ISTNIEJĄCA JUŻ PRAWIE PIĘĆSET LAT RELIGIA SIKHÓW, KTÓRA DZIŚ LICZY KILKANAŚCIE MILIONÓW WYZNAWCÓW NA CAŁYM ŚWIECIE, PODKREŚLA W SWOIM CREDO: IK OANKAR - BYT JEST JEDEN...
Historyczną ojczyzną sikhów jest Pendżab, obszar położony u stóp Himalajów, nad pięcioma dopływami rzeki Indus; w sanskrycie, starożytnym języku Indii, pandź ab oznacza właśnie pięć rzek. W 1947 roku podzielono Pendżab; część pozostała w Indiach, a część włączono do nowo powstałego Pakistanu. Od tej pory Pendżabem nazywany jest jeden z północno--zachodnich stanów Indii.
NANAK I JEGO NASTĘPCY
Założyciel sikhizmu, Guru Nanak, urodził się w 1469 roku
w rodzinie hinduskiej należącej do klasy (warny) wojowników (w sanskrycie kszatrijów), kasty nauczycieli (bedi), w wiosce Talwandi należącej do muzułmanów. Obecnie znajduje się ona w Pakistanie. Już w dzieciństwie Nanak przejawiał powołanie religijne. Nauki pobierał u wiejskiego hinduskiego nauczyciela - pandita, który wprowadzał go w tajniki sanskrytu. Chodził do szkoły muzułmańskiej, gdzie uczył sie języków arabskiego i perskiego. Mając 16 lat otrzymał posadę w służbie sułtana Delhi. Na jego dworze miał okazję spotykać wielu intelektualistów i świątobliwych mężów islamskich. W trzy lata po otrzymaniu tej posady Nanak ożenił się i wkrótce doczekał się dwóch synów. Jego dzień rozpoczynał się o świcie kąpielą w rzece, medytacjami i śpiewaniem religijnych pieśni - kirtanów. Po wypełnieniu swoich obowiązków na dworze sułtana powracał do domu, aby zakończyć dzień na modlitwie i medytacji.
Pendżab - ojczyzna sikhów
Jak podają Dźanam Sakhi (Życiorysy), Nanak w wieku 30 lat doznał oświecenia. Pewnego dnia po kąpieli nie powrócił znad rzeki, a jego rzeczy zostały znalezione na brzegu, uznano więc, że utonął. W trzy dni po tym wydarzeniu Nanak wrócił, początkowo milczał, a potem obwieścił: Nie ma hindusów, nie ma muzułmanów. Czyją ścieżką mam pójść? Bóg nie jest ani hindusem, ani muzułmaninem, a ścieżka, którą pójdę, jest boża. Jak później wyjaśnił, podczas swojej nieobecności został zabrany na dwór boski, gdzie mianowano go na posłańca bożego, którego zadaniem miało być ukazanie światu prawdziwego oblicza boskiego. Nanaka zaczęto nazywać guru, co w tradycji hinduskiej oznacza świętą osobę, nauczyciela duchowego, który rozprasza cie-
mności (gu) oraz sprowadza na drogę światłości (ru). Po tym mistycznym przeżyciu Guru Nanak stworzył Mul Mantrę, czyli Mantrę Podstawową, która brzmi: Byt jest jeden. Prawda - oto jego imię. On jest stwórcą wszystkiego. Nie ma w Nim obawy. Nie podlega narodzinom i śmierci. Samoistny. Poznany dzięki łasce Prawdziwego Guru.
Przez następne dwadzieścia lat Guru Nanak nieustannie podróżował i głosił objawioną naukę, zdobywając coraz więcej uczniów - sikhów (słowo to pochodzi od terminu sikkha, co w języku palijskim, który jest potomkiem sanskrytu, oznacza uczniów). Uniwersalność głoszonych przez Nanaka prawd powodowała, że wśród jego uczniów byli hindusi i muzułmanie.
Mając około pięćdziesięciu lat Nanak zaprzestał podróżowania i stworzył osadę, której mieszkańcy żyli według głoszonych przez niego zasad. Była to pierwsza gmina sikhijska. W 1539 roku, na kilka dni przed śmiercią, Nanak wybrał na swego następcę Lehnę -- jednego z najbliższych sobie uczniów, któremu nadał imię Angad i tytuł guru.
Święta Księga sikhów - Śri Guru Granth Sahib - zgodnie z tradycją nigdy nie powinna być dzielona. Jeżeli już tak się stanie ze względów praktycznych, poszczególne jej części zawsze należy przechowywać razem. Zapisana jest głównie w języku staropendżabskim, w alfabecie gurmukhi, który jest pochodnym alfabetu sanskryckiego - dewanagari. Oprócz modlitw i hymnów skomponowanych przez Dziesięciu Guru znajdują się w niej utwory autorów niesikhijskich, na przykład żyjącego na przełomie XV i XVI wieku wielkiego indyjskiego poety Kabira. Na ilustracji widać pierwszą stronę Księgi. Po lewej - Mul Mantra i początek ułożonego przez Guru Nanaka hymnu Dźiapu Dźi w języku staropendżabskim, po prawej - komentarz i przypisy we współczesnym języku pendżabskim
Nanak miał dziewięciu następców. Począwszy od Guru Angada godność ta stała się dziedziczna. Kontynuator myśli Pierwszego Guru opracował nowy alfabet, gurmukhi (co znaczy dosłownie "z ust guru"), w którym zapisał wszystkie nauki Guru Nanaka. Tak rozpoczął się proces powstawania Śri Guru Granth Sahib - świętej Księgi sikhów.
Wiek XVI to okres panowania w Indiach cesarza Akhbara, który po przejściu z islamu na buddyzm słynął ze swej tolerancji wobec innych religii. W takich warunkach społeczność sikhijska mogła przeżywać swój największy rozkwit. Trzeci z kolei guru, Amar Das, rozpoczął budowę Amritsaru, miasta, które do dziś pełni funkcję sikhijskiej stolicy. W jego centrum znajduje się jezioro Amrita Sara (stąd Amritsar), na środku którego została zbudowana świątynia, znana dzisiaj jako Złota Świątynia, najważniejsze miejsce pielgrzymek sikhów.
Ostatni, dziesiąty guru, Gobind Singh, którego okres działalności przypada na koniec XVII i początek XVIII wieku, ustanowił reguły społeczności sikhijskiej, zniósł wszystkie znaki rozpoznawcze kast, nadając każdemu sikhowi, który przeszedł chrzest miecza, przydomek singh, co oznacza "lew". Gobind zniósł również instytucję guru; od tej pory funkcję tę pełni święta Księga - Śri Guru Granth Sahib.
PODSTAWOWE DOKTRYNY SIKHIZMU
Nanak nauczał, że aby osiągnąć zbawienie, trzeba mieć swojego guru, powtarzać imiona jednego boga, który objawia się we wszystkich aspektach stworzonego przez siebie świata, a dzięki medytacji nad którymkolwiek z imion boskich (bogów hinduskich czy nad imionami Allaha) można ujrzeć prawdziwą naturę Boga. W nauce Nanaka widoczne są elementy pochodzące zarówno z islamu (monoteizm i niemożność wcielania się Boga), jak i z hinduizmu (doktryna reinkarnacji, czyli koła wcieleń, i nirwany, która przerywa uciążliwy krąg ponownych narodzin). Różnice między religiami są, według Nanaka, wynikiem działania maji, czyli iluzji. Wszyscy są wobec Boga równi i dlatego system warnowo-kastowy jest niepotrzebny, podobnie jak zasady i praktyki ascetów, gdyż Bóg nie wymaga od nas cierpień.
Symbole sikhijskie. Z lewej: ik oankar - byt jest jeden. Są to początkowe słowa Mul Mantry, zaczynające Śri Guru Granth Sahib; ten symbol powtarza się bardzo często w całej Księdze.
Z prawej: khanda, czyli obosieczny miecz połączony z kołem (ćakra). Symbol ten jest umieszczany na żółtej lub szafranowej fladze przed wejściem do gurdwary, zdobi też rodzaj przypinki
i "medalion" naszyjnika. Oznacza duchową równowagę, ćakra natomiast - broń używana w starożytnych Indiach - symbolizuje tutaj jednego Boga, jedność wszystkich ludzi, odrzucenie systemu kastowego, różnic rasowych i społecznych
Sikhizm zakłada równość kobiety i mężczyzny, co stawia sikhijkę na wysokiej pozycji społecznej w porównaniu z wyznawczyniami innych indyjskich religii. Kobiety mają prawo uczestniczyć we wszystkich obrzędach, mogą czytać Księgę przed zgromadzeniem wiernych, rozdawać podczas nabożeństw słodki pudding (karah prasad), a nawet kierować świątynią (gurdwarą).
Do najważniejszych obowiązków sikhów należy noszenie turbanu i Pięciu Ka (pandź kakkar): długich włosów (kes), grzebienia (kangha), sztyletu (kirpan), krótkich spodenek (kaćh) i stalowej bransolety (kara). Sikh nie spożywa alkoholu, nie pali tytoniu i nie uznaje umartwień cielesnych. Rozpoczyna swój dzień od kąpieli. Potem medytuje o jednym prawdziwym Bogu i odmawia Dźiapu Dźi - ułożony przez Guru Nanaka boski hymn, który może być traktowany jako wyznanie wiary. Większość sikhów zna go na pamięć. Cały dzień sikha powinien być wypełniony uczciwą pracą i rozmyślaniami zbliżającymi go do Boga. Pracę fizyczną otacza się głęboką czcią. Dla sikha nie ma zajęć hańbiących - każda praca jest dobra pod warunkiem, że dobrze się ją wykonuje. Ze względów etycznych sikhowi nie wolno zajmować się hazardem, sprzedażą alkoholu i tytoniu. Sikh nie może żyć z jałmużny, a wspieranie najuboższych i czynna służba społeczności jest jego obowiązkiem.
ŚWIĄTYNIE SIKHIJSKIE
Miejscem modlitwy sikhów jest gurdwara (dosłownie - drzwi guru), najczęściej dwukondygnacyjny budynek. Pomieszczenie, w którym przechowuje się Śri Guru Granth Sahib, nazywa się diwan lub darbar i najczęściej znajduje się na piętrze. Tutaj, w centralnym miejscu, na podwyższeniu i pod baldachimem znajduje się Księga. Sala ta nie jest umeblowana, a na ścianach mogą wisieć tylko obrazy przedstawiające Dziesięciu Guru. Kobiety i mężczyźni siedzą na podłodze oddzielnie. Gurdwara pełni również inne funkcje, mające na celu wspomnianą wyżej służbę społeczności. Na parterze znajduje się kuchnia, w której przygotowywane są darmowe posiłki - langar - wydawane w sąsiednim pomieszczeniu o takiej samej nazwie. Tuż przy głównym wejściu znajduje się miejsce do przechowywania butów, które zawsze należy zdejmować przed wejściem do gurdwary, okazując w ten sposób szacunek Księdze. Jest tam też łazienka, gdzie myje się ręce przed spożyciem langaru lub przed wejściem do diwanu. W dużych gurdwarach mieści się często szkoła oraz pokoje gościnne dla podróżnych. Większość gurdwar to jednostki autonomiczne mające własne zarządy.
Diwan - pomieszczenie, w którym przechowuje się Księgę. Przed podwyższeniem, gdzie podczas nabożeństw znajduje się Księga, widać duże naczynie, do którego wkłada się "ofiarę". Są to najczęściej artykuły, z których później przygotowuje się karah prasad i langar. Na baldachimie widoczne symbole: khanda i ik oankar
Nie ma określonych godzin nabożeństw. Zwyczajem sikhów jest zbieranie się na modlitwy rano i wieczorem, a w ciągu dnia powinni oni jak najczęściej wstępować do gurdwary. Nabożeństwa polegają na czytaniu wybranych wcześniej fragmentów Śri Guru Granth Sahib. Czasami, również przy zasięganiu rady (hukam) Księgę otwiera się na chybił trafił i odczytuje dany fragment. Ważne miejsce w modlitwach sikhów stanowią kirtany - hymny opiewające wielkość Boga.
Sikhizm nie uznaje stanu kapłańskiego, każdy może przewodniczyć modlitwom, a osoba taka nazywana jest granthi. Najistotniejsze nabożeństwo sikhijskie celebrowane w gurdwarze to Akhand Path, czyli nieprzerwane czytanie całej Księgi. Jest ono organizowane z okazji oficjalnych świąt sikhijskich lub uroczystości rodzinnych i trwa około 48 godzin.
ŚWIĘTA
Do najważniejszych świąt sikhijskich zalicza się rocznice urodzin Guru Nanaka (listopad), Guru Gobinda Singha (grudzień) oraz rocznicę męczeńskiej śmierci Piątego Guru - Ardźana (przełom maja i czerwca). Organizowane są wtedy procesje, na czele których jest wieziona na ukwieconym wozie Księga. Cztery uroczystości rodzinne mają również duże znaczenie w życiu religijnym sikha: narodziny dziecka, inicjacja na sikha, zawarcie małżeństwa i obrzędy pogrzebowe.
Inne święta sikhijskie zaczerpnięto z tradycji hinduizmu. Święto holi, obchodzone przez hindusów na przełomie lutego i marca na cześć Kryszny i na powitanie wiosny, w sikhizmie nosi nazwę hola mohalla. Hindusi na znak radości oblewają się w tym dniu kolorową wodą. Guru Gobind Singh uważał jednak, że nie powinno się tracić energii na tak "niegodne rozrywki" i w zamian zaproponował organizowanie w tym dniu pokazów upozorowanych walk i bitew.
Hinduskie święto światła i odnowy, diwali (październik-listopad) zachowało swoją symbolikę w sikhizmie. Oświetlane są wówczas gurdwary i organizuje się pokazy sztucznych ogni. Baisakhi - święto zbiorów, które wypada 13 kwietnia, a co 36 lat dzień później, stało się w Pendżabie dodatkowo dniem Nowego Roku i jest jedynym stałym świętem wyznaczanym przez kalendarz słoneczny (gregoriański). Pozostałe święta są ruchome, gdyż ustala się je na podstawie kalendarza księżycowego.
Obecnie sikhów można spotkać nie tylko w Indiach, gdzie stanowią zaledwie 2% ludności. Z powodów politycznych, a czasem czysto finansowych, sikhowie wyjeżdżają za granicę, przede wszystkim do Wielkiej Brytanii; na przykład w położonym pod Birmingham mieście Coventry 40% mieszkańców to Indusi, z czego ponad połowa to sikhowie. Emigrują również do obu Ameryk, Afryki, a nawet do Australii i Nowej Zelandii.
Po wielu latach wytworzyły się spore różnice między grupami na emigracji (tzw. diasporą) a społecznością mieszkającą w Pendżabie. Głównym elementem łączącym jest właśnie Śri Guru Granth Sahib oraz język pendżabski, w jakim została zapisana. Dlatego ciągle toczą się spory o to, czy świętą Księgę można tłumaczyć na inne języki.
Bez względu jednak na to, jak dużo sikhów będzie mieszkało w diasporze, cały Pendżab, a zwłaszcza Złota Świątynia w Amritsarze zawsze pozostaną fundamentem sikhizmu i miejscem pielgrzymek.
ZBIGNIEW IGIELSKI jest studentem V roku Sekcji Indologii Instytutu Orientalistycznego na Uniwersytecie Warszawskim.
Artykuł pochodzi z "Wiedzy i Życia" nr 1/1997
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra