Kościół od 800 do 1500r. - Biskup w Średniowieczu

św. Wojciech i cesarz Otton - Drzwi Gnieźnieńskie

BISKUP W ŚREDNIOWIECZU

Ukazanie, choćby skrótowo, nakreślonej w tytule problematyki jest, parafrazując słowa naszego dziejopisa z przełomu XII i XIII stulecia – mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem, nałożeniem przez organizatorów lądzkiej konferencji na barki karzełka brzemienia Atlasa (zob. Mistrz Wincenty tzw. Kadłubek, „Kronika polska”, Prolog, rozdz. 4). W dziejach średniowiecznego Kościoła miejsce i rola biskupa, mimo zmian jakim podlegały kościelne instytucje, struktury i obyczaje, pozostawały niezmiennie znaczące, tak z politycznego, jaki i społecznego czy religijnego punktu widzenia. Musimy wszakże pamiętać, że z perspektywy dziejów powszechnych wieki średnie to dziesięć wieków przeszłości naszej strefy cywilizacyjnej i kulturowej. Chrześcijaństwo i zbudowane przezeń struktury religijne i instytucjonalne były na jej obszarze obecne i wraz z nią się rozwijały i przeobrażały. Wraz z religią chrześcijańską przez owo tysiąclecie działali w rozmaitych warunkach społecznych, politycznych i ekonomicznych również biskupi, jako jedno z jej najważniejszych ogniw. Próba więc całościowego spojrzenia na biskupa w średniowieczu – nie tylko urząd czy godność, ale i na osoby, które na owym urzędzie zasiadały – jest właśnie wspomnianym wyżej brzemieniem Atlasa nałożonym na barki karzełka. Spróbujmy jednak przyjrzeć się przynajmniej niektórym kwestiom związanym z działaniem, w ramach średniowiecznej Christianitas łacińskiej, niezwykle istotnego w jej łańcuchu ogniwa jakim byli biskupi.

I

Rozpocznijmy od próby zdefiniowania pojęcia biskup (gr. episkopos, łac. episcopus – opiekun, nadzorca) – najogólniej to najwyższy święceniami członek kościelnej hierarchii, zwierzchnik Kościoła lokalnego, czyli diecezji, a także urząd kościelny. Niezwykle trudno rozstrzygnąć, kiedy w rodzących się kościelnych strukturach pojawili się biskupi, czy może, kiedy ustanowiono ten urząd. Jego narodziny łączy się z sukcesją apostolską i najwcześniejszym okresem chrześcijaństwa, kiedy to biskup był zwierzchnikiem lokalnego kościoła (gminy). Od około połowy II wieku n.e. ukształtowała się zasada realizacji sukcesji apostolskiej w osobie lub urzędzie monarchicznego biskupa lokalnego, będącego rękojmią jego istnienia i strzegącego depozytu wiary i sprawowania eucharystii (tak ujmował to np. Tertulian). W III wieku n.e. godność biskupia uzyskała wymiar ogólnokościelny, a wspólnota biskupów traktowana jako kontynuacja kolegium apostolskiego coraz silniej wiązała się z biskupem Rzymu (papieżem). W dobie wielkich soborów wczesnego chrześcijaństwa i na dużą skalę rozwiniętego ruchu synodalnego (IV wiek) właśnie papież uzyskał powszechnie akceptowaną przewagę w zakresie władzy i rozsądzania sporów kościelnych, przy zachowaniu pewnej równowagi w stosunku do zwierzchników lokalnych kościołów.

Drzwi Gnieźnieńskie - detal W dobie średniowiecza równowaga ta na skutek takich zjawisk, jak schizma wschodnia (1054), a zwłaszcza konflikty władzy świeckiej i duchownej, znane jako walka o Dominium mundi, została poważnie naruszona. Przyniosło to w doraźnej polityce władców tendencje przeciwstawiania episkopatu papiestwu, a także, w schyłkowym okresie wieków średnich, doktrynę mówiącą o wyższości soboru nad papieżem (koncyliaryzm). Niezależnie jednak od tych ważkich dla dziejów Kościoła powszechnego wydarzeń trzeba pamiętać, że średniowiecze to okres bardzo niejednorodny tak pod względem rozwoju gospodarczego, kulturowego czy politycznego, jak i rozwoju i umacniania religii chrześcijańskiej. Ówczesna Christianitas była w znaczącym stopniu taka, jak świat budowany na zrębach Imperium Romanum na zachodzie przez barbarzyńców, a więc z jednej strony zatomizowana i częściowo zamknięta w lokalnych strukturach, z drugiej zaś ciągle obejmująca swym zasięgiem nowe obszary. Stąd i biskupi w różnych okresach wieków średnich i na rozmaitych terytoriach poddanych procesom chrystianizacyjnym, odgrywali rozmaitą rolę i duchową, i polityczną, i ekonomiczną, i wreszcie kulturową.

W dobie rodzenia się na gruzach Imperium Romanum nowych organizmów politycznych, zakładanych przez napływających barbarzyńców i wynikającego z tego wielkiego zamętu, szczególnie ekonomicznego i społecznego, oraz kryzysu władzy i kultury, rola zwierzchników lokalnych kościołów, jako swego rodzaju zworników między odchodzącym starym porządkiem i nową, jeszcze niejasną rzeczywistością była nie do przecenienia.

W ogarniającym dawny świat rzymski chaosie często był to jedyny czynnik porządkujący zaburzoną równowagę społecznego bytowania i dający nadzieję na przetrwanie. W miarę kształtowania się nowego porządku, zamierania niszczących wędrówek barbarzyńskich plemion i formowania się nowych struktur politycznych, rola biskupów zmieniała się. Mogli skupiać się na zadaniach religijnych, umacniać struktury kościelne oraz inicjować misje zewnętrzne. Zachód VI - VIII wieku przetrwał okres przejściowy i w dobie karolińskiej umocnił się, by w następnych stuleciach rozciągać swe wpływy, zarówno te polityczne, jak i kulturowe, a zwłaszcza kościelne, na obszary tzw. Europy Młodszej.

Ówczesny świat chrześcijański, ułożony w misternie tkane przez stulecia struktury organizacyjne, zbudowane na lokalnych kościołach, stanął przed nowymi zadaniami. Na zachodzie trzeba było życie religijne umacniać, rozwijać kościelną administrację, pogłębiać duchowość i szukać drogi do emancypacji spod ciążącej zwierzchności świeckiej, natomiast na właśnie włączanych pod władzę nowej religii obszarach Europy Środkowej czy Skandynawii trzeba było organizować misje, układać się miejscowymi władcami, budować świątynie i umiejętnie prowadzić akcje chrystianizacyjne.

Na obu tych obszarach – starej i nowej Christianitas – kluczową rolę odgrywali biskupi. Z czasem struktury rozrastały się, lokalne organizacje kościelne rozbudowały się i biskupi jako zwierzchnicy diecezji w jakimś stopniu byli podporządkowani metropolitom, a ich diecezje dzielone były na kolejne szczeble kościelnej administracji (archidiakonaty, dekanaty i parafie). Na dawnych terenach misyjnych następowało przechodzenie do chrystianizacji intensywnej i biskupi jako zwierzchnicy diecezji musieli nią zarządzać, dbać nie tylko o formację religijną wiernych, ale i majątek kościelny. Rosła rola organu zwanego kapitułą katedralną oraz rozmaitych urzędników diecezjalnych, którzy mieli biskupa wspomagać.

II

Odrębnym zagadnieniem jest powoływanie biskupów. W okresie wczesnochrześcijańskim w zasadzie nie istniała procedura w tym zakresie. Początkowo ( w I wieku n.e.) wyboru dokonywali apostołowie i ich następcy, zaś w kolejnych stuleciach duchowni i świeccy przedstawiciele gminy (czasami zasięgając opinii sąsiednich Kościołów). Z czasem znaczący głos w tej sprawie uzyskali metropolici, przedstawiając kandydatów do godności biskupiej. U schyłku antyku wpływ na nominowanie biskupów uzyskali władcy i z uprawnień tych korzystali królowie barbarzyńscy (zwłaszcza frankijscy) po upadku Imperium Romanum. Utrzymywała się wprawdzie zasada aklamacji ogółu wiernych oraz zatwierdzania przez metropolitę, rosła też rola w tym względzie papieża, ale wpływ świeckich czynników politycznych stawał się w pewnym okresie decydujący. Zmiany przyniosły dopiero gruntowne reformy kościelne zapoczątkowane w drugiej połowie XI wieku i określane od imienia jednego z ich głównych orędowników, papieża Grzegorza VII, mianem gregoriańskich.

Otton I

Otton I funduje katedrę w obliczu Jezusa - The Metropolitan Museum of Art Na przełomie XI i XII wieku w wyniku reform zaczęła się kształtować procedura wyboru kanonicznego hierarchów kościelnych. Na skutek postanowień konkordatu wormackiego (1122) o wyborze biskupów miały decydować czynniki kościelne. Sobory laterański I (1123) i laterański II (1139) ustaliły ostatecznie odsunięcie czynnika świeckiego od elekcji biskupów oraz zamknęły drogę do wskazywania przyszłego biskupa przez duchownych spoza kapituły. Decydentem w tych kwestiach stawała się kapituła katedralna, papież wybór zatwierdzał, zaś metropolita dokonywał obrzędu konsekracji. Oczywiście władcy łatwo nie zrezygnowali z wpływu na obsadzenie tak ważnych stanowisk, poszukując dróg obejścia postanowień soborowych – choćby poprzez umiejętne obsadzanie swymi stronnikami kapituł czy próby podważania dokonanych wyborów. Już od końca XIII wieku coraz większy wpływ na obsadzanie biskupich urzędów zaczęli zdobywać papieże. To właśnie oni desygnowali czy też nominowali hierarchów kościelnych. W XV wieku jednakże, na mocy umów konkordatowych, tzw. designatio personae dokonywał władca (wskazywał osobę), a institutio canonica nadawał papież (władza duchowna). Można więc powiedzieć, że u schyłku wieków średnich w kwestii powoływania biskupów doszło do swoistego kompromisu między dwoma siłami, które w XI stuleciu rozpoczęły batalię o Dominium mundi. I papież, i władcy świeccy mogli decydować o obsadzaniu tego kluczowego urzędu w Kościele.

III

Odrębną kwestią jest zakres władzy biskupiej oraz uprawnienia z tym urzędem związane. Już w okresie późnego antyku (w IV wieku) ustaliła się zasada, że biskup-elekt pełnię swych praw otrzymuje na mocy konsekracji i w ciągu trzech miesięcy od niej zobowiązany jest objąć diecezję. Nabywał wówczas prawo do: sprawowania kultu, nauczania prawd wiary, zwalczania poglądów niezgodnych z nauką Kościoła, nawracania pogan, udzielania sakramentów, konsekracji krzyża i świątyń, a także benedykcji zwierzchników wspólnot chrześcijańskich czy konsekracji dziewic. Mógł jednak do niektórych z powyższych czynności delegować w zastępstwie innych duchownych (kapłanów), a nawet świeckich – w przypadku nauczania wiary. Z papieskiego upoważnienia mógł też biskup udzielać odpustów, a granice jego władzy określały postanowienia soborów i decyzje papieży. Do najważniejszych obowiązków biskupa należało stałe rezydowanie w podległej mu gminie/diecezji oraz przeprowadzanie jej wizytacji.

Do obowiązku biskupa należała jurysdykcja kościelna, był on na obszarze diecezji właściwym sędzią w sprawach kościelnych (iudex ordinarius), choć wraz z rozwojem struktur kościelnych powierzał sądzenie archidiakonom, dziekanom i wreszcie oficjałom. Biskup nadawał też godności kościelne w podległej mu diecezji, a już w średniowieczu istotnym czynnikiem wspomagającym jego pracę stała się kancelaria. Od początku średniowiecza w rękach biskupich znajdował się nadzór nad szeroko pojętym majątkiem kościelnym (nieruchomości, głównie posiadłości ziemskie, a także dochody z tytułu dziesięcin, opłat kościelnych, kar sądowych itp.).

Św. Wojciech poucza księcia czeskiego Bolesława II Pobożnego. Fragment drzwi gnieźnieńskich z XII wieku. Od czasów wczesnochrześcijańskich biskup nie podlegał jurysdykcji gminy, na której czele stał, miał też zagwarantowaną nieusuwalność z urzędu. Natomiast bezpośrednio podlegał pod względem sądowym metropolicie oraz jako ostatniej instancji papieżowi, który od XII stulecia przeprowadzał usuwanie biskupów poprzez swych legatów. Obyczaj ten został zmodyfikowany w stuleciu XIV poprzez wprowadzenie zasady przyjmowania rezygnacji.

IV

W Polsce pierwsi biskupi pojawili się z chwilą przyjęcia chrztu przez Mieszka I i wystarania się przez tego władcę o własną strukturę kościelną. Wiemy, że zgodę na założenie biskupstwa uzyskał Mieszko już w 968 roku i wówczas przybył na ziemie Polan pierwszy biskup Jordan. W nauce historycznej do dzisiaj trwają spory zarówno o pochodzenie Jordana, jak i o charakter jego władzy kościelnej oraz podległość i status prawny. Z całą pewnością można powiedzieć, że pierwszy polski biskup przybył z kręgu śródziemnomorskiego i chyba musiał w jakimś stopniu posługiwać się językiem słowiańskim. Wieloaspektową dyskusję o jego statusie prawnym można tutaj pominąć, zwracając jedynie uwagę na fakt, że podlegały mu wszystkie ziemie znajdujące się w rękach księcia polańskiego, a on sam był zależny bezpośrednio od Stolicy Apostolskiej. Inny ważki spór, gdzie znajdowała się rezydencja Jordana – w Gnieźnie czy Poznaniu – uznać trzeba na obecnym etapie dociekań za rozstrzygnięty na korzyść Poznania.

Sakramentarz tyniecki - 1060-1070 r. Kluczowym, oczywiście po chrzcie i uzyskaniu pierwszego biskupstwa, momentem dla kościelnych dziejów państwa polskiego było utworzenie na zjeździe gnieźnieńskim w 1000 roku metropolii gnieźnieńskiej i powołanie podległych jej sufraganii w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu. Następca Jordana – biskup Unger – został wówczas wyjęty spod jurysdykcji metropolity, którym został Radzim-Gaudenty, przyrodni brat świętego Wojciecha, i rezydować miał w Poznaniu. W ten sposób, w 1000 roku w Polsce, mieliśmy pięciu biskupów, których znamy z imienia. Byli to: Radzim-Gaudenty (Gniezno), Jan (Wrocław), Poppon (Kraków), Reinbern (Kołobrzeg) oraz Unger (Poznań). Najbliższe dziesięciolecia przyniosły na polskiej mapie kościelnej nieco zmian – rychło upadło biskupstwo w Kołobrzegu (jeszcze przed 1018 rokiem), a burzliwe wydarzenia lat 30-tych XI wieku spowodowały upadek kościelnej metropolii w Gnieźnie oraz duże perturbacje w działaniu biskupstw w Poznaniu i Wrocławiu. Gmach Kościoła polskiego wznosił niemal na nowo Kazimierz Odnowiciel w oparciu o nieprzerwanie działające biskupstwo w Krakowie i tamtejszego biskupa Aarona, a jego dzieło sukcesem zakończył Bolesław Śmiały. Władca ten przywrócił arcybiskupstwo gnieźnieńskie, któremu podlegali na powrót biskupi w Krakowie, Poznaniu, Wrocławiu oraz nowy hierarcha, który od 1075 roku rezydował w mazowieckim Płocku.

W czasach Bolesława Krzywoustego liczba polskich biskupów znacząco wzrosła, gdyż powołano do życia nowe diecezje (przede wszystkim z myślą o akcji chrystianizacyjnej na Pomorzu): kujawską, lubuską i wolińską. W XII wieku liczba diecezji w metropolii gnieźnieńskiej wynosiła osiem, a u schyłku tego stulecia zaczęły sie pojawiać w ich ramach nowe struktury – archidiakonaty. W XI–XII stuleciu episkopat polski nie był może jeszcze zbyt liczny, ale odgrywał znaczącą rolę polityczną, a spora jego cześć wywodziła się z rodzimych, wybitnych rodzin możnowładczych. Wówczas też pojawiły się pierwsze, brzemienne w skutki spory kościelno-polityczne – biskupa Stanisława z królem Bolesławem Śmiałym oraz biskupa krakowskiego Gedki z księciem Mieszkiem Starym. W przełomowym dla polskich dziejów XIII stuleciu nie wyłoniły się nowe diecezje, ale wkroczyła na ziemie podległe Piastom reforma kościelna zwana gregoriańską i spory kościelno-polityczne nabrały nowych barw. Głównym orędownikiem zmian w polskim Kościele był arcybiskup Henryk Kietlicz, a liczna polska delegacja uczestniczyła w ważnym soborze laterańskim IV (1215).

Sukcesy obozu reform mierzyć można wydaniem przez polskich książąt znaczących przywilejów w Borzykowej (1210) i Wolborzu (1215) oraz pierwszymi kanonicznymi elekcjami biskupimi. Walka Kościoła polskiego o emancypację rozpoczęła się na dobre, ale daleka była od zakończenia. W stuleciu XIV w związku z rozszerzeniem wpływów państwa polskiego na wschód (ekspansja Kazimierza Wielkiego na Ruś, unia jagiellońska) rozbudował się również Kościół polski. Na Rusi powstała druga metropolia, początkowo w Haliczu, potem przeniesiona do Lwowa, zaś metropolia gnieźnieńska uzyskała po chrzcie Litwy nową diecezję na tym obszarze (Wilno).

W sumie w dobie średniowiecza hierarchowie polskiego Kościoła odgrywali istotną rolę społeczną i kulturową, a najwybitniejsze spośród nich jednostki aktywnie uczestniczyły w życiu politycznym. Do najważniejszych polskich biskupów doby średniowiecza zaliczyć trzeba, poza oczywiście tymi pierwszymi z X i pierwszej połowy XI stulecia, takie postaci jak: biskup krakowski Gedko, arcybiskup Henryk Kietlicz, arcybiskup Jakub Świnka, arcybiskup Jarosław Bogoria Skotnicki, kardynał Zbigniew Oleśnicki, arcybiskup Mikołaj Trąba i wielu innych. Lista ta będzie zawsze niepełna i subiektywna, a w każdej z istniejących w średniowieczu polskich diecezji można odnaleźć wybitnych biskupów, którzy odznaczyli się jako administratorzy, politycy, reformatorzy i przede wszystkim pasterze.

***

Średniowieczni biskupi obrządku łacińskiego byli istotnym ogniwem rodzącej się i rozwijającej w wiekach średnich Christianitas. Ich role i funkcje zmieniały się i doprecyzowywały wraz ze zmieniającym się chrześcijaństwem i jego wyznawcami – nie możemy więc o nich wszystkich mówić jednym językiem. Byli ludźmi i pokornej służby innym, i ludźmi władzy, pochodzili z rozmaitych środowisk; niejeden został świętym, ale wielu trzeba by ustawić na biegunie przeciwnym. Czy byli emanacją ówczesnych społeczności funkcjonujących w ramach średniowiecznej Respublica Christiana? – to pytanie pozostawiam jako retoryczne. Pewniejszy natomiast wydaje się fakt, że obraz średniowiecznego biskupa oraz sprawowanego przezeń urzędu zmienił w znaczącym stopniu swymi decyzjami sobór trydencki.

prof Józef Dobosz

Ważniejsza literatura

Biskup, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 2, Lublin 1985, k. 588–615.
Chélini J., Dzieje religijności w Europie Zachodniej w średniowieczu, Warszawa 1996.
Daniélou J, Marrou H., I., Historia Kościoła, t. 1: Od początków do roku 600, Warszawa 1984.
Knowles M. D., Obolensky D., Historia Kościoła, t. 2: 600–1500, Warszawa 1988.

Materiał udostępniony przez Muzeum Archeologiczne w Poznaniu.
Wykłady popularno-naukowe zorganizowane w ramach VIII Festiwalu Kultury Słowiańskiej i Cysterskiej w Lądzie nad Wartą w dniach 2 - 3 czerwca 2012 roku
Ilustracje z Internetu.

Data utworzenia: 19/09/2013 @ 17:11
Ostatnie zmiany: 20/09/2013 @ 01:03
Kategoria : Kościół od 800 do 1500r.
Strona czytana 17837 razy

Wersja do druku