego dziele De revolutionibus z 1543 roku, do którego wstęp napisał Andreas Osiander, teolog i ksiądz katolicki, który przeszedł na luteranizm i propagował idee okultystyczne . Niektórzy widzą nawet w systemie solarnym Kopernika wpływ „religii świata”, kultu słońca i magii Marsyliusza Ficino, którą propagował w Polsce Kallimach.
W wieku XVIII można zauważyć wielki wpływ kabały luriańskiej na polskich intelektualistów oraz Żydów, którzy przyjęli chrześcijaństwo za przykładem Jacoba Franka (1726-1791), twórcy sekty frankistów.
Wiek XIX to także coraz większy wpływ masonerii na organizacje niepodległościowe. Organizacje masońskie, w sekrecie, działały także w czasach rządów komunistycznych w Polsce (1945-1989), będąc w kontakcie z lożami francuskimi i amerykańskimi. Po 1989 roku rozwijają one relacje z francuską lożą Wielki Wschód (fuzja w roku 1997), rozwija się także masoneria Rytu Szkockiego.
8. Konfrontacja chrześcijaństwa z gnostycyzmem
Jak podkreśla Gentili, u podstaw ezoteryzmu stoi gnoza, która jest poszukiwaniem wiedzy prowadzącej do zbawienia, oraz okultyzm, który świat widzialny uważa za „bezpośredni i powierzchowny wyraz prawd niewidzialnych”.
Te trzy nurty „akcentują zakryte aspekty doświadczenia ludzkiego, dostępne dzięki wiedzy intuicyjnej i językowi symbolicznemu”, nie zaś poszukiwaniom czysto racjonalnym i naukowym.
Gnostycyzm, czyli chrześcijaństwo zanieczyszczone gnozą, chciał od początku być alternatywą dla chrześcijaństwa, o czym mówi już Apokalipsa: pierwsza pokusa to bałwochwalstwo, (Ap 2,14); druga – nikolaici, (Ap 2,6 .15), czyli dualizm ciała i ducha, rozwiązłość obyczajów, uznanie mitów pogańskich; trzecia to synkretyzm religijny – prorokini Jezabel, czwarta to „głębiny szatana”, (Ap 2,24).
Natomiast według Ojców Kościoła (Grzegorz z Nyssy, Klemens Aleksandryjski), „prawdziwy gnostyk” to ktoś, kto prowadzi życie bez zarzutu, żyje w Bogu, czyni dobro, osiągnął równowagę i pogodę ducha, ma świadomość swojej grzeszności, dlatego czyni pokutę. Chrześcijaństwo to synteza wiedzy i praktyki, umysłu i zaangażowania moralnego. To ktoś, kto inicjacyjne oświecenie, otrzymane we chrzcie św., zamienia na żar miłości.
Ezoteryzm przejawiał się w historii ludzkości na różne sposoby: w formie alchemii, astrologii, numerologii, chiromancji i kartomancji, magii, metempsychiki i parapsychologii . Ezoteryzm czerpie z wielu prądów kulturowych i wydobywa z nich to, co jest z nim zbieżne: ewolucjonizm, szamanizm, doktryny azjatyckie (czakra, karma i reinkarnacja, tantryzm), spirytyzm i channeling.
Umberto Eco twierdzi, że historia Zachodu to dzieje usiłowania skażenia od wewnątrz chrześcijaństwa gnostycyzmem. Na początku chrześcijaństwa mamy Szymona Maga (Dz 8), w wiekach średnich katarów i albingensów, pewne nurty humanizmu renesansu i oświecenia, masonerię (szczególnie rytu szkockiego), niektóre nurty romantyzmu, idealizm, faszyzm, nazizm, marksizm-leninizm, okultyzm, ezoteryzm, kulturę narkotyków – wszędzie mamy do czynienia z „chorobą gnostycką”, która zagraża Ewangelii.
Antropolog sacrum, ks. kard. Julien Ries, wskazuje na trzy źródła gnostycyzmu: judaizm apokaliptyczny i spekulatywny, który pojawił się po zburzeniu świątyni jerozolimskiej; hellenistyczne religie misteryjne i wreszcie heretyckie grupy chrześcijańskie o cechach inicjacyjnych: marcjonici, walentynianie, ebionici, kaniici, których łączyły interpretacja kosmosu jako efektu „upadku” a nie mądrego projektu stworzenia. Według ich poglądów dusza ludzka jako boska iskra jest uwięziona w ciele i materii, która jako całość jest dziełem złego demiurga, tzn. Boga Starego Testamentu, dlatego konieczne jest uwolnienie się od niszczących więzów demiurga. Zbawienie rozumiane jest jako powrót do pierwotnej pełni (pleroma) poprzez drogę świadomości lub gnozy.
Często powraca pytanie, czy gnostycyzm, który został pokonany przez teologię Ojców Kościoła, takich jak Ireneusz, Tertulian, Augustyn (gdy chodzi o manichejczyków), nie przetrwał do naszych czasów jako ukryty nurt zawsze obecny w historii i czy właśnie gnostycyzm nie jest jedną z przyczyn dzisiejszego kryzysu cywilizacji europejskiej zbudowanej przez Kościół katolicki? Czy nie on wpływał na nią zarówno bezpośrednio, przez kulty ezoteryczne – kabała, hermetyzm, alchemia – jak i pośrednio, za pomocą sił i środków tylko pozornie zupełnie światowych? Jeśli chodzi o ten ostatni aspekt, ważne okazały się prace Hansa Jonasa pisane na przełomie drugiej wojny światowej i jego próba odczytania egzystencjalizmu Heideggera, i szerzej – współczesnego nihilizmu, w świetle „nihilizmu” gnozy późnej starożytności.
Hipoteza ta znalazła swoje potwierdzenie w dziełach filozofa historii Erica Voegelina, który podkreślał transformację myśli gnostycznej u schyłku średniowiecza w ruch rewolucyjny, wywrotowy, w którym rewolucja była uważana za najlepszy sposób na uwolnienie się od świata materialnego, uważanego za zły, na zbawienie go i oczyszczenie.
Do tego należy dodać Augusto Del Noce i Emanuele Samek Lodovici, którzy wskazywali na gnostyczny charakter marksizmu oraz na zarażenie materializmem i libertynizmem kapitalistycznego mieszczaństwa.
Schemat ten, do czego zaprasza także jego autor, należy czytać w kontekście naszych czasów. Objawy „choroby gnostycznej” możemy dziś spotkać w masonie, marksiście-leniniście, ezoteryście, adepcie sekt i kultów wschodnich, faszyście, czytelniku J . Evoli i R. Guénona czy „zaangażowanym intelektualiście” stwierdził Eco.
Ks. Janusz Bujak
*
Janusz Bujak - Próba oceny zjawiska ezoteryzmu w świetle teologii chrześcijańskiej w: Ezoteryzm w kulturze Zachodu - praca zbiorowa - wyd. KUL
Całą książkę udostępnia KUL pod adresem:
https://www.kul.pl/files/723/public/Instytut/e-booki/2_ezoteryzm_w_zachodniej_kulturze.pdf
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra