J. D. Mackie wymienia pięć głównych czynników, które miały wpływ
na ukształtowanie się jednolitego narodu szkockiego:
• w większości celtyckie pochodzenie,
• przyjęcie chrześcijaństwa,
• powstanie państwa Piktów i Szkotów,
• ataki plemion skandynawskich,
• zagrożenie ze strony Anglii
Chrystianizacja Szkocji prowadzona była z dwóch kierunków: brytańskiego i irlandzkiego. Chrześcijaństwo w rzymskiej Brytanii pojawiło się dość wcześnie. Orygenes (185-254), w czwartej homilii do proroctwa Ezechiela z ok. 240 r. mówi o chrześcijaństwie jako o sile jednoczącej Brytów. Wiadomo także, iż w soborach w 314 r. w Arles (Galia) i w 359 r. w Arminium (Italia) brali udział trzej biskupi brytańscy. W
Apologii przeciw arianom, z połowy IV w., św. Atanazy stwierdza, że na synodzie w Sardyce (343 r.) poparli go m.in. biskupi z Brytanii. Jeszcze przed wycofaniem się Rzymian, chrześcijaństwo stało się w tej prowincji religią oficjalną.
Wykształcony w Rzymie brytański biskup św. Ninian (ok. 360-432) założył ok. 400 r. klasztor w Whithorn, w rejonie Zatoki Solway,
skąd prowadził działalność misjonarską wśród Brytów z Galloway i południowych Piktów. Warto dodać, że zbudowany przez niego
kościół był pierwszą kamienną budowlą w Szkocji, od białych murów nazwany Candida Casa.
Ponad pół wieku później św. Patryk (385-461), założyciel Kościoła w Irlandii, odwiedził Strathclyde. W połowie VI w. działalność misjonarską w płd.-zach. Szkocji prowadził św. Mungo (Kentigern) z Lothian. Uchodzi on za założyciela Glasgow, a jego wizerunek znajduje się w herbie tego miasta. Tutejsza katedra, wzniesiona w 1136 r., nosi właśnie jego imię.
św. Kolumba
W roku 563 irlandzki mnich św. Kolumba (ang. St Columba), nazywany Apostołem Kaledonii, założył klasztor na wyspie Iona (Hy), skąd prowadził działalność ewangelizacyjną nie tylko w królestwie Dalriady, ale także podejmował wyprawy misyjne do północnych Piktów. Wg Bedy Czcigodnego, Kolumba nawrócił króla północnych Piktów Bruda mac Maelchona. Miał dokonać tego za pomocą cudów, które przekonały pogańskiego władcę o wyższości nowej religii nad tradycyjnymi celtyckimi wierzeniami.
Św. Kolumba (521-597) należy do najwybitniejszych postaci w dziejach wczesnej Szkocji. Na chrzcie otrzymał irlandzkie imię Colum Cille ("Gołąbek Kościoła"). Pochodził z jednego z królewskich rodów w Irlandii, ale postanowił poświęcić się służbie bożej. Jego pierwszym nauczycielem był św. Finnian z Moville, który wyświęcił go na diakona. Następnie Kolumba wstąpił do słynnej szkoły klasztornej prowadzonej przez św. Finniana z Clonard.
W roku 546 założył dom zakonny w Derry, siedem lat później słynny klasztor w Durrow. Opanowany przez „demona bibliofilstwa” Kolumba sporządził potajemnie kopię cennego rękopisu Psałterza znajdującego się w Moville. Gdy podstęp wyszedł na jaw, wyrokiem królewskiego sądu nakazano mu ją zwrócić. Nie pogodzony z tą decyzją krewki mnich wykorzystał okazję, jaką było zabójstwo przyjaciela, dokonane z rozkazu króla Diarmaida, zebrał popierające go rody i wystąpił zbrojnie przeciwko królowi oraz swemu dawnemu nauczycielowi Finnianowi z Moville.
W roku 561 wygrał bitwę, ale jego przeciwnicy doprowadzili do zwołania synodu, który nałożył nań ekskomunikę i być może skazał też na wygnanie. Warto dodać, że do IX w. mnisi irlandzcy mogli brać udział w wojnach, ale w tym wypadku chodziło o bunt.
Dwa lata później Kolumba wraz z dwunastoma towarzyszami wsiadł do niewielkiej łodzi i skierował się na północ. Postanowił, że
przybiją do najbliższej wyspy, z której nie da się już dojrzeć brzegów Irlandii. Taką okazała się być nie zamieszkała wówczas mała wysepka Iona, nieopodal wyspy Mull.
Klasztor na wyspie Iona
Cowal MacComgall, król Dalriady, a według Bedy MacMaelchon, przekazał ją później Kolumbie i jego braciom. Nowo założony
klasztor stał się wkrótce ważnym centrum całego celtyckiego chrześcijaństwa, zaś mnisi z Iony otrzymali dumne miano "towarzyszy Boga" (culdees).
Kolumba był nie tylko żarliwym duchownym, ale także utalentowanym uczonym i administratorem. Współpracował ściśle z
królewskim rodem Dalriady i w 573 r. przyczynił się w istotny sposób do wyniesienia na tron prawnuka Fergusa Mňra, zdolnego
władcy, jakim był Aedan mac Gabráin. Poparł także jego dążenia do uniezależnienia się Dalriady od królów irlandzkich. W następnym roku na zjeździe w Druimceat ogłoszono niepodległość królestwa Szkotów.
Według legendy, Aedana obwołano królem na słynnym Kamieniu Przeznaczenia (ang. Stone of Destiny, st. irl. Lia Fail), który miał być poduszką biblijnego Jakuba, a także św. Kolumby. Odtąd zasiadanie na tym bloku szarego piaskowca, ważącego 152 kg, stanowić będzie jeden z głównych elementów uroczystości intronizacyjnych monarchów Dalriady na Ionie.
Kenneth I przeniósł go najpierw do Dunstaffnage, a następnie do Scone, które stało się tradycyjnym miejscem koronacji królów Alby, później zaś Szkocji. W tym miejscu warto dodać, że w 1296 r. król angielski Edward I, przeniósł Kamień Przeznaczenia do Opactwa Westminsterskiego w Londynie, gdzie do niedawna znajdował się pod tronem koronacyjnym brytyjskich monarchów. Fakt ten stanowił, nomen omen, kamień obrazy dla szkockich patriotów.
W 1950 r. grupce młodych Szkotów udało się go wykraść i zdeponować w historycznej miejscowości Arbroath. Wkrótce jednak
kamień zabrano z powrotem do Londynu. W dzień św. Andrzeja 1996 r. wrócił po wiekach na stałe do Szkocji. W imieniu Królowej
przekazał go Szkotom ks. Andrzej. Obecnie oglądać go można na Zamku Edynburskim.
Według legendy, tam gdzie znajduje się Stone of Destiny, tam jest też pełnoprawny król Szkotów, którzy stanowią wolny naród dopóty, dopóki są rządzeni przez monarchę siedzącego podczas intronizacji na tym kamieniu.
Większość życia Kolumba spędził na Ionie, gdzie w założonym przez siebie klasztorze przygotowywał mnichów do pracy misyjnej.
Św. Adamnan (624-704), dziewiąty opat tego klasztoru, napisał biografię swego wielkiego poprzednika
Vita s. Columbae. Dzieło to nie ma charakteru narracyjnego, a poszczególne części zawierają: 1) proroctwa Kolumby; 2) cuda, których miał dokonać; 3) jego wizje.
Śmierć świętego, przewidziana przez niego samego, nastąpiła po północy 9 czerwca 597 r. Martwego opata leżącego przed ołtarzem
kościoła znalazł jego wierny mnich zaniepokojony nieobecnością mistrza. „Apostoł fal” został pochowany na Ionie.
Już za życia Kolumby klasztor na Ionie stał się centrum całego celtyckiego chrześcijaństwa. To stąd rekrutowali się założyciele
klasztorów rozsianych po całej Szkocji i Irlandii, a kiedy przyszło zagrożenie ze strony Wikingów, wielu "towarzyszy Boga" opuściło
Wyspy Brytyjskie i udało się na kontynent. Peregrynacje te zapoczątkował imiennik św. Kolumby, dla odróżnienia zwany św.
Kolumbanem lub Kolumbą Młodszym (561-615), który w 591 r., wraz z dwunastoma (!) towarzyszami wylądował na wybrzeżu Bretanii.
Księga z Kells
Założona przez Kolumbę biblioteka cieszyła się w średniowieczu wielką sławą. Prawdopodobnie tu powstała słynna Księga z Kells,
zwana "wielką Ewangelią Kolumby", uważana za najważniejsze spośród wszystkich irlandzkich dzieł sztuki. Manuskrypt, bogato
zdobiony ornamentami, rysunkami roślin, zwierząt i świętych (Matka Boska z Dzieciątkiem, ewangeliści), przechowywany jest dziś w Trinity College w Dublinie.
Jedną z najważniejszych cech Kościoła celtyckiego była struktura oparta na klasztorach, a nie na parafiach czy diecezjach, bez
tendencji do centralizacji. Sam Kolumba był kapłanem i opatem, ale nigdy nie sprawował funkcji biskupa. Choć podobno odnosił się z szacunkiem do tej zwierzchności i podczas każdej mszy miał odmawiać modlitwę za swego biskupa, to jednak właśnie on został
ojcem duchowym i faktycznym przywódcą Kościoła celtyckiego.
Mnisi z Iony nadali kształt temu Kościołowi nie tylko poprzez działalność organizatorsko-misyjną, ale także przez specyficzny
entuzjazm religijny. "Ascetyczne, lecz radosne, życie tych żarliwych, miłych i uduchowionych apostołów wrzosowisk, którzy cały dzień wędrowali, aby wieczorem nauczać przy ognisku, zyskało im serca ludzi północy. Istotnie, od najwcześniejszych lat swego istnienia chrześcijaństwo nigdy nie pojawiło się w bardziej pociągającej postaci".
św. Aidan
W VI i VII w. wychowankowie Kolumby rozwinęli energiczną działalność misyjną. Pod wodzą św. Aidana (zm. 651) culdees dokonali w 636 r. ponownego chrztu Northumbrii. Już w 627 r., tamtejszy król Edwin został nawrócony przez misję przybyłą z Rzymu. Duży wpływ na to miała jego żona-chrześcijanka Ethelburga z Kentu oraz przybyły z nią kapelan, św. Paulinus z Canterbury. Jednak w wyniku przegranej wojny z sąsiednimi królestwami w 634 r. chrześcijaństwo rzymskie w Northumbrii na pewien czas zanikło.
Oswald (605-641), który objął tron Northumbrii w 635 r., nadał „towarzyszom Boga” przybrzeżną wysepkę Lindisfarne (obecnie Holy Island), gdzie mnisi z Iony zbudowali klasztor. Stał się on ośrodkiem misyjnym oraz administracyjno-kościelnym północnej i środkowej Anglii na kilka dziesięcioleci.
Pierwszym opatem i biskupem Lindisfarne był Aidan. Jerzy Strzelczyk uważa, że "trudno w całej historii pracy misyjnej Kościoła znaleźć drugą postać tak ujmującą i tak harmonijnie realizującą w życiu wskazania ewangeliczne".
Sprawa chrystianizacji Northumbrii wiąże się też z inną ważną kwestią, a mianowicie stosunkiem Kościoła celtyckiego
(kolumbańskiego) do Rzymu. Mnisi z Iony byli bowiem bardzo konserwatywni i przestrzegali tradycyjnych obrzędów wczesnochrześcijańskich. Do innowacji wprowadzanych przez papieży, np. Grzegorza Wielkiego, odnosili się oni niechętnie i konsekwentnie bronili swej niezależności. Prędzej czy później musiało zatem dojść do starcia obu tych nurtów. Nastąpiło ono właśnie w Northumbrii i przybrało wyraz sporu o datę Wielkanocy oraz o kształt tonsury.
Kościół katolicki przyjął system datowania Wielkanocy ustalony w 457 r. przez Wiktoriusza z Akwitanii. Ponieważ na południu Brytanii akcja chrystianizacyjna prowadzona była z Rzymu, Wielkanoc obchodzono tam według tego systemu. Kiedy następca Oswalda, Oswiu (zm. 671), pojął za żonę córkę króla Edwina, wychowaną w Kencie, doszło do tego, że na dworze northumbryjskim
obchodzono Wielkanoc dwukrotnie. Król ze szkockim biskupem Lindisfarne zaczynali już święto Zmartwychwstania, podczas
gdy królowa święciła dopiero Niedzielę Palmową.
Oswiu postanowił usunąć tę rozbieżność i w tym celu zwołał w 664 r. synod do Whitby. Starły się tam dwie orientacje: celtycka i
rzymska. Zwolennicy pierwszej powoływali się na autorytet św. Jana Ewangelisty, drudzy wskazywali na powszechną praktykę
przyjętą przez prawie cały świat chrześcijański, wyjąwszy północną Brytanię i północną Irlandię. W trakcie dysputy Oswiu opowiedział się za przyjęciem obrządku rzymskiego.
Jeśli chodzi o drugi punkt sporny, to w Whitby przyjęto tonsurę w postaci wygolonego kółka z tyłu głowy, w przeciwieństwie do
zwyczaju golenia przodu głowy ("od ucha do ucha") przez mnichów celtyckich.
Mapa Szkocji
Po synodzie w Whitby większość zwolenników Kościoła kolumbańskiego, na czele z biskupem i opatem Lindisfarne, Kolmanem, opuściła Northumbrię. Granice zasięgu chrześcijaństwa celtyckiego przesunęły się na północ.
Kilkadziesiąt lat później dziewiąty opat Iony św. Adamnan pod wpływem kontaktów z królem Northumbrii Aldfrithem (zm. 704)
zdecydował się podporządkować Rzymowi. Następnie popłynął do Irlandii i przekonał do tego samego kroku tamtejszy Kościół.
Natomiast na macierzystej Ionie, gdzie powrócił pod koniec życia poniósł porażkę. Zmarł w 1704 r., nie doczekawszy Wielkanocy,
którą jego bracia jeszcze przez dwanaście lat obchodzili według starego systemu.
W roku 710 król Piktów północnych, Nechtan (zm. 724), zwrócił się do anglosaskiego mnicha Ceolfryda, opata z Jarrow i nauczyciela młodego Bedy, by przysłał mu rzemieślników do budowy kościoła z kamienia oraz udzielił wyjaśnień w kwestii obchodzenia Wielkanocy i kształtu tonsury. Argumentacja Ceolfryda przekonała Nechtana, który wydalił z królestwa mnichów celtyckich. W 716 r. padł ostatni bastion, jakim była Iona. Przybyły wtedy z Anglii kapłan i misjonarz Egbert namówił "towarzyszy Boga" do przyjęcia obrządku rzymskiego. Chrześcijaństwo celtyckie dołączyło więc do Kościoła powszechnego, choć na długo jeszcze zachowało własne specyficzne cechy. W ten sposób ukształtował się wczesny Kościół szkocki, któremu "Kościół rzymski dał prawo, zaś Kościół celtycki nauczył miłości".
Pod koniec VIII w. klasztory szkockie położone u zachodnich wybrzeży, często na wyspach, znalazły się w poważnym
niebezpieczeństwie. W roku 793 duńscy Wikingowie najechali Northumbrię i splądrowali Lindisfarne. W następnym roku ich norwescy pobratymcy, którzy już w połowie tego stulecia zajęli Orkady i Szetlandy, złupili Ionę. Kolejne napaści nastąpiły w latach 795, 802 i 806.
Tutejszy klasztor istniał do roku 825, kiedy to podczas kolejnego najazdu Wikingów został spalony, a większość mnichów
wymordowana. Ci z "towarzyszy Boga", którym udało się ocaleć, wyemigrowali do Kells w Irlandii oraz do Dunkeld, dokąd król Piktów Konstantyn (zm. 820) przeniósł kuferek z kośćmi św. Kolumby, znany dziś jako relikwiarz z Monymusk. Choć długo jeszcze szkockich królów grzebano na Ionie, to centrum życia religijnego przeniosło się teraz na wschodnie wybrzeże.
Obok Dunkeld powstał nowy ważny ośrodek religijny - St Andrews. Z faktem tym wiąże się legenda dotycząca relikwii św. Andrzeja,
patrona Szkocji, a także Rosji.
Św. Andrzej apostoł, ukrzyżowany w Grecji ok. 69 r., miał poprosić, by przybito go do krzyża w kształcie litery X, gdyż nie czuje się godnym zawisnąć na takim samym, jak Chrystus. Według legendy powstałej prawdopodobnie w VIII w., gdy w 370 r. chciano przenieść jego szczątki z Patras do Konstantynopola, św. Regulus otrzymał od anioła polecenie, by zabrać je i przewieźć na północ.
Tak trafiły do Szkocji, a miejscowość gdzie je złożono, Cennrigmonaid (Kilrymont), przemianowana została na St Andrews.
Historycy sądzą, że relikwie świętego przybyły do Szkocji w VIII w., co można wiązać z faktem, że w 735 r. Angus, syn króla Piktów, obrał sobie św. Andrzeja na patrona. W St Andrews znajdowała się największa średniowieczna katedra w Szkocji, a zbudowana pod koniec XI w. Wieża św. Regulusa, wysoka na 33 metry, zachowała się do dziś.
Odwołując się do kultu św. Andrzeja w Szkocji, objaśnić można pochodzenie szkockiej flagi narodowej, na której znajduje się biały krzyż w kształcie litery X na niebieskim tle. Według jednej z legend, taki właśnie krzyż mieli ujrzeć na niebie wojownicy królestwa Alby przed bitwą z Northumbryjczykami w połowie X w. Pod koniec XIII w. krzyż św.Andrzeja wraz z rozpiętą postacią świętego umieszczony został na pieczęci państwowej, a pół wieku później zaczyna pojawiać się także na monetach. W 1385 r. Parlament przyjął ustawę, na mocy której każdy żołnierz armii szkockiej miał obowiązek noszenia
takiego krzyża na swym ubiorze.
W drugiej połowie VIII w. chrześcijaństwo objęło swym zasięgiem całą Szkocję. Za panowania Girica, 878-89, czyli już w
zjednoczonym państwie, Kościół szkocki uzyskał szeroki zakres autonomii, m.in. zwolnienie od podatków płaconych dotychczas
właścicielom ziemskim. Warto natomiast zwrócić uwagę na fakt, że bardzo długo szkoccy monarchowie nie byli władcami koronowanymi zgodnie ze średniowiecznym rytuałem, tzn. na mocy papieskiej akceptacji. Pierwszym bowiem władcą, który w roku 1329, za pontyfikatu Jana XXII, otrzymał takie błogosławieństwo z Rzymu był Dawid II.
Średniowieczna Ecclesia Scoticana, czyli Kościół szkocki, zachowywał dość długo wiele cech charakterystycznych dla
chrześcijaństwa celtyckiego. Na uwagę zasługuje tu zwłaszcza słabo rozwinięty system episkopalny. Znaczącą pozycję zajmowały
natomiast klasztory, stąd społecznie ważną rolę pełnili opaci.
Pierwsze próby centralizacji władzy kościelnej podjął Konstantyn II, stawiając w 906 r. biskupa St Andrews, Cellacha, na czele
duchowieństwa królestwa Alby. Przeniósł on również relikwie św. Kolumby z Dunkeld do St Andrews.
System episkopalny wprowadzony został jednak dopiero w pierwszej połowie XII wieku za panowania Dawida I, który dokonał szeroko
zakrojonej reformy organizacji Kościoła szkockiego. Król i wielcy panowie zapisywali wtedy duchowieństwu świeckiemu i zakonnemu liczne majątki.
Wieki XII i XIII to okres wielkiego rozkwitu architektury sakralnej w Szkocji, zwłaszcza na Nizinach. W tym czasie zbudowano wiele katedr i klasztorów. Warto także zwrócić uwagę, że Szkocja bardzo długo, bo aż do 1472 roku, nie miała mianowanego przez Rzym arcybiskupa. Fothad II (ok.1059-93), biskup St Andrews, był pierwszym, którego roczniki ulsterskie określają gaelickim terminem ardescop Alban, główny biskup Szkocji. Augustiański kronikarz z połowy XII w. nazywa biskupów St Andrews Summi Archiepiscopi Scotorum, jednak nie mieli oni, jak się zdaje, odpowiednich święceń.
Z czasem przyjęło się traktować Kościół szkocki jako zależny bezpośrednio od Stolicy Apostolskiej, co w sposób spektakularny
wyraził papież Celestyn III w 1192 r., określając go jako swoją "szczególną córę" (kościół w języku łacińskim jest rodzaju żeńskiego).
Inną, charakterystyczną cechą katolicyzmu w średniowiecznej Szkocji były dobre stosunki duchowieństwa z władzą świecką. Gdy w okresie walk o niepodległość papież obłożył ekskomuniką walczącego z Anglikami Roberta Bruce'a, duchowieństwo szkockie
opowiedziało się po stronie tego ostatniego, składając mu przysięgę wierności jako legalnemu królowi.
Fragment książki: Stefan Zabiegalik -
Zarys historii Szkocji
Ilustracje z Internetu
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra