BUDDYZM <<<== - Nauki buddyzmu

Nauki buddyzmu

Od czasów swojego założyciela buddyzm, nie uznający bóstw ani systemu kast, rozprzestrzenił się po całym świecie, zwłaszcza w Indiach w III w. p.n.e. Od wieku VI wypierany był przez dawniejsze religie indyjskie, zwłaszcza hinduizm, które jednak przejęły niektóre idee buddyzmu. W czasach współczesnych najwięcej wyznawców ma buddyzm na Cejlonie, w Tybecie, w części Chin oraz na Półwyspie Indochińskim, widoczne są również pewne jego wpływy w Europie.

Po odejściu Buddy jego nauka przekazywana była ustnie, dopiero w pierwszym stuleciu p.n.e. nauki Mistrza (sutry) zostały spisane w języku pali za panowania króla cejlońskiego Wattagamini. Obok therawadinów (zwolenników nauki najstarszych mnichów) było w starożytności wiele innych szkół, z których każda posiadała odrębny kanon, spisany w dialektach prakryckich lub w sanskrycie.

Do najwybitniejszych protektorów i propagatorów buddyzmu zaliczał się cesarz Asioka (największe wpływy w Indiach w latach 272-232 p.n.e.), który za pośrednictwem posłów przekazał naukę Buddy greckim władcom Epiru, Syrii, Egiptu i Kyrene.

Rozwinięciem prostego buddyzmu starszych szkół, nazwanego umownie ≫małym wozem≪ (hinajana), było pojawienie się na przełomie ery kalendarzowej nowego kierunku, nazwanego ≫wielkim wozem≪ (mahajana). Wprowadził on szereg innowacji, znacznie wzbogacił obrzędowość, stworzył monistyczną nadbudowę nad pluralistyczną nauką o wielu czynnikach istnienia.

Z mahajany wyłoniła się stopniowo nowa odmiana buddyzmu, którą nazwano ≫trzecim wozem≪, czyli mantrajaną lub wadżrajaną - pierwsza oznacza ≫ wóz formuł magicznych≪, druga zaś ≫wóz diamentowy≪. W kierunku tym kładziono duży nacisk na czynności magiczne, święcenia i obrzędy (o charakterze niekiedy erotycznym). W ten sposób nauka Przebudzonego została nieomal przekształcona w swe przeciwieństwo, zbliżając się znacznie do hinduistycznego tantryzmu i siaktyzmu (M. Eliade, s. 215-279, 308-420).

Praktyki wadżrajany rozprzestrzeniły się na terenie Tybetu oraz w innych rejonach subkontynentu i za granicą, w istocie jednak prowadziło to do wewnętrznego rozkładu buddyzmu na terenie Indii. Ważne znaczenie miała tu również kontrreformacja bramińska pod egidą filozofa Siankary, zdobycie zaś Biharu przez mahometan w 1193 r. oraz zniszczenie klasztorów buddyjskich pozbawiło buddyzm ostatniego punktu oparcia nad Gangesem.

Zgodnie z danymi sprzed 1960 r. w Indiach i Pakistanie było zaledwie około 200 tysięcy wyznawców buddyzmu, natomiast ogromna jego ekspansja wystąpiła w Azji Południowej, Środkowej oraz Wschodniej. W latach pięćdziesiątych działał w Indiach dr Ambedkar, pozakastowiec, współtwórca (wraz z Jawaharlalem Nehru) tekstu konstytucji indyjskiej. Rzucił on hasło dla pozakastowców (znanych od czasów Gandhiego jako haridian — ≫lud boży≪), by przyjmowali buddyzm, ponieważ hinduizm wzbraniał pozakastowcom wstępu do świątyń.

Na skutek działalności Ambedkara liczba buddystów wzrosła do ponad dwóch milionów. Współczesne statystyki określają ich liczbę na dwa i pół do trzech milionów. Jedynym zachowanym do dzisiaj kanonem jest kanon szkoły therawadinów, napisany w języku pali (F. Tokarz, 1985, t. 2, s. 16-22). Kanon ten, jak się zdaje, oddaje istotę nauki Doskonałego o znikomości, przemijalności (nieważności) oraz bolesnym charakterze wszystkich przejawów bytu jak również o możliwości wyrwania się z kręgów cierpienia i osiągnięcia nirwany.

Kanon palijski składa się z wielkiej liczby ksiąg i dzieli się na trzy części, tzw. ≫kosze≪ (pitaka), a mianowicie: ≫kosz dyscypliny zakonnej≪ (vinaja-pitaka), ≫kosz przypowieści≪ (sutta-pitaka) oraz ≫kosz scholastycznej dogmatyki≪ (abhid-hamma-pitaka). Z tych trzech najważniejszym do poznania nauki Oświeconego jest sutta-pitaka.

Wielka moc przyciągania buddyzmu opierała się na koncentracji uwagi na duchowych problemach zwykłego człowieka. Zwykli ludzie nie umieli docenić ezoterycznego rytualizmu braminów.

Gautama Siddhartha wyszedł od słusznych pragnień człowieka i pokazał, że wszystkie można spełnić jedynie poprzez właściwe postępowanie i poszukiwanie ostatecznego celu w życiu. Jeśli ktoś chce być popularny, zaspokoić swe potrzeby życiowe, czynić dobrze innym, przezwyciężyć niezadowolenie i pożądanie, nie bać się niebezpieczeństwa i grozy [...] niechaj spełnia wszelką sprawiedliwość, niech oddaje się temu spokojowi serca, który rodzi się w nim, niechaj nieustannie trwa w ekstazie kontemplacji, niech widzi poprzez rzeczy, niech przebywa w samotności (Akankheja Sutta, 3-19).

Ten nacisk na wolność indywidualną i odpowiedzialność doprowadził także pod patronatem buddyzmu do emancypacji kobiet. Pozycja kobiety zrównana została z pozycją mężczyzny. Gautama pozwolił swojej ciotce i opiekunce Gotami Pradżapati zostać mniszką i ułożył dla kobiet regułę życia zakonnego (Vinaja-Pilaka, II, s. 253 i n.).

Powszechny aspekt określają trzy czynniki, które powinny być ucieczką wierzącego, a mianowicie: Budda, dhatma i sangha — wyznawca musiał się podporządkować nauczycielowi, przestrzegać reguł prawości i należeć do społeczności mnichów. Cześć dla lalhagaly, nauczyciela, który dostąpił iluminacji, była rękojmią zachowania poczucia hierarchii i skutecznie chroniła przed popadnięciem w indywidualizm w sprzyjającej mu atmosferze wolności. Gautama przeciwny był wszelkiej abstrakcyjnej dyskusji dotyczącej bytu, natury i innych metaforycznych tematów.

Gdy mężczyznę rani strzała, nie dyskutuje on na temat metalu, z którego zrobiono strzałę, kasty człowieka, który ją wystrzelił itd., ale chce jak najszybciej wyciągnąć strzałę i przyłożyć odpowiednie lekarstwo na ranę. Tak więc zamiast dyskutować o bycie i naturze Boga i duszy osoba, która chce się wyzwolić, powinna skupić uwagę na właściwych postawach. Tymi postawami są: wiara, energia, pilność, skupienie i mądrość.

Ten, kto ma wiarę, zbliża się i słucha dhammy oraz sprawdza znaczenie tego, co słyszy, i znajduje w tym zadowolenie. Pilność i zapał potrzebne mu są do oceny czynów i odważnego realizowania najwyższej prawdy; mądrość daje mu dokładne rozumienie tej prawdy (Majjhima zikaja, I. v 479-480) (A. Szyszko-Bohusz, 1984, s. 5-9; J. B. Chethimattam, 1974, s. 80-84).

Filozofia buddyzmu w zarysie

Istotę filozofii buddyjskiej ująć można w trzech słowach: analman, anilja i dukklur. Nie ma wiecznej duszy jednostkowej, wszystko jest przemijające i nietrwałe, życie jest wypełnione cierpieniem. Egzystencja złożona jest z potrzeb powstałych z pragnienia. Dynamiczna pozostałość uczynków — sankara, powstaje z niewiedzy i jest przez nią uwarunkowana.

Owa pozostałość uczynków tworzy i warunkuje świadomość. Ze świadomości powstają z kolei umysł i ciało, od których uzależnione są pola zmysłowe, te zaś warunkują wrażenia i uczucia. Uczucie powoduje pragnienie, które jest źródłem działania i ponownych narodzin. Narodziny zaś powodują smutek, chorobę, starość i śmierć. Stąd tylko przez zniszczenie niewiedzy można zatrzymać cały proces. Proces ten (od niewiedzy do egzystencji cielesnej i od egzystencji do niewiedzy) znany jest jako bhauaczakra, czyli ≫koło istnienia≪. Późniejsi komentatorzy nauk Buddy szczegołowo rozwinęli czynniki pojawiające się w tym cyklu.

Według Buddhaghoszy niewiedza i pozostałość przeszłych uczynków stwarzają wiedzę, nazwę i kształt (namarupa), sześć drzwi-zmysłów (szada-jatana), kontakt zmysłowy (sparsia), doświadczenie przyjemności i bólu (wedana), lgnięcie lub przywiązanie (upadano), pragnienie (triszna) i stawanie się nowego istnienia.

Rożne czynniki, łącznie z ciałem i czterema żywiołami i zmysłami, uczuciowością, wiedzą pojęciową, syntetycznymi stanami umysłu i świadomością w ich wzajemnej zależności (palieca samuppada), składają się na skandhf, czyli pień drzewa życia. W tej strukturze widżniana, czyli świadomość, jest jak obserwator na środku skrzyżowania, spostrzegający wszystko, co nadchodzi ze wszystkich kierunków (Milinda Panha, 62. 8).

Aby zaplanować ucieczkę z tej uwarunkowanej egzystencji, szczególną uwagę należy skierować na sferę psychiczną, racjonalną i sferę postępowania. Wyzwolenie w sferze postępowania wymaga praktykowania cnot, czyli sili; racjonalną wiedzę przynosi [...] pannawimultr, wyzwolenie w sferze świadomości to czetowimulti. To trzystopniowe wyzwolenie osiąga się przez wiarę, wiedzę i skupienie. Prosta wiara wiedzie do działania moralnego i pobożności i wytwarza przekonania religijne. Ta racjonalna wiara prowadzi do wyzwolenia się samej wiedzy i do pełni świadomości.

Karrnasansara, czyli zasługa i powtórne narodziny, jest doktryną, którą buddyzm podziela wspólnie z hinduizmem. Karma, czyli uczynki poprzedniego żywota, określają warunki nowego narodzenia. Jest to jedyne wytłumaczenie nierówności wśród ludzi. Ostateczną ucieczkę od uwarunkowanej egzystencji nazywa się nirwaną. W stanie tym uzyskuje się całkowicie ustanie triszny, czyli pożądania. Następuje jego całkowite odrzucenie. Nirwana jest wolnością (J. B. Chethimattam, 1974, s. 84-86).

Dla pogłębienia przedstawionego w niniejszym opracowaniu zarysu buddyzmu przedstawimy obecnie fragmenty prac rożnych autorów. Na początek sięgnijmy do pracy jednego ze znawców przedmiotu, Helmutha von Glasenapp, którego praca Religie niechrześcijańskie została wydana w języku polskim.

Etyka i nauka o zbawieniu oraz ośmioraka ścieżka zbawienia

Etyka buddyjska opiera się na immanentnym moralnym prawie świata. Praktyczna moralność wymaga przestrzegania pięciu przykazań (fianczaśila): nie zabijać, nie kraść, nie kłamać, nie dopuszczać się niedozwolonych stosunków płciowych, nie używać żadnych napojów odurzających. Drogę zbawienia określają ogniwa szlachetnej ośmiorakiej ścieżki;
1. właściwe spostrzeżenia;
2. właściwe myślenie;
3. właściwa mowa;
4. właściwe postępowanie;
5. właściwe życie;
6. właściwe dążenia;
7. właściwa rozwaga;
8. właściwe zatopienie się w sobie (medytacja).

Medytacji przypisuje się w buddyzmie szczególnie doniosłe znaczenie, podobnie jak i w hinduizmie. Różnorodne rodzaje i stopnie medytacji opisywane są szczegółowo w niezwykle rozległej literaturze oraz zalecane uczniom przez mistrzów doskonalenia wewnętrznego.

Celem hinajany, która poza nielicznymi wyjątkami może być osiągnięta jedynie przez mnichów, jest stan arhata: wznosząc się stopniowo, po unicestwieniu nienawiści, żądzy i błędnych poglądów, osiąga się stan świętego, który przezwyciężył świat i który z chwilą śmierci przechodzi do nirwany.

Natomiast w mahajanie etyka przybiera formę aktywną, odpowiadającą bardziej również ludziom świeckim. Celem każdego wiernego nie jest już stanie się świętym, wyrzekającym się świata, lecz stanie się przyszłym buddą, bodhisattwą, który przez ofiarowanie i wyrzeczenie się samego siebie przynosi zbawienie ogromnej liczbie istot żywych. Do stanu tego wznosi się on poprzez dziesięć stopni odpowiadających praktykowaniu dziesięciu doskonałości (fiaramita), to jest cnot zasadniczych. Są nimi;
1. jałmużna,
2. skromność,
3. cierpliwość,
4. energia,
5. medytacja,
6. poznanie,
7. umiejętność przekazywania prawdy,
8. postanowienie,
9. cudowna moc oraz
10. wiedza.

Droga ta, wymagająca dużego panowania nad sobą, okazywała się dla wielu zbyt trudną, dlatego pojawiły się dwie ≫lżejsze, skrócone drogi≪. Pierwsza z nich wymagała powierzenia się łasce buddy Amitabhy, który w nagrodę przeniesie swego czciciela w godzinę śmierci do raju Sukhawati, gdzie w spokoju dojrzeje do nirwany. ≫Wóz diamentowy≪ poucza natomiast o innej ≫łatwej drodze≪, polegającej na uzyskaniu oświecenia przez recytowanie mantr i wykonywanie określonych obrzędów sakralnych.

Mentalny buddyjski obraz świata

W nieskończonej przestrzeni znajduje się nieskończenie wiele światów zamieszkanych przez nieskończenie wiele istot. Każdy świat dzieli się na trzy strefy, leżące jedna nad drugą: strefę rozkoszy zmysłowych, strefę czystych form i strefę bezpostaciową. W najniższej strefie znajdują się zimne i gorące piekła, poza tym ziemia przedstawiona jest jako okrągła tarcza z kontynentami i morzami, na których żyją niżsi bogowie, ludzie, zwierzęta, demony, upiory. W strefie czystych form żyją pozbawione żądz bóstwa o subtelnych ciałach, w strefie bezpostaciowej te, które nie mają żadnych zewnętrznych form materialnych i przez całe tysiąclecia pogrążone są w medytacji. Każdy świat przechodzi kolejno cykl powstawania, trwania, przemijania i nieistnienia. Gdy jakiś świat całkowicie zniknął i od dłuższego czasu nie istnieje, tak że na jego miejscu pozostała tylko pusta przestrzeń, wtedy powstaje tam słaby wiatr, który coraz bardziej przybiera na sile, aż wreszcie przyjmuje postać sił tworzących nowy świat. Wiatr ten, który uruchamia wir nowego kosmicznego rozwoju, powstaje pod wpływem sił wynikających z uczynków istot żyjących w świecie zaginionym, hurma (czyli niezmienne, bezosobowe prawa rządzące przyczyną i skutkiem) w każdym wypadku musi być spłacona przez nagrodę lub karę i dlatego powoduje powstanie nowego świata, na którym istoty przebywające w okresie spoczynku w strefie niebiańskiej będą mogły kontynuować swe kolejne wcielenia.

W okresie trwania świata następuje kolejno po sobie dziesięć wstępujących i dziesięć zstępujących epok, w których ogólny i moralny stan udoskonala się łub pogarsza. Buddowie oświecający świat pojawiają się w okresach zstępujących, ponieważ tylko wtedy ludzkość jest w stanie zrozumieć znikomość wszystkiego, co ziemskie.

Cały proces mijania świata przebiega stosownie do odwiecznych kosmicznych i moralnych praw; buddyzm odrzuca istnienie jakiegoś boskiego stwórcy i rządcy świata, ponieważ wyobrażenie jednej wszechmocnej, wszechwiedzącej i najlitościwszej istoty nie da się pogodzić z istnieniem świata pełnego bólu i zła moralnego i z okrutnym karaniem tych, którzy popełnili zło, przez ciosy losu i męki piekielne. Wszystko, co dzieje się na świecie, jest więc raczej wynikiem automatycznego działania prawa przyczyny i skutku, odpłaty za dobre i złe czyny, które z zachowaniem doskonałej sprawiedliwości i bez osobistych sympatii lub niechęci nagradza wszystko, co dobre, i karze wszystko, co złe.

Filozofia stanowiąca podstawę buddyzmu tym rożni się od większości indyjskich i nieindyjskich systemów, że podkreśla jak najsilniej nieustanną zmienność wszystkiego, co istnieje. Nie ma niczego, co nie miałoby początku lub końca, nie ma też niczego, co posiadałoby substancjalnie samodzielne istnienie — ani wieczna materia, ani wieczna dusza, ani też wieczny Bóg. Niezmienne są tylko odwieczne prawa świata, pusta przestrzeń i nirwana.

To, co nazywamy osobowością, nie jest więc dla buddystów czymś złożonym z nieśmiertelnej duszy i z przemijającego ciała, mimo że składa się ona z form wiecznej materii albo z połączeń wiecznych atomów. Natomiast wszystko, co istnieje, powstaje wskutek współdziałania dharm, to jest czynników istnienia, powstających i znów przemijających, a pomiędzy sobą zależnych funkcjonalnie. Dharmy są formami przejawiania się wspomnianego już, uniwersalnego prawa świata (dharma); są one ≫nosicielami swej własnej właściwości≪, to znaczy ostatnimi, nie dającymi się już sprowadzić do czegoś innego siłami. [...] Gdy przyjrzymy się wykazowi tego, co buddyści uważają za dharmy (nie należy ich mylić z terminem dharma używanym tylko w liczbie pojedynczej i oznaczającym ≫naukę≪, ≫prawo≪, ≫religię≪, ≫prawdę≪), okaże się, że chodzi tu o najróżniejsze kategorie, jak zdolności doznawania zmysłowego i dane wrażeniowe, siłę życiową, rodzenie się i umieranie, nienawiść, żądzę, zaślepienie, poznanie, skupienie duchowe itp. Dharmy są więc właściwościami bez właściciela, stanami bez podmiotu, który je przeżywa, procesami bez podłoża, na którym się dokonują. Dharmy mogą być rożnego rodzaju rzeczami, a przecież istoty żyjące, podobnie jak rzeczy niematerialne lub sztuczne, nie są dharmami, lecz połączeniem ich wielkiej liczby. Dopiero zatem zespołowe działanie dharm stanowi istotę osobowości, która nam wydaje się trwałą jednością, chociaż, nie tylko pod względem cielesnym, ale i duchowym nieustannie się zmienia.

Jedynie ciągłość procesów życiowych dostarcza złudy istnienia substancji duchowej lub duszy. A zatem buddyzm zaprzecza istnieniu nieprzemijających monad duchowych, z drugiej jednak strony uczy, że wszelkie czyny znajdą odpłatę w ponownych narodzinach.

Chociaż poprzez śmierć człowieka materialne i duchowe jego składniki tracą wzajemny związek, przemijają, to jednak nie ustaje zasilany przez trwanie karmy strumień świadomego życia. Ciągłość jego nie zostaje przerwana i trwa nadal po śmierci, stanowi podstawę do powstawania nowej istoty, która wprawdzie rożni się w swej strukturze od zmarłego, ale kontynuuje jego życie jako dziedzic jego dzieła.

Powstawanie poszczególnej, obecnie żyjącej, istoty ze zmarłej oraz wyłanianie się przyszłej osobowości z istniejącej obecnie wyjaśnia doktryna zależnego powstawania (pratitjasamulpada), nazywana również ≫doktryną uzależnionej genezy≪. Określa się ją w dwunastu punktach, dzielących się według trzech sukcesywnych egzystencji:

Poprzednie istnienie:
1. amdja — niewiedza, czyli nieznajomość drogi zbawienia;
2. sanskara — ukształtowane w postaci karmy siły działające, określające los przyszłego istnienia.

Obecne istnienie:
3. ilidznuinu — świadomość stanowiąca w łonie matki rdzeń powstającej istoty;
4 namaiupa — składniki duchowe i cielesne nowej osobowości, czyli odbywające się w ciele matki połączenie pięciu grup czynników istnienia;
5. aadajatana — sześć ≫zmysłów≪, tj. organów postrzegania zmysłowego i myślenia, które powstają w nowej istocie, umożliwiając jej nawiązanie kontaktu ze światem;
6. spania — zetknięcie się sześciu zmysłów ze światem zewnętrznym, rozpoczynające się w chwili narodzin;
7. udarni — wrażenie przyjemności lub przykrości, będące skutkiem kontaktu zmysłów z przedmiotami;
8. inszna — żądza, zwłaszcza popęd płciowy występujący przy dojrzewaniu;
9. upadano — intensywne pragnienie życia;
10. hhaua — stawanie się, czyli tworzenie karmy dla nowego wcielenia i przechodzenia do nowej formy istnienia.

Przyszłe istnienie:
11 dzali — ponowne narodziny;
12. dzaiamamna — starzenie się i umieranie.

*