Gwiazda jest obrazem idei boskiej, według której porusza się świat, symbolem bóstwa, boskiego oka, Mesjasza, anioła, wzniosłej istoty, władcy przeznaczenia; boskiego ognia, światła, światła niebiańskiego walczącego z mocami ciemności, wiedzy o przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, wróżbity, mądrości, (duchowego) przewodnika; nieskończoności, nieosiągalnego ideału, wiecznej szczęśliwości, szczęścia, sukcesu, nadziei; losu, doli, przeznaczenia; zasługi, stałości, czystości, czujności, wolności; duszy, ożywionych duchów, duszy bohatera; nieśmiertelności; natchnienia poetyckiego; człowieka, oka, straży; kwiatu.
Gwiazda — przeznaczenie: „czytać w gwiazdach” to wróżyć z gwiazd; „jest zapisane w gwiazdach”; „urodzić się pod złą albo dobrą gwiazdą”; „spod ciemnej gwiazdy” — najgorszy, podłego gatunku. W astrologii gwiazdy nad horyzontem w chwili narodzin człowieka kształtują jego los.
Stary Testament nie uznaje wróżenia z gwiazd; mimo to
Pieśń Debory (
Sędziowie 5, 20), prawdopodobnie najstarsza część Biblii, pisana około 1125 p.n.e., mówi: „Gwiazdy w biegu swoim walczyły przeciw Sisarze”.
„Para kochanków zrodzona pod nieszczęśliwą gwiazdą odbiera sobie życie” (Szekspir,
Romeo i Julia, Prolog)
. „W twojej piersi są gwiazdy twojego losu” mówi Illo do Wallensteina w dramacie
Piccolomini 2, 6, Schillera. (Więzień do Nocy): „Kto z tych gwiazd tajnie przyszłej drogi twej wyczyta!” (
Dziady cz. III, Prolog 60, Mickiewicza). (Kent powiada): „Gwiazdy nad nami rządzą naszą duszą” (
Król Lear 4, 3 Szekspira, tł. Zofii Siwickiej).
Gwiazda — przewodnik; zwłaszcza gwiazda betlejemska z
Ewangelii wg Mateusza (2, 9), którą mędrcy (magowie, królowie) „ujrzeli na Wschodzie, wskazywała im drogę, a doszedłszy do miejsca, gdzie było dziecię, zatrzymała się”. Nie utożsamili jej dotychczas astronomowie z żadnym autentycznym zjawiskiem niebieskim owego czasu, takim jak gwiazda nowa, supernowa, kometa bądź wielokrotne złączenie planet, choć potrójne złączenie Marsa, Jowisza i Saturna zdarzyło się na początku 6 r. p.n.e., a Jowisza i Wenery 17 czerwca 2 r. p.n.e. Zapewne szło tu o tradycyjne zjawisko symboliczne, występujące w licznych legendach, poprzedzające narodzenie się synów bożych, jak Budda, jak wedycki bóg ognia Agni, złożony przez swą Matkę-Dziewicę Maję i ziemskiego ojca-cieślę, Twastri, między mistyczną krowę i osiołka-nosiciela świętej rośliny somy. Byłby to również dowód mesjanizmu Jezusa, gdyż proroctwo Balaama (
Num. 24, 17) określało Mesjasza jako „gwiazdę z Jakuba”. Symbolizuje ona pokutę, narodzenie, czystość, przewodnictwo.
Gwiazda przewodnia — idea przyświecająca człowiekowi. „Jeśli pójdziesz za swą gwiazdą, niechybnie dopłyniesz do wspaniałego portu” (
Boska Komedia, Piekło 15, 55, Dantego). „Patrzył w gwiazdę — czekał od niej hasła” (
Marzyciel 111, K. Ujejskiego).
Gwiazda zaranna — męski aspekt Wielkiej Bogini i babilońskiej Isztar, wojny; światło zwyciężające ciemności, zwiastun Słońca, narodzenia Mesjasza albo boga-Słońca; gr.
Héosphóros ‘przynoszący świat’,
Phósphoros ‘przynoszący światło’, Polideukes (Polluks), nieśmiertelny bliźniak idący w światło, dziś Wenus, rzymski Lucifer; Chrystus — zmartwychwstanie i wniebowstąpienie: „Ja, Jezus (...) jestem gwiazda jasna i zaranna” (
Apok. 22, 16); Maria sprowadzająca Chrystusa na świat; zwiastun nowego dnia, ustawicznego odnawiania się, wiecznego powrotu. Znak dla pasterzy, aby wypuścić owce z owczarni.
Gwiazda wieczorna — żeński aspekt Wielkiej Bogini i babilońskiej Isztar, zapowiedź ciemności; gr.
Hésperos (męski), dziś Wenus, rz.
Vesper (męski); Kastor, śmiertelny bliźniak idący w mrok; Maria, która pojawia się w ostatniej epoce dziejów; smutek. „Wieczorna gwiazdo, jasnej nocy najpiękniejsza ozdobo, cnej Wenery świeco najśliczniejsza!” (
Sielanka 6, Mopsus, 51-2, Sz. Szymonowica). „O najsmutniejsza gwiazdo, o gwiazdo wieczorna!” (
Pierzcha lotnych obłoków gromada... 2 Aleksandra Puszkina, tł. Adama Ważyka).
Gwiazdy — ożywione, radosne duchy. Mówi Pan: „Gdy gwiazdy poranne chórem radośnie śpiewały, synowie boży wydali okrzyk radosny” (
Hiob 38, 7); „Gwiazdy radowały się (...) i świeciły z radością temu, kto je stworzył” (
Baruch 3, 34-5).
Gwiazda — straż czuwająca: „Nie ma innych czatów ani straży, jeno te, które gwiazdy sprawują nade mną” (Montaigne, II, 15, tł. T. Boy-Żeleński).
Gwiazda świecąca w ciemnościach — duch, siły duchowe w walce z siłami ciemności, światła w nocy nieświadomości.
Regularne ruchy gwiazd — harmonijne współdziałanie potęg Natury albo boskich; według żydowskich wyobrażeń każdą gwiazdą kieruje oddzielny anioł.
Gwiazdy — bogowie barbarzyńców. Bóg biblijny ostrzega przed bałwochwalstwem: „abyś, podniósłszy oczy ku niebu i ujrzawszy słońce, księżyc i gwiazdy, cały zastęp niebieski, nie dał się zwieść, nie składał im pokłonu i nie służył temu, co stworzył Pan na posługę wszystkim narodom” (
Deut. 4, 19); zob. Słońce. Jednak wspaniały obraz gwiaździstego nieba na Wschodzie i Południu, niewyobrażalny dla mieszkańców stref umiarkowanych, rzucał na kolana nawet wyznawców jedynego Boga: „Gdy spoglądam na niebiosa, dzieło rąk Twoich, pytam czymże jest człowiek, iż nań pamiętasz?” (
Psalm 8 4-5). Upadek Izraela pod ciosami Asyrii za panowania Ozeasza przypisuje
4 Ks. Król. (17) bałwochwalstwu, m.in. oddawaniu czci gwiazdom (por. 21, 3-5; 23, 4-5). „Pięknością nieba jasność gwiazd” powiada
Eklezjastyk 43, 10.
Kult gwiazd utożsamianych z bogami (np. planety) przejęło, tylko symbolicznie, chrześcijaństwo: NMP Niepokalanego Poczęcia w koronie z gwiazd, podobnie jak Muza astronomii, Urania.
Gwiazdy uważano w starożytności za istoty rozumne, troszczące się o świat, stąd gwiazda jest synonimem mądrości. „Powstaje mędrzec i gwiazda Platona w długie wieki wieków świeci” (
Dziady cz. IV 510-11 Mickiewicza).
Gwiazda — człowiek. Według wierzeń ludowych każdy człowiek ma swoją gwiazdę na niebie, która pojawia się przy jego urodzeniu i gaśnie po śmierci, co znajduje odbicie w wyrażeniach: Jego gwiazda zbladła, moja gwiazda jeszcze nie wzeszła, on jest gwiazdą pierwszej wielkości. Gwiazdą nazywamy człowieka sławnego, błyszczącego w swojej dziedzinie, zwłaszcza aktora lub aktorkę filmową. „Sułtanko moja! gwiazdo haremu! Peri!” (
Lazara l-2 K. Ujejskiego).
Gwiazda wiąże się z tajemnicami nocy, snu i marzeń sennych. Sen o jasnej gwieździe przynosi szczęście, o słabej — biedę, o spadającej — powodzenie.
Gwiazda — atrybut natchnienia, wolności, wysokiego, ambitnego celu, rewolucji, jako taka widnieje na flagach wielu państw: Stanów Zjednoczonych, Beninu, Burundi, Chile, Chin, Kuby, Ghany, Gwinei-Bissau, Hondurasu, Iraku, Izraela (Gwiazda Dawida), Jemenu, Jordanii, Jugosławii, Płn. Korei, Liberii, Maroka, Panamy, Senegalu, Somalii, Surinamu, Togo, Wietnamu i in.
„Natchnienie? Gwiazda na czole!” (
Astronomia, 264, Deotymy). „Jak swobody gwiazdka świeci!” (
Polonez, 8, Rajnolda Suchodolskiego).
Sic itur ad astra, łac. ‘tak kroczy się ku gwiazdom’ (
Eneida 9, 64, Wergiliusza), ku szczytnym ideałom; łac. przysłowie:
per aspera ad astra ‘przez ciernie do gwiazd’, przez trudy, cierpienia, do sukcesu. Gwiazdę wybijano na monetach Szymona Bar-Kochby (hebr. ‘syn gwiazdy’), wodza ostatniego powstania żydowskiego przeciw Rzymianom (132–135 n.e.).
Gwiazda — pieśń: „Pieśni ma, tyś jest gwiazdą za granicą świata!” (
Dziady cz. III 1, 2,
Improwizacja 15 Mickiewicza).
Gwiazdy — oczy ukochanej. Romeo: „Dwie gwiazdy w pilnej kędyś wysłane potrzebie proszą oczu Juliji, by raczyły w niebie świecić, nim gwiazdy wrócą” (
Romeo i Julia 2, 2
Szekspira, tł. A. Mickiewicza).
Gwiazda o czterech promieniach — asyro-babiloński bóg Słońca Szamasz; prawzór krzyża maltańskiego.
Gwiazda pięcioramienna — w starożytnym Egipcie Horus jako najwyższy bóg; u pitagorejczyków połączenie liczb 3 i 3 oraz 3 i 2 — doskonałość, Wszechświat, człowiek; w heraldyce: trzeci syn, cnota, wiedza, łaska boska.
Gwiazda Salomona, którą wyciskał na pieczęci zamykającej w butelce duchy, geniusze, dżinny.
Pentagon (pięciokąt), w Biblii — klucz do Królestwa Niebieskiego; amulet zdrowia, broniący przed złymi duchami; natchnienie, doskonałość, symbol mikrokosmosu człowieczego; pentagram pitagorejski, wzór dla ognistej gwiazdy masońskiej, ośrodka mistycznego, symbolu człowieka odrodzonego, świecącego wśród ciemności świata profanów, zasady boskiej w sercu wtajemniczonego.
Gwiazda pięcioramienna wyobrażona między węgielnicą służącą do mierzenia ziemi a kompasem do mierzenia nieba (lub cyrklem) jest symbolem wtajemniczenia.
Pentagram odpowiada liczbie niewymiernej, liczbie złotej definiującej idealny kanon ciała ludzkiego, którego środkiem jest pępek.
Symbol zdrowia, wiedzy, Bożego Narodzenia, Epifanii, emblemat Tomasza z Akwinu.
Gwiazda sześcioramienna — związek ducha z materią (dwa trójkąty złączone), zasada czynna i bierna, rozwój i proces wsteczny, hermafrodyta, połączenie przeciwieństw.
Gwiazda Dawida, godło judaizmu, herb Izraela; opieka boska, Stwórca i makrokosmos, duchowość (jako przeciwieństwo gwiazdy Salomona).
W alchemii nazywana gwiazdą Salomona, zawiera siedem części, czyli siedem metali (złoto w środku), oraz cztery elementy (powietrze, ziemia, ogień, woda) i dlatego jest emblematem kosmicznej jedności; destylacja, połączenie ognia z wodą, dawniej również „woda ognista”, wódka.
Gwiazda morza, zazwyczaj sześcioramienna — emblemat wszystkich bogiń-macierzy i bogiń morza: Izyda, Hymen, Hera, Hestia, Afrodyta, Amfitryta, Ino, Tetyda itd. Żeglarze tatuowali gwiazdę na rękach na cześć Afrodyty zrodzonej z morza, opiekunki portów i wybrzeży, zapewniającej szczęśliwą żeglugę (
Aphrodíte Limnesía, Eúploia, Galéneía) oraz Jowisza, sprawcy pogody (
Iuppiter Serenator, Pluvius, Fulminator, Tonitrualis, Lucetius). Matka Boska: hymn
Ave Maris Stella (‘Witaj gwiazdo morza’), odmawiany w czasie nieszporów w święta NMP, ułożony prawdopodobnie w IX wieku.
Gwiazda siedmioramienna, związana z Kybele — postęp cykliczny; zręczność, wszelkie siódemki: duchów Boga, darów Ducha Św., planet, metali itd.; lira kosmiczna, muzyka sfer, harmonia świata, siedmiobarwna tęcza, siedem sfer planetarnych.
Gwiazda ośmioramienna — atrybut planety i bogini Wenus, królowej niebios, wschodzącego słońca, odrodzenia, koła Fortuny.
Gwiazda dziewięcioramienna — 9 owoców Ducha Św.
Siedem gwiazd — aniołowie siedmiu kościołów chrześc.: Efez, Laodicea, Pergamon, Filadelfia, Sardis, Smyrna, Thyatira; również siedem złotych świeczników.
Dwanaście gwiazd — posłańcy bóstwa; Zodiak; apostołowie: pokolenia Izraela.
Niezliczona mnogość gwiazd: „Bóg ustalił liczbę gwiazd i nadał im wszystkim imiona” (
Psalm 146 7)
; rzekł Pan do Abrahama, wyprowadziwszy go z domu (
Gen. 15, 5): „Zlicz gwiazdy, jeśli potrafisz; tak niezliczone będzie potomstwo twoje”.
Gwiazdę spadającą uważano niekiedy w Sparcie za znak, że król zgrzeszył i powinien abdykować; Rzymianie uważali ją za danego przez Jowisza zwiastuna burzy, zapowiedź narodzin dziecka lub innych wydarzeń. W chrześcijaństwie znak, że dusza opuściła Czyściec, ostrzeżenie przed najazdem, śmiercią; symbol szybkości. W folklorze muzułmańskim kamienie rzucane przez aniołów, aby odpędzić dżinny od nieba.
„Ta łza znad planety spada — i w groby przecieka; a ludzie mówią, i mówią uczenie, że to nie łzy są, ale że kamienie” (
W Weronie 8-11 Norwida). „Gwiazdy-opętańce, co same swych szukają dróg” (
Bądź jak meteor... 3-4 S. Wyspiańskiego).
Gwiazdy — punkty odniesienia kalendarza babilońskiego, zwane przez astrologów „królewskimi”, uważane za strażniczki czterech stron świata: Wschodu — Aldebaran (emblemat — oko); Zachodu — Antares (sztylet lub bułat), zgubna gwiazda zwana w Mezopotamii niszczycielem karawan, albo dobroczynna Spika (Kłos); Północy — Regulus (serce lub korona) albo Rigel; Południa — Fomalhaut (sfinks lub snop). W
Czyśćcu Dantego — cztery główne cnoty: odwaga, sprawiedliwość, rozwaga, umiarkowanie.
Gwiazda polarna — pępek świata, środek, wokół którego Wszechświat się obraca. Gwiazda-Księżyc: „Owa wilgotna gwiazda rządząca państwami Neptuna” tj. pływami morskimi (
Hamlet 1, 1, Szekspira). Gwiazda z sierpem księżyca oznacza mahometanizm; godło Turcji, Algierii, Malezji, Mauretanii, Pakistanu, Tunezji; w sztuce średniowiecznej emblemat Matki Boskiej.
W starożytnym Egipcie gwiazdy były wioślarzami okrętu boga słońca Ra (Re).
* * * * *
Fragment książki: Władysław Kopaliński -
Słownik symboli
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra