PROTESTANTYZM <<== - Fundamentalizm w USA

Fundamentalizm protestancki w Stanach Zjednoczonych Ameryki

Wprowadzenie

Podejmując próbę określenia, czym jest „fundamentalizm religijny”, trzeba od razu zastrzec, że powinno się mówić o tym zjawisku w liczbie mnogiej. Różnice między fundamentalizmami wynikają nie tylko z różnic między religiami, ale także z różnic między realiami społecznymi, ekonomicznymi i politycznymi.

Fundamentalizm można zdefiniować na wiele sposobów. Najprościej mówiąc, jest to powrót do źródeł, fundamentów religii. Można go określić, za Bassamem Tibi, polityzacją religii. Dążąc jednak do definicyjnej precyzji, warto zacytować Steve’a Bruce’a: „fundamentaliści odpowiadają na problemy stworzone przez procesy modernizacji, opowiadając się za ogólnospołecznym posłuszeństwem wobec jakiegoś autentycznego i nieomylnego tekstu bądź tradycji lub starając się zdobyć władzę pozwalającą na narzucenie owej tradycji w odnowionej postaci”.

O samym fundamentalizmie protestanckim również należałoby mówić w liczbie mnogiej. Brak instytucji odgórnie organizującej teologicznie protestantyzm sprawia, że ma on w swojej naturze skłonność do podziałów.

Nie inaczej jest z fundamentalizmem wyrosłym na jego gruncie, który od początku był, jak zauważył Mochtar Ben Barka, „zróżnicowanym wewnętrznie i rozproszonym ruchem międzywyznaniowym, który wznosił się ponad granice dzielące poszczególne odłamy”.

Amerykański fundamentalizm chrześcijański ukształtował się na gruncie ewangelikalizmu – międzywyznaniowego nurtu, zrodzonego w XVIII wieku na fali przebudzenia skostniałej poreformacyjnej religijności, dla którego charakterystyczne jest uznawanie Pisma Świętego za jedyną podstawę wiary, osobista relacja z Bogiem i ewangelizacja. Ponieważ w wierze ewangelikanów niezwykle ważne jest doświadczenie osobistego nawrócenia, obcy jest im model chrześcijaństwa dziedziczonego.

Aby w pełni zrozumieć fundamentalistów, trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że wiara ewangelicznych chrześcijan, która wiąże się z niezwykle głębokim religijnym zaangażowaniem, zasadza się na opozycji: akceptacja przekazu zawartego w Ewangelii oznacza wartościowe życie na ziemi i życie wieczne po śmierci, natomiast odrzucenie go oznacza zupełnie realne męki piekielne.

Jednak, co ważne, zależność między chrześcijaństwem ewangelicznym i fundamentalizmem (przynajmniej tym definiowanym wąsko, niepotocznie) nie działa w obie strony – wszyscy fundamentaliści protestanccy są ewangelikanami, ale nie wszyscy ewangelikanie są fundamentalistami.

Dla najbardziej ortodoksyjnych fundamentalistów charakterystyczny jest premillenaryzm. Premillenaryzm, który pojawił się pod koniec XIX wieku, zakłada paruzję jeszcze przed ustanowieniem przez Chrystusa tysiącletniego królestwa. „Premillenaryści – pisze Karen Armstrong – porwanie żywcem do nieba wyobrażali sobie bardzo konkretnie i szczegółowo.

Nagle dojdzie do katastrof samolotów, samochodów i pociągów, ponieważ ponownie narodzeni piloci, kierowcy i maszyniści zostaną uniesieni w powietrze. Załamie się giełda i upadną rządy. Ci, którzy pozostaną, uświadomią sobie, że zostali skazani i że prawdziwi wierni mieli absolutną rację”.

Premillenaryzm fundamentalistów naznaczony jest dodatkowo dyspensacjonizmem, który zakłada, że bieg historii to zmiany ze złego na gorsze, w związku z czym wysiłek człowieka jest bezcelowy. W takiej perspektywie najlepszą do przyjęcia postawą jest zachowanie dystansu wobec kultury, co gwarantuje niewinność.

Trudności z definicyjnym ujęciem zjawiska fundamentalizmu przekładają się na problemy z precyzyjnym określeniem danych liczbowych dotyczących ewangelikanów i fundamentalistów protestanckich. Szacuje się, że obecnie na świecie jest 400–500 milionów chrześcijan ewangelicznych, z tego w Stanach Zjednoczonych, według różnych źródeł, ok. 50–70 milionów lub nawet 100 milionów.

Większość kościołów, które określają się mianem fundamentalistycznych, to konserwatywne kościoły baptystyczne. Można tutaj wymienić np. General Association of Regular Baptist Churches (Ogolne Stowarzyszenie Kościołów Baptystów Regularnych) z ok. 120 tysiącami członków (tendencja malejąca) oraz największe jednolite wyznanie w tym kraju po Kościele katolickim, czyli Southern Baptist Convention (Konwencję Baptystów Południowych), które ma już ponad 16 milionów członków i 42 tysiące kościołów w Stanach Zjednoczonych.

Jednak fundamentalizm protestancki dotyczy także innych wyznań – np. prezbiterianizmu czy metodyzmu, jak również chrześcijaństwa niezwiązanego z żadną denominacją: The Independent Fundamental Churches of America (Niezależne Fundamentalistyczne Kościoły Ameryki), mają ok. 70 tysięcy członków. Stąd można uznać, że liczba fundamentalistów w USA szacowana na ok. 20 milionów, jest prawdopodobna. Wydaje się jednak, że zależy ona od sposobu, w jaki fundamentalizm zostanie zdefiniowany i tym samym od tego, które kościoły zostaną określone jako spełniające kryteria przynależności do tego nurtu chrześcijaństwa.

Geneza fundamentalizmu protestanckiego

Wyczerpująca odpowiedź na pytanie, skąd się wzięli fundamentaliści protestanccy, jest bardzo złożona. Fundamentalizm był ruchem zrodzonym jako sprzeciw wobec modernizmowi, wąsko rozumianemu jako liberalna teologia, później sprzeciw ten został poszerzony o inne trendy nowoczesnej kultury.

Modernizm w odniesieniu do religii realizował się poprzez ruch, który narodził się w Kościele anglikańskim i objął inne wyznania protestanckie. Uznawał, że religia musi być poddana nowej interpretacji, odpowiedniej dla nowoczesnego człowieka, i że taka interpretacja nie spowoduje utraty żadnego z jej istotnych elementów.

A jednak pojawienie się Wyższej Krytyki, dyscypliny naukowej, stawiającej sobie za cel analizę Pisma Świętego na takich samych, naukowych, zasadach, co każdy inny tekst (analiza ta musi uwzględniać historyczno-kulturowy kontekst tekstu; elementami składającymi się na tak określone zadanie są: określenie literackiego gatunku tekstu, jego historycznego tła czy kulturowych i psychologicznych czynników mających wpływ na pracę autora bądź redaktora tekstu) – dla wielu oznaczało podważenie samej religii. W efekcie Biblia przestała być tym, za co ją uważano – zakwestionowano jej jednolitość, autorstwo oraz prawdziwość niektórych zawartych w niej twierdzeń i tym samym zrelatywizowano jej wartość.

Amzi Clarence Dixon (1854 – 1925) Modernizm wraz z racjonalizmem nie tylko zmieniły postrzeganie religii, ale i ją samą. Charakter tej zmiany najlepiej oddają słowa Amziego Clarence’a Dixona z 1920 roku, który był jedną z ważnych postaci kształtującego się ruchu fundamentalistycznego: „Jestem chrześcijaninem, ponieważ jestem myślicielem, racjonalistą i naukowcem”.

Literalne odczytywanie treści zawartych w Piśmie Świętym stanowiło sposób na umiejscowienie religii, która – przeciwstawiona naukowemu opisowi rzeczywistości – nie mogła utrzymać swojej dawnej pozycji w świecie rządzonym przez logikę i naukę. Modernizm na tyle silnie wpłynął na myślenie fundamentalistów, że ich działania były podporządkowane prawom nowoczesności, dlatego określanie tych protestantów jako konserwatywnych chrześcijan, co często ma miejsce, może prowadzić do błędnego postrzegania ich natury.

Odpowiedzi na pytanie, skąd się wzięli fundamentaliści protestanccy, należy szukać również w samych amerykańskich realiach XIX wieku, które niewątpliwie sprzyjały odczuwaniu niepokoju społecznego. Wojna secesyjna (1861–1865) była postrzegana jako apokalipsa, a jej koniec nie okazał się początkiem niczego dobrego, bowiem w północnych stanach pojawił się kapitalizm. Kolejne stulecie dało dodatkowe argumenty antymodernistom: Wielki Kryzys, I i II wojna światowa, bomba atomowa, komunizm.

Można dostrzec jeszcze jedną – paradoksalną – przyczynę zagrożenia pozycji chrześcijaństwa. To przecież Reformacja dała ludziom przyzwolenie na samodzielne czytanie i rozumienie Pisma Świętego. W ten sposób wpłynęła na indywidualizację i tym samym subiektywizację wiary.

W efekcie chrześcijaństwo zaczęło się dzielić i różnicować. A warunki pluralizmu religijnego sprawiają, że wierzący mają mniejsze zaufanie do własnej wiary; jak pisze Steve Bruce: „System idei jest najbardziej przekonujący, gdy idee te mają zasięg uniwersalny i podzielane są przez wszystkich. Wówczas nie są wierzeniami czy przekonaniami, lecz właściwym opisem rzeczywistości”. Warto tutaj dodać, że dziś mieszkańcy amerykańskich miast coraz rzadziej określają się jako członkowie jednego kościoła, wybierając luźne powiązania z kilkoma.

Początki ruchu fundamentalistów

Przełomowymi wydarzeniami dla początku protestanckiego ruchu fundamentalistycznego były konferencje biblijne w Niagara Falls oraz przede wszystkim wydanie serii dwunastu broszur w latach 1910–1915. To ogromne przedsięwzięcie edukacyjne sfinansowało dwóch braci milionerów, zajmujących się przemysłem naftowym, Lyman i Milton Stewart.

Nazwa ruchu pochodzi od tytułu tych właśnie broszur: The Fundamentals: A Testimony to the Truth (Fundamenty: świadectwo prawdy). Zostały one rozesłane do wszystkich pastorów, wykładowców i studentów teologii w Ameryce. Zawierały w sumie około stu artykułów z przystępnym wyjaśnieniem dogmatów, które zostały uznane przez wyższą krytykę za błędne: nieomylność Pisma, narodzenie Jezusa z Dziewicy, odpokutowanie przez Chrystusa na krzyżu ludzkich grzechów, jego cielesne zmartwychwstanie, obiektywna realność czynionych przez niego cudów. Autorami broszur byli teologowie tak różnych wyznań, jak prezbiterianizm, baptyzm czy anglikanizm.

Początkowo fundamentaliści protestanccy pozostawali związani z własnymi kościołami, ponieważ ich pierwotnym celem było zahamowanie wpływu liberalnej teologii na protestantyzm. Z czasem jednak – ze względu na radykalizację ruchu – doszło do rozłamów i podziałów wewnętrznych w niemal każdym z kościołów protestanckich.

William Jennings Bryan Pierwsza wielka batalia fundamentalistów amerykańskiego protestantyzmu dotyczyła nauczania w szkołach publicznych teorii ewolucjonizmu, co było wówczas zakazane w kilku stanach. W 1925 roku w stanie Tennessee odbył się słynny proces nauczyciela biologii – Johna T. Scopesa – oskarżonego właśnie o wykładanie niezgodne z nauczaniem biblijnym.

Scopes przegrał i został ukarany grzywną, a prawo zakazujące nauczania darwinizmu w tym stanie zostało zniesione dopiero w latach 60. Jednak wydarzenie to skompromitowało fundamentalistów. Funkcję oskarżyciela pełnił William Jennings Bryan, który przepytywany przez obrońcę Scopesa przyznał między innymi, że świat ma więcej niż sześć tysięcy lat. Po tych wydarzeniach fundamentaliści właściwie zniknęli na kilka dekad z życia publicznego, by wyjść z ukrycia w latach 70.

Od końca XIX wieku powstawały kluczowe instytucje fundamentalistów protestanckich, które zapewniały im poczucie posiadania własnej przestrzeni we wrogim świecie. Do najważniejszych z nich należy Moody Bible Institute, który został założony w 1886 roku w Chicago. Około 1930 roku w USA istniało już co najmniej 50 fundamentalistycznych uczelni biblijnych, a wkrótce potem pojawiło się kolejnych 26. W tym czasie powstał Bob Jones University (Południowa Karolina), który dostarczył najwięcej w całym kraju fundamentalistycznie wykształconych nauczycieli. Uczelnia ta działała bez akredytacji akademickiej, a więc na innych warunkach niż tworzone do tej pory chrześcijańskie szkoły wyższe.

W 1919 roku pastor baptystyczny William Bell Riley założył pierwszą organizację o charakterze międzywyznaniowym i międzynarodowym – World’s Christian Fundamentals Association (Światowe Chrześcijańskie Stowarzyszenie Fundamentalistyczne) – której ambicją było połączenie konserwatywnych chrześcijan.

W 1922 roku Riley w ten sposób mówił o stworzonej przez siebie organizacji: „wiele matek i ojców – przekonanych, że nasze uczelnie i seminaria teologiczne zostały zepsute przez wprowadzenie nauki, kłamliwie tak nazywanej, zdając sobie sprawę, że ich synowie i córki, będąc cztery krótkie lata z dala od domu, zmienili się z pobożnie wierzących w kpiących sceptyków – powitało to stowarzyszenie jako pewny znak nadejścia nowych czasów zarówno dla wiary, jak i wspólnoty”.

W 1960 roku powstała pierwsza chrześcijańska sieć telewizyjna w Stanach Zjednoczonych: CBN – Christian Broadcasting Network. Jej założycielem był – znany również z politycznego zaangażowania – pastor zielonoświątkowy Pat Robertson, który unowocześnił formułę telewizyjnych programów ewangelizacyjnych – jego 700 Club był stylizowany na program publicystyczny, podczas gdy tradycyjne metody teleewangelizacji przybierały postać nabożeństw lub krucjat odnowy religijnej.

Przekonania fundamentalistów

Społeczne i polityczne przekonania fundamentalistów protestanckich przekładają się na wizję cywilizacji, która pozostaje w poważnym dysonansie ze współczesną kulturą zachodnią. Charakterystyczne dla fundamentalizmu jest bowiem przekonanie o istnieniu – w przeszłości – pewnego doskonałego społecznego ucieleśnienia prawdziwej religii.

Dyskurs fundamentalistów jest jednak dostosowany do standardów nowoczesnego społeczeństwa, bo chcą oni być oceniani w oparciu o kryteria świeckie. Stąd opis stworzenia świata z Księgi Rodzaju jest przez nich nazywany „nauką o stworzeniu”. Karen Armstrong pisze o przekształceniu przez protestanckich fundamentalistów mitów chrześcijańskich w fakty naukowe i stworzeniu hybrydy, która nie jest ani dobrą nauką, ani prawdziwą religią.

Zresztą przekonania fundamentalistów nie są sprzeczne z poglądami około połowy Amerykanów, skoro z badań opinii publicznej z 2004 roku wynika, że jedynie 13 procent z nich wierzy w ukształtowanie się człowieka na drodze ewolucji bez udziału Boga, a 45 procent jest zwolennikami kreacjonizmu.

Stosunek fundamentalistów do teorii ewolucji dobrze obrazuje fragment książki dotyczącej historii i geografii świata z lat 80. XX wieku: „W naszym nowoczesnym świecie jest wielu ludzi, którzy wymyślają urojone historie o pierwszym człowieku. […] Ewolucjoniści kpią z prawdy, że Bóg stworzył ziemię i ludzi. […] Nie ma żadnych naukowych dowodów na ewolucję. […] Adam i Ewa nie wyglądali jak małpy. Adam był niewątpliwie najbardziej przystojnym mężczyzną, jaki kiedykolwiek żył, a Ewa najpiękniejszą kobietą, bo byli bezpośrednim owocem własnoręcznego Boskiego dzieła”.

Jeśli chodzi o kwestie społeczne, fundamentaliści walczą z aborcją, pornografią, edukacją seksualną w szkołach, prawami homoseksualistów. Sprzeciwiają się też próbom usankcjonowania kontrolowanego dostępu do broni. Pod względem poglądów polityczno-ekonomicznych fundamentalistów protestanckich można określić jako liberałów. Są zwolennikami obniżenia nakładów państwa na opiekę społeczną, niższych podatków, prowadzenia stanowczej polityki zagranicznej oraz ograniczenia możliwości działań związków zawodowych.

Powrót

Dopiero w latach 70. XX wieku fundamentaliści chrześcijańscy powrócili do życia publicznego i włączyli się do polityki. Stało się tak z dwóch powodów. Po pierwsze, było z czym walczyć: zmiany społeczno-kulturowe lat 60. i 70. sprawiły, że uaktywniły się organizacje walczące o prawa kobiet i homoseksualistów; zniesiono segregację rasową; zalegalizowano aborcję; ograniczono rolę religii w szkołach.

Po drugie, konserwatywne chrześcijaństwo miało wówczas bardzo duże wsparcie społeczne. Według sondażu Gallupa z 1979 roku: 1 na 3 Amerykanów przeżył ponowne narodziny, prawie 50% Amerykanów wierzyło, że Biblia jest nieomylna, ponad 80% Amerykanów uważało Jezusa za istotę boską. Działało ok. 1300 stacji radiowych i telewizyjnych głoszących ewangelię.

Reakcją na liberalizację obyczajów było powstanie New Christian Right (Nowej Chrześcijańskiej Prawicy), zwanej także Religious Right (Religijną Prawicą), którą można określić jako ruch społeczno-religijny. Co warto podkreślić, przynależą do niego nie tylko fundamentaliści protestanccy, ale również, między innymi, katolicy.

Trudno wskazać liczbę osób wspierających Nową Chrześcijańską Prawicę, bo w jej skład wchodzi bardzo wiele, większych i mniejszych, organizacji rozmaicie wyprofilowanych, o różnym stopniu przynależności. Celem ruchu jest promowanie światopoglądu konserwatywnych chrześcijan poprzez skuteczne, polityczne działanie. Początkowo miało być to oddziaływanie zarówno na partię demokratyczną, jak i republikańską, szybko jednak Religijna Prawica stała się jedną z frakcji tej drugiej.

Pierwszą znaczącą organizacją Nowej Chrześcijańskiej Prawicy była Moral Majority (Moralna Większość), która działała w latach 1979–1989 pod przywództwem słynnego ewangelickiego kaznodziei Jerry’ego Falwella. Poparcie Moralnej Większości przyczyniło się w dużym stopniu do zwycięstwa Ronalda Reagana w wyborach prezydenckich.

Działania tej organizacji pokazały, że fundamentaliści zrezygnowali z izolacjonizmu i zaczęli współpracować z ludźmi spoza własnego kręgu, którzy popierali ich poglądy polityczne czy moralne. Moralna Większość zajmowała się przede wszystkim aktywizowaniem konserwatywnych chrześcijan – zarówno jako wyborców, jak i kandydatów, głównie na szczeblu lokalnym.

Po rozwiązaniu Moralnej Większości, jej struktury zostały wchłonięte przez, założoną przez Pata Robertsona, Christian Coalition (Chrześcijańska Koalicja). Organizacja ta, która ma dwa miliony członków i dwa tysiące oddziałów w pięćdziesięciu stanach, jest dla jednych „ruchem nadziei na moralne odrodzenie Ameryki, dla drugich – niebezpieczną sektą bigotów”.

Jej działania skupione są głównie wokół informowania wyborców, jak głosować, czyli ktorzy kandydaci reprezentują właściwą, prorodzinną politykę. Takie przewodniki są rozsyłane, według danych organizacji, w dziesiątkach milionów egzemplarzy, w 2000 roku było to 70 milionów.

Obecnie wpływy chrześcijańskiej koalicji – w porównaniu do ostatniego dziesięciolecia XX wieku, kiedy przeżywała lata swojej świetności – znacznie zmalały, między innymi w związku z kłopotami finansowymi. Skłonność do przemocy przypisuje się fundamentalistom chrześcijańskim z powodu działań antyaborcyjnych. W 1985 roku 92% klinik, w których wykonywano zabiegi usuwania ciąży, donosiło o atakach ze strony fundamentalistów: były to zarówno pikiety, jak i akty wandalizmu.

Zdarzały się też bardzo poważne przestępstwa – podkładanie bomb oraz morderstwa, ale były to pojedyncze incydenty.

Najbardziej znaną organizacją walczącą z legalnością aborcji w Stanach Zjednoczonych jest Operation Rescue (Operacja Ratunek, 1987). Jej założyciel Randall Terry określił swoje cele jako stworzenie „narodu, którego polityka znów będzie oparta na etyce judeochrześcijańskiej, na niej będzie oparty także system prawny i powszechna moralność; nie będzie to naród pływający po niepewnych wodach humanizmu, lecz kraj zbudowany na opoce Wyższych Praw”. W praktyce cel ten jest realizowany poprzez niedopuszczanie do klinik, w których wykonuje się zabiegi usuwania ciąży, personelu ani kobiet, oraz publikowanie materiałów antyaborcyjnych. Dane tej organizacji mówią o ponad 35 000 aresztowań jej członków około roku 1990.

Inne organizacje należące do Chrześcijańskiej Prawicy, to, między innymi, założone w 1987 roku Home School Legal Defense Association (Stowarzyszenie Prawnej Ochrony Edukacji Domowej), broniące interesów rodziców, którzy rezygnują z edukacji swoich dzieci w szkołach, czy American Family Association (Stowarzyszenie Amerykańskich Rodzin), które zajmuje się głównie problemem obecności w mediach seksu i przemocy. W swoich działaniach wykorzystuje groźby i bojkot, by zmusić reklamodawców do rezygnacji ze wspierania programów, które prezentują wspomniane wyżej treści.

Podsumowanie

W połowie XX wieku uznano za pewne, że proces laicyzacji będzie postępował bez żadnych zakłóceń i przeszkód. Tymczasem, prawie 60 lat później, raczej nic nie wskazuje na to, by fundamentalizm protestancki w Stanach Zjednoczonych miał utracić swoją żywotność i możliwość wpływania na polityczny i społeczny kształt amerykańskiej kultury.

Niechęć wobec fundamentalizmu jest wynikiem ujmowania przez chrześcijan reprezentujących ten nurt protestantyzmu w kategoriach zagrożenia wielu z podstawowych wartości oraz osiągnięć świata zachodniego, i co więcej, podejmowania z nimi walki. Mimo że walka ta przeważnie odbywa się w granicach prawa, czasami jest bardzo agresywna i nosi znamiona przemocy, choćby werbalnej.

Można jednak spróbować zrozumieć fundamentalistów, co czyni S. Bruce, pisząc, że „nie ma nic niezwykłego w tym, że ludzie traktują religię bardzo poważnie”. Według tego autora, fundamentalizm jest „racjonalną reakcją tradycyjnie religijnych ludzi na zmiany społeczne, polityczne i gospodarcze, które umniejszają i ograniczają rolę religii w życiu publicznym”.

Warto też podkreślić, że – jak wykazały badania Martina E. Marty’ego oraz R. Scotta Appleby’a, których wyniki przytacza K. Armstrong – fundamentaliści nie postrzegają swojej walki w kategoriach politycznych, lecz wojny między siłami dobra i zła, a sam fundamentalizm jest odpowiedzią na odczuwany kryzys wartości duchowych, z którym wiąże się lęk przed całkowitym duchowym unicestwieniem.

W takiej perspektywie ten nurt protestantyzmu nie stanowi dziwactwa czy ekstremizmu. Chodzi w nim przecież o usiłowanie kontynuowania tradycji czy też utrzymania dawnego znaczenia religii, za którym kryją się ważne ludzkie potrzeby. Jednak czy przyjęcie takiego punktu widzenia – które niewątpliwie pozwala, przynajmniej w jakimś stopniu, zrozumieć motywy działania fundamentalistów – może coś zmienić w relacji między nimi a resztą społeczeństwa czy świata myślącą liberalnie, zarówno w kwestiach teologicznych, jak i społecznych?

Anna Bednarska-Stec