Przy badaniach nad początkami chrześcijańskich budowli sakralnych ważną grupę źródeł stanowią opisy sprawowania liturgii. Przebieg liturgii wyznacza bowiem w pewien sposób układ wnętrza budowli i tym samym dostarcza danych do jej odtworzenia.
Pierwszy opis liturgii eucharystycznej dał św. Justyn, który poniósł męczeńską śmierć w 165 r. Justyn pochodził z rodziny pogańskiej, był człowiekiem świeckim, nauczał w Palestynie, Efezie i Rzymie.
Apologię, w której opisał dwa zasadnicze dla wiary chrześcijańskiej obrzędy tzn., chrzest i Eucharystię, zaadresował do cesarza Antoniusa Piusa i senatu rzymskiego. Pisze tam:
„W dniu zaś zwanym dniem słońca odbywa się na oznaczonym miejscu zebranie wszystkich nas, zarówno z miast jak i ze wsi. Czyta się wtedy pamiętniki apostolskie lub pisma prorockie, jak długo na tu czas pozwala, gdy zaś lektor skończy, przełożony żywym słowem upomina i zachęca do naśladowania tych wzniosłych nauk. Następnie powstajemy z miejsc i modlimy się, po modlitwie zaś następują opisane już poprzednio ceremonie, mianowicie przynosi się chleb oraz wino z wodą, nad którymi przełożony odprawie modły i dziękczynienia, ile tylko może, lud zaś odpowiada mu radosnym ,,amen" - wreszcie następuje rozdawanie każdemu cząstki pokarmu eucharystycznego, nieobecnym zanoszą go diakoni" (Apol. 1. 67).
Najstarszy znany tekst kanonu mszy podaje około 215 r. Tradycja Apostolska Hipolita, prezbitera Kościoła rzymskiego. (1, 1).
Przebieg mszy, jaki można zrekonstruować na podstawie dzieł Cypriana, biskupa Kartaginy, który poniósł śmierć męczeńską W 258 r. jest następujący: po lekturze Pisma św. i prawdopodobnie po odśpiewaniu psalmu zebrani słuchali homilii. Następnie odwoływano katechumenów i czyniących pokutę. Wierni odmawiali modlitwy wstawiennicze i Ojcze nasz oraz przekazywali sobie pocałunek pokoju. Następnie składali ofiary złożone z chleba i wina i modlili się razem z kapłanem.
Dalej następowała modlitwa eucharystyczna, włączenie obecnych w ofiarę Chrystusa, wspomnienie żywych i umarłych. Komunię rozdawano pod dwiema postaciami. Wino pili wszyscy na miejscu z jednego kielicha, który podawał diakon. Eucharystyczny Chleb kładziony był na ręce. Można go było zabrać do domu dla chorych, a także udzielać sobie samemu w dniach, w których nie sprawowano Eucharystii.
Poza tym Cyprian wymienia ołtarz, katedrę oraz pulpit lektora. Wyrazów ołtarz i katedra używa nie tyle dosłownie, ile w charakterze symbolu łączności wiernych zgromadzonych wokół biskupa, jak np. „stoi przy ołtarzu Boga biskup..." (Ep. 61, 2); pisze „O czci należnej biskupowi, jego kapłaństwu i katedrze..." (Ep 17, 2); i dalej „Czy dlatego że Nowacjan bezprawnie stara się ustawić ołtarz i składać ofiary i my powinniśmy wyrzec się ołtarza i składania ofiar?" (Ep, 73, 2).
Jedynie w odniesieniu do pulpitu lektora obraz jest bardziej czytelny: „czyż tego męża [...] nie należało umieścić przy pulpicie, to jest na mównicy kościelnej, aby stojąc na podwyższonym miejscu [...] na oczach całego ludu odczytywał przykazanie i ewangelię Pana” (Ep. 39,4). Przy katedrze biskupa były prawdopodobnie ławki dla prezbiterów, ponieważ Cyprian mówi o przywileju wspólnego zasiadania (consessus) prezbiterów z biskupem (Bp. 39.5 i 40, 1).
Szereg danych odnośnie do ustawienia wiernych w kościele przynosi dopiero Didaskalia (H 57, 2-9). A. Hamman datuje ów zbiór na pierwsze dziesięciolecia III wieku i sądzi, że jego autor był prawdopodobnie biskupem pochodzenia żydowskiego, który pisał w Syrii. Oryginalny tekst grecki zaginął. Dysponujemy przekładem syryjskim, prawdopodobnie z początku IV wieku, który sądząc po niektórych wyrażeniach zdaje się wierny oryginałowi. Odnośny tekst brzmi:
"Gromadząc się zaś w świątyniach baczcie, by zebrania wasze odbywały się pod każdym względem wzorowe i wyznaczajcie starannie miejsca braciom. Osobne miejsce we wschodniej części budynku ma zostać wydzielone dla prezbiterów; pośrodku niech stoi tron biskupa, prezbiterzy zaś niech zasiadają wokół niego. W innej znów części domu, również od strony wschodniej niech siedzą mężczyźni laiccy, godzi się bowiem, by prezbiterzy siedzieli razem z biskupem, a dopiero po nich zajmowali miejsce świeccy najpierw mężczyźni, następnie niewiasty, jako że także przy wstawaniu do modlitwy pierwsi mają się podnosić przełożeni, potem mężczyźni świeccy, na końcu zaś niewiasty. Odmawiając modlitwę trzeba się zwracać w stronę wschodu gdyż - jak wiecie - napisane jest: „Chwalcie Pana wstępującego na szczyt niebios na wschodzie" (Ps. 67,34).
Spośród diakonów jeden niech stale asystuje przy ofierze eucharystycznej, a drugi stoi przy bramie zewnątrz i uważa na wchodzących; dopiero gdy rozpoczniecie składanie ofiary, niech obaj razem posługują w kościele.
Jeśliby ktoś siedział na miejscu nie przeznaczonym dla niego, niech go zgani diakon pełniący służbę wewnątrz, niech mu każe wstać i usiąść tam, gdzie powinien. Wszak Pan nasz przyrównał Kościół do zagrody... zatem należy przestrzegać, by osobno siedziała lub z braku miejsc stała młodzież, osobno siedzieli starcy, a jeszcze osobno stały dzieci, o ile nie zatrzymują ich przy sobie ojcowie lub matki, osobno też powinny za dojrzałymi niewiastami siedzieć lub stać dziewczęta, osobno młode mężatki z dziećmi, osobno wreszcie siedzieć staruszki i wdowy. Diakon zaś ma pilnować, by każdy z wchodzących udawał się na swoje miejsce i żeby nikt nie zajmował miejsca, które mu nie przysługuje".
W celach chrzcielnych, obok naturalnych zbiorników wody, wykorzystywano prawdopodobnie baseny w perystylach domów oddanych do użytkowania miejscowemu kościołowi, oraz baseny prywatnych łazienek. Tego rodzaju, przystosowywane do swej funkcji, miejsca chrzcielne są poświadczone jeszcze w IV wieku (por. fig. 56, 137).
Pierwszy przekaz o obrzędzie chrzcielnym daje Justyn (l Ap. 61): „[...] prowadzimy ich do miejsca, gdzie znajduje się woda, i tam dostępują oni odrodzenia w taki sam sposób, w jaki myśmy go dostąpili, mianowicie zostają skąpani w wodzie w imię Boga Ojca i Pana Wszechrzeczy, w imię Jezusa Chrystusa, Zbawiciela naszego, oraz w imię Ducha świętego".
W Tradycji Apostolskiej Hipolita ryt chrzcielny jest już wyraźniej sprecyzowany (ll, 5):
„Blisko czasu piania kogutów, niech on (biskup) modli się najpierw nad wodą, Woda winna być bieżąca, ze źródła, lub spadająca z wysokości. Niech to będzie sprawowane w ten sposób, jeżeli nie ma jakiejś innej konieczności. Gdy zaś jest nagła konieczność używa się wody, jaka jest [tekst rekonstruowany]. Załóżcie szaty i w pierwszej kolejności chrzcijcie dzieci, Wszyscy ci, którzy mogą mówić o sobie, niech mówią. Za tych natomiast, którzy o sobie mówić nie mogą, niech mówią ich rodzice lub ktoś z rodziny. Potem chrzcijcie dorosłych mężczyźni na koniec kobiety, po tym jak rozplotą włosy oraz zdejmą złote i srebrne ozdoby, które mają na sobie; niech nikt nie bierze z sobą przy wchodzeniu do wody jakichkolwiek rzeczy.
W ustalony dla chrztu czas niech biskup zaniesie dziękczynienie nad olejem, który znajduje się w naczyniu i nazywa olejem działania łaski. Bierze on także drugi olej, który egzorcyzmuje i nazywa olejem egzorcyzmów. Diakon natomiast przynosi olej egzorcyzmów i stawia po lewej stronie prezbitera, a drugi diakon przynosi olej działania łaski stawia na prawo od prezbitera.
Kiedy prezbiter przyjmuje każdego z przystępujących do chrztu, niech każe mu się wyrzec, mówiąc: „Czy wyrzekasz się szatana i wszelkiej służby jemu i wszystkich jego spraw?". Po tym zaś, jak każdy się wyrzeknie, niech prezbiter pomaże go olejem egzorcyzmów, mówiąc: „Niech wszelki duch oddali się od ciebie". Przedstawi go następnie obnażonego biskupowi lub prezbiterowi, który stoi przy wodzie i chrzci. Diakon zaś niech zstąpi z nim do wody.
Kiedy chrzczony wejdzie do wody, to sprawujący chrzest włoży na niego rękę, mówiąc: „Czy wierzysz w Boga Ojca Wszechmogącego?" a ten, który jest chrzczony, niech odpowie: ,,Wierzę". Wtedy mający rękę na jego głowie niech go zanurzy jeden raz, a potem niech mówi: „Czy wierzysz w Jezusa Chrystusa. Syna Bożego, który zrodził się z Ducha Świętego i Dziewicy Maryi, ukrzyżowany przy Poncjuszu Piłacie i zmarły, i pogrzebany, i zmartwychwstał trzeciego dnia żywy z martwych, i wstąpił na niebiosa, zasiada po prawicy Ojca, i powtórnie przyjdzie sądzić żywych i martwych?". A kiedy on odpowie: „Wierzę”, to niech zanurzy go drugi raz, a następnie mówi:,, Czy wierzysz w Ducha Świętego i w święty Kościół, i w zmartwychwstanie ciał?". A chrzczony niech mówi: „Wierzę”. Wtedy niech zanurzy go trzeci raz. Następnie, jak wyjdzie z wody, niech prezbiter namaści go poświęconym olejem działania łaski, mówiąc: „Namaszczam ciebie świętym olejem w imię Jezusa Chrystusa". Potem kiedy ochrzczeni wytrą się i założą swoje szaty, niech wejdą do kościoła".
Jedno namaszczenie olejami świętymi miało miejsce bezpośrednio po chrzcie i było z nim związane, drugie namaszczenie, połączone z nałożeniem rąk przez biskupa i jego modlitwą o zesłanie Ducha świętego na ochrzczonego, zakończone pocałunkiem pokoju było sakramentem bierzmowania (Hipolit. Trad. A 11. il, 21). Udzielano go zasadniczo w innym pomieszczeniu.
Cyprian znał nie tylko chrzest przez zanurzenie, ale też chrzest przez pokropienie oraz przez polewanie. Wszystkie trzy formy uważał za ważne.
Poświadczony w ten sposób przebieg liturgii tak eucharystycznej, jak i chrzcielnej ukazuje stopniowy rozwój zarówno sposobu jej sprawowania, jak i miejsc, w których się gromadzono. Sale, w których odprawiano mszę świętą, musiały uzyskać w ciągu III wieku dostatecznie duże rozmiary na to, aby można było ustawić w określonym porządku, jak to nakazują Didaskalia, poszczególne grupy wiernych.
Byli oni ustawieni, sądząc z tekstu Didaskalii, wzdłuż osi wschód-zachód, przy czym duchowieństwo po stronie wschodniej, kobiety po stromie zachodniej. Z relacji Tertuliana natomiast można sądzić, że duchowieństwo stało raczej po stronie wschodniej pomieszczenia kościelnego, które otwierało się fasadą ku wschodowi: „naszej gołębicy dom prosty, otwarty i zawsze skierowany ku wschodowi" (Ad Valent. 3).
Didaskalia są odbiciem zwyczajów przestrzeganych, zgodnie z tradycjami ludów semickich, we wschodniej części imperium, świadectwo Tertuliana odnosi się do Afryki i jesi odbiciem zachodniej tradycji antycznej.
Miejsce ołtarza jest nieuchwytne w źródłach tego okresu. Natomiast podium lektora było wyniesione ponad poziom sali i przez wszystkich widoczne. Biskup miał swoje specjalne
krzesło. Chrześcijanie, tak na wschodzie jak na zachodzie, modlili się zwróceni ku wschodowi. Tak to wyraża Orygenes: ... przystoi modlić się ku wschodowi, na znak zwrotu duszy ku prawdziwemu światłu" (De orat. 32).
Domy Kościoła
Do połowy lll wieku miejscem spotkań liturgicznych były domy udostępniane, w miarę potrzeb, całej wspólnocie wiernych przez zamożniejszych spośród braci. Apostoł Paweł pisał w liście do Rzymian „Pozdrówcie [...] Pryskę i Akwilę [...] Pozdrówcie także Kościół, który zbiera się w ich domu" (16, 3-4).
Początkowo w domach przeznaczonych, w określonych godzinach, na spotkania liturgiczne toczyło się normalnym trybem życia ich właścicieli. Już jednak od początku III wieku domy były przekazywane do stałej dyspozycji Kościoła.
Odbiciem przekształcenia domu mieszkalnego na dom kościelny są świadectwa przekazane w Recognitiones Clemenitinae, apokryficznym dziele z IV wieku, którego autor korzystał z zaginionych źródeł dotyczących lat 200-230.
Mowa jest o obywatelu Antiochii Teofilusie, który oddał swój duży dom miejscowemu Kościołowi (10, 71), oraz o Maronie, obywatelu syryjskiej Trypolis, który przekazał dom z wielkim wewnętrznym ogrodem, w którym mogło się pomieścić około 500 osób (4, 6).
Te pierwsze miejsca spotkań określane są w źródłach nazwą „dom Boga” (łac. domus Dei por. Tertulian. De idol 7, gr. oikos tou Theu. por. Hipolit. In Dan. I 20) Natomiast słowo „Kościół” (ecclesia) pierwotnie oznaczało ,,zgromadzenie wiernych” i dopiero w ciągu Ill wieku nabiera stopniowo znaczenia „miejsca”, w którym zbierano się w celach liturgicznych“.
Na początku III wieku Klemens Aleksandryjski pisze: „nie miejsce, ale zgromadzenie wybranych nazywam tu kościołem". (Stromateis Vll 29. 4). W pierwszej połowie III wieku często trudno jest stwierdzić, czy nazwa kościół odnosi się do budowli czy użyta jest w sensie metaforycznym.
I tak Tertulian pisze: .,pożądliwość [...] nie tylko z granic, lecz także spod dachu całego kościoła usuwamy” (libidinum furins [...| non moda limine, verum omni ecclesiae tecto submovemus; De pud. 4) lub: „od idoli do kościoła przychodzić" (ab idolis in ecclesiceni veníre: De idol. 7).
Orygenes okolo 233 r. pisze, że najlepszym miejscem do modlitwy jest to, w którym zbierają się święci w kościele (precipuumqu statatuens esse locmu sanctorum conventum pie simul in ecclesiam coeuntium; De mat. 31,5).
Cyprian stosuje wyrażenie „próg kościoła" (limen ecclesine) w znaczeniu progu, którego nie mogą przekroczyć grzesznicy (Bp. 30.6), a wyrażenie „pukać do kościoła" (pulsore ad ecclesiam) w odniesieniu do grzeszników, którzy ze łzami dobijają się do drzwi kościelnych (Ep. 59,15).
Zdecydowanie małe zainteresowanie samymi budynkami kościelnymi, które znajduje odbicie w źródłach z tego okresu, tłumaczy się nie tylko okolicznościami materialnymi uniemożliwiającymi często wznoszenia budowli (prześladowania, tajność kultu itp), ale także wewnętrzną opozycję chrześcijan wobec form kultu zbliżonych do pogańskich. Jest to wyraźnie widoczne w wypowiedzi Minucjusza Feliksa:
„Czy sądzicie, że my ukrywamy przedmiot naszej czci, jeśli świątyń i ołtarzy nie mamy... Jaką świątynię dla Niego wystawię, jeśli cały ten świat Jego wszechmocą zbudowany nie może Go objąć?" (Oktawiusz 32,1).
Sytuacja zmieni się w drugiej połowie wieku, jak można to zauważyć z wypowiedzi Porfiriusza, który pisał około 270 r. w rozprawie Przeciwko chrześcijanom: ,,chrześcijanie, naśladując budowę świątyń, budują wielkie domy, w których zbierają się na modlitwę".
Kościoły domowe poświadczone są także przez źródła archeologiczne. To, że tak niewiele ich się zachowało, znajduje wytłumaczenie w zniszczeniach dokonywanych przez tetrarchów. Przypadkowość ocalenia domu w Dura Europos jest tego najlepszym potwierdzeniem.
Na podstawie wykopalisk z terenu Palestyny, Syrii i Italii można sądzić, że kościoły domowe miały formę odpowiadającą specyfice budownictwa danego rejonu.
Palestyna
W 1968 r. misja archeologiczne OO. Franciszkanów, sprawujących opiekę nad Ziemią Świętą, odsłoniła na południe od ruin synagogi w Kafarnaum. pod ruinami bizantyjskiego kościoła, dwie niżej położone warstwy: kościół oktogonalny z V wieku, a pod nim kompleks pomieszczeń mieszkalnych sięgających pierwszego wieku n.e. Zaobserwowano, że w obrębie kompleksu nędznych domków, budowanych z niewielkich kamieni łączonych zaprawą glinianą, jeden dom leżący centralnie pod kościołem oktogonalnym wykazuje ślady upiększeń i rozbudowy (fig. 2).
Kafarnaum od strony Jeziora Tyberiadzkiego (Izrael)
Dom ma kształt niemal kwadratu o wymiarach 7 x 6,5 m. Oryginalne ściany zachowały się w dolnych partiach strony zachodniej i wschodniej; ściany południowa i północna zostały zniszczone przy budowie oktogonu. Zachowała się też częściowo oryginalna wapienna polepa podłogi.
Stwierdzono, że ściany były kilkakrotnie kryte warstwami malowanej zaprawy, Zachowały się na nich ślady pasów białego i czerwonego oraz pojedyncze motywy dekoracyjne (czterolistne rozety, owoce, romby) w kolorach pomarańczowym, zielonym, niebieskim i czarnym, bardzo zbliżone do motywów zdobiących synagogę i baptysterium w Dura Europos (por. fig. 9).
Kościół wybudowany nad tzw Domem Piotra - Kafarnaum (Izrael)
Dom ten zidentyfikowano jako dom Piotra na podstawie zapisu: u Anonima z Piacenzy (VII, 5) z około 570 r.: „item venimus in Capharnaum in domo beati Petri quae est modo basilica".
Pozostałości po tzw Domie Piotra - Kafarnaum (Izrael)
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra