Wieczne potępienie i męki – wizja piekła w japońskiej kulturze
Japońskie wierzenia i obrzędy religijne swoje korzenie wywodzą z zamierzchłych czasów. Pierwotna kultura japońska nie wykazuje jednak większego zainteresowania pośmiertnymi losami człowieka. W tym przypadku tendencja jest zupełnie odwrotna. W okresie Jōmon dominuje kult płodności i pochwała życia, o czym świadczą zachowane do dziś figurki dogū. Dopiero w III w. n.e. z nadejściem okresu Kofun można zauważyć znaczące zmiany. Okres ten swoją nazwę wywodzi od wielkich kurhanów (czyli grobowców) odkrytych w wielu miejscach Japonii. Grobowce i ich bogactwo stanowią dowód na to, że nie tylko narodziny, ale i śmierć zaczyna zaprzątać umysły Japończyków.
Pomimo, że nie ma dokładnych informacji na temat postrzegania życia pozagrobowego i w tym okresie można stwierdzić, że nie uważano śmierci za ostateczność. Zmarłych chowano z licznym dobytkiem i ulubionymi przedmiotami, by po śmierci niczego im nie brakowało. Wokół grobowca ustawiano także figurki haniwa. Przedstawiały one naczynia (dzbany, puchary) lub zwierzęta, które miały towarzyszyć zmarłemu. Wierzono zatem, że po śmierci zmarły dalej prowadzi „życie”, choć nie w sensie materialnym, namacalnym.
Pośmiertne losy człowieka a religia – shintō vs. buddyzm
Brak istotnych danych na temat „życia” po śmierci ma swoje podłoże w shintō, pierwotnej religii japońskiej, która osiągnęła pełną formę w okresie Kofun. Zgodnie z shintō świat zamieszkują nie tylko ludzie, ale i kami. Kami to rodzaj bóstwa, bez określonej formy czy imienia, które może być obecne w dowolnym elemencie świata, np. drzewie, skale, górze czy strumieniu. Shintoiści wierzą, że kami w swoim czasie zstąpili z niebiańskiej krainy Takamagahara i dlatego człowiek nie potrzebuje szukać zbawienia w zaświatach. Człowiek dostępuje zbawienia wprowadzając kami w codzienne życie. Zbawienie to można osiągnąć poprzez harmonijny rozwój naszego świata, przez życie w duchowej jedności z bóstwem, przy czym nie ma znaczenia, jakiemu bóstwu oddaje się cześć. Ponadto shintoiści zakładają, że człowiek i otaczający ich świat to ogół materii, który nieustannie się przekształca. Materia ta nie ma swojego określonego początku ani końca, gdyż istnieje przeświadczenie, że jakieś bóstwa będą ją stale ożywiać i porządkować. Wynika stąd, że po śmierci, człowieka nie czeka konkretny los w postaci niebiańskich rozkoszy czy męk piekielnych. W zasadzie piekło w ogóle nie istnieje, gdyż każdy zostanie odrodzony. Kwestia życia pozagrobowego pojawia się w Japonii dopiero wraz z napływem buddyzmu. Zgodnie z zapiskami w Nihonshioki początek przenikania buddyzmu na wyspy japońskie przypada na połowę VI w. n.e.. Buddyzm nigdy nie stał się rdzenną religią tego kraju, lecz został zasymilowany i przystosowany do kultury japońskiej. Shintō było zbyt zakorzenione w społecznej świadomości, by ludzie odrzucili wiarę w dotychczasowe bóstwa na poczet innych. Co więcej, uważano, że zaprzestanie oddawania czci bóstwom shintoistycznym może sprowadzić na cały naród klęski i nieszczęścia. Rozkwit i popularność buddyzmu w Japonii zależał od kilku czynników. Po pierwsze był aktywnie popierany przez władzę, co umożliwiło mnichom buddyjskim szerzenie wiary. Drugim czynnikiem, szczególnie w okresie Heian, były liczne konflikty i wojny klanów o władzę. W czasach nieustających walk i związanej z tym biedy i niepewności o dalszy los, mnisi buddyjscy oferowali wewnętrzny spokój i zbawienie dla tych, którzy podążali drogą Buddy. By oddziaływanie było jeszcze większe mnisi snuli przed ludźmi wizje piekła i męczarni, jakie czekają na jednostki, które nie przestrzegają zasad buddyzmu. Głównym założeniem buddyzmu było przekonanie, że życie człowieka to pasmo cierpienia (samsara), dlatego należy dążyć do osiągnięcia nirwany. Nirwanę mogą osiągnąć tylko ci, którzy pozbędą się wad takich jak: wiara w istnienie własnego ciała, wątpienie w nauki Buddy oraz przywiązanie do przepychu. To, co nas ogranicza w utrzymaniu się na drodze do świętości to dążenie do rozkoszy, złość, gniew, troska o byt materialny, duma wywyższanie się nad innych i pragnienie wszelkiej wiedzy. W zależności od uczynków popełnionych za życia człowiek odradzał się w jednym z sześciu światów. W najgorszym wypadku mógł trafić do piekła (jigoku), które znajdowało się na samym dole „piramidy” w drodze do nirwany. Na wyższych poziomach plasowały się kolejno kraina wiecznie głodnych duchów, świat zwierząt, świat gniewnych duchów, świat ludzi i raj.
Sąd nad duszą i organizacja piekła
Zgodnie z doktryną buddyjską piekło jest to kraina znajdująca się pod ziemią. Piekło w japońskim mniemaniu nie istnieje jednak jako jednolita przestrzeń. Zgodnie z Abhidharma-kosa (Kusharon) istnieje 8 płonących piekieł, 8 zamarzniętych piekieł i 3 piekła odizolowane. Oprócz tego istnieją także liczne pomniejsze piekła. Osobą, która zarządza całym tym przybytkiem jest Emma-ō lub inaczej Emmaten. W zależności od źródła jest on przedstawiany jako król piekieł lub jako jeden z 10 sędziów. Niezależnie od interpretacji jest to najważniejsza postać w piekle, gdyż to do niej należy ostateczna decyzja o dalszym losie grzesznika. Gdy grzesznik stawał przed obliczem króla piekieł, Emma-ō widział wszystkie jego grzechy i na ich podstawie decydował, do którego piekła posłać winowajcę. W przypadku, gdy los danej osoby nie był jasny Emma-ō wraz z innymi sędziami prowadził wielodniowy sąd nad duszą. Na tym etapie grzesznik mógł liczyć na wstawiennictwo Jizō, opiekuna zmarłych, który przed sądem starał się umniejszyć przewinienia umarłych. Każdy sędzia piekieł ma wyodrębnione zadanie i sądzi umarłego w określonym dniu po pogrzebie. Pierwszy wyrok zapada po 7 dniach. Osoba uznana za niewinną mogła przekroczyć rzekę Sanzu (Sanzu no Kawa) idąc mostem w towarzystwie Jizō Bosatsu. Jednak ci, którzy dopuścili się poważnych przewinień za życia musieli przekroczyć rzekę wpław, zmagając się z rwącym nurtem. Lżejsze przewinienia gwarantowały natomiast przeprawę rzeki w bród. Po przekroczeniu rzeki grzesznika czekał kolejny siedmiodniowy proces, tym razem przed drugim sędzią. 35 dnia po pogrzebie swój wyrok wydaje Emma-ō, który po wysłuchaniu pierwszych czterech sędziów orzeka, w którym świecie umarły ma się odrodzić. Następny sędzia decyduje o specyfice świata, do którego ma trafić umarły. Jeśli umarły ma odrodzić się w świecie ludzi to sędzia decyduje np. czy będzie bogaty czy biedny, dobry czy zły itp.. Siódmy sędzia decyduje natomiast o takich kwestach jak długość życia czy płeć. Uważa się, że przez 49 dni po pogrzebie dusze umarłych błąkają się w miejscu, gdzie niegdyś mieszkały, zaś 50-tego dnia udają się do wyznaczonego przez Emma-ō świata. Umarły, który trafił do jednego z trzech najgorszych światów może w późniejszym czasie trafić do raju, jeśli tylko rodzina wyprawi ceremonię ku jego pamięci kolejno: 100 dni po pogrzebie oraz w pierwszą i drugą rocznicę śmieci. W tych dniach, bowiem umarły zostaje osądzony przez ostatnich trzech sędziów. W rozprawach nad duszą biorą także udział Kushōjin, którzy asystują sędziom. Ów para bóstw prowadzi kronikę życia danej osoby od chwili narodzenia aż do śmierci. Jedno z nich spisuje tylko dobre uczynki zaś drugie tylko złe. Po śmierci ich zapiski trafiają w ręce Emma-ō. Do swojej dyspozycji Emma-ō posiada także demony zwane oni. Oni są odpowiednikiem europejskich diabłów, które zamieszkują piekło. Oni mogą przybierać różną postać, od niewielkich złośliwych chochlików po ogromne bestie. W malarstwie najczęściej przedstawiane są jako istoty o czerwonej lub niebieskiej skórze, straszliwym obliczu, z parą rogów na głowie i przepaską na biodrach. Nieodzownym atrybutem oni jest maczuga z kolcami. Głównym zadaniem oni jest strzeżenie bramy do piekieł, przyprowadzanie grzeszników przed oblicze Emma-ō oraz wykonywanie tortur. Oni wywodzą się bardziej z japońskiego folkloru niż doktryny buddyjskiej, dlatego często można je spotkać w bajkach czy ludowych przypowieściach. Opisy piekieł oraz tego, co się tam dzieje różnią się w zależności od interpretacji czy źródła. Najbardziej reprezentatywnym źródłem przedstawiającym świat potępionych jest traktat buddyjskiego mnicha Genshina (Eshin/Eshin Sozu) zatytułowany „Ōjōyōshū” („Podstawy dot. odrodzenia w Czystej Ziemi”).
Wizja piekła w „Ōjōyōshū”
Napisany w 985 r. „Ōjōyōshū” zawiera nie tylko wskazówki do tego jak osiągnąć stan odrodzenia w Czystej Ziemi Buddy Amidy, ale także opisy wszystkich sześciu światów z cyklu samsary. Obok wspaniałości czekających nas w Czystej Ziemi Genshin prezentuje także to, co może nas czekać za sprzeniewierzenie się doktrynie buddyjskiej. Bazując na fragmentach angielskiego przekładu można wyodrębnić 8 piekieł. Pierwsze jest „Piekło Sprawiedliwości Wyrównawczej”, które znajduje się 8000 km pod światem ludzi, a pobyt w nim trwa 12,5 mln lat. Trafiają tam osoby, które niszczyły wszelkie formy życia lub spożywały mięso. W tym piekle potępieńcy siekają się nawzajem żelaznymi szponami aż pozostaną z nich tylko kości lub są bici żelaznymi prętami przez diabły do czasu, gdy nie pozostanie w nich ani jedna cała kość. Do lżejszych tortur można zaliczyć zanurzanie w błocie i ekskrementach oraz kąsanie przez miliony owadów z jednoczesnym przymusem jedzenia gorących odchodów. Dla morderców i złodziei przeznaczone jest drugie piekło – „Piekło Czarnego Powrozu”. Tutaj skazańcy są smagani ognistymi batami, a ich ciała są rąbane na kawałki płonącymi toporami. Trzecie piekło zapełniają gwałciciele oraz osoby stosujące przemoc wobec małżonka. Karą za stosunki seksualne z dziećmi jest w tym piekle przyglądanie się jak nasze własne dzieci są torturowane. „Piekło Wrzasku” to natomiast miejsce dla handlarzy, którzy rozwadniali sprzedawaną przez siebie sake. Doświadczają tam cierpień wywołanych 404 chorobami. Dodatkowo tysiące insektów wdrąża się w ich ciała, by następnie pożerać wnętrzności i kości od środka. Kolejne jest „Wielkie Piekło Wrzasku”, które zasadniczo nie różni się od poprzedniego poza tym, że męki są 10 razy gorsze. Skazani na to piekło nie tylko rozwadniali sake, ale również okłamywali innych na ten temat. Szósty poziom piekielny to „Piekło Spalania”, gdzie ciała potępionych nabijane są na płonące pale i opiekane w niewyobrażalnym ogniu. Podobnie wygląda „Wielkie Piekło Spalania”, z tą różnicą, że tutaj ogień jest dwa razy bardziej gorący, a samo opiekanie trwa połowę wieczności. Na końcu znajduje się „Wielkie Piekło Bezkresnego Cierpienia”, do którego trafiają truciciele; dzieci, które zabiły swoich rodziców; osoby, które posiadając wodę pozwoliły umrzeć innym z pragnienia oraz mnisi, którzy palili ołtarze. Piekło to znajduje się tak głęboko, że potrzeba 2000 lat by spaść na jego dno. Potępieni doświadczają tam męczarni takich, jak przypalanie niewyobrażalnie gorącym ogniem, bycie zjedzonym żywcem czy bycie bezustannie zrzucanym z góry wysokiej na 80 km. Sugestywne opisy piekieł Genshina oraz liczne sutry posłużyły jako inspiracja dla innych mnichów buddyjskich z okresu Heian, którzy nadali słowom materialną postać. Efektem ich pracy są ilustrowane zwoje (emakimono) przechowywane obecnie w japońskich muzeach.
Jigokuzōshi emaki - Ilustrowane Opowieści o Piekle
Zachowane do dziś Jigokuzōshi składa się z dwóch emakimono – „Anjūin” przedstawiającego 4 podrzędne piekła i „Genkahon” ukazującego kolejnych 7 piekieł. Sceny zawarte w obydwu malowidłach poprzedza tekst, co znacznie ułatwia interpretację obrazu. Zgodnie z instrukcjami w „Anjūin” do piekła trafiają mordercy, złodzieje, cudzołożnicy oraz ci, którzy złamali zakazy związane z alkoholem. W zależności od powagi ostatniego z wymienionych przewinień trafiają do innego piekła, gdzie czekają ich katusze. Do Hatsukaryū (Piekło Strumieni Języków Ognia) trafiają osoby, które podstępem doprowadziły inne osoby do picia wina, wmawiając im, że dobrze czynią. W tym piekle rozpalony do czerwoności, żelazny pies bezustannie ogryza nogi grzeszników. Ponadto, stalowe orlątka atakują ich głowy gorącymi dzióbkami, by następnie wysączyć mózg. Ból jest niewyobrażalny, więc potępieńcy nie ustają krzyczeć. Do Himatsumushi (Piekło Ognistych Robali) trafiają ci, którzy sprzedawali wino zmieszane z wodą. Z ich ciał nieustannie wydobywa się robactwo, które pożera ich ciało i kości. Wrzaski potępionych nigdy nie ustają. Do Unkamusho (Piekło Chmur, Ognia i Mgły) trafiają osoby, które doprowadziły innych do złamania zakazu poprzez zmuszanie do picia wina, aż do stanu błogiego upojenia, a następnie wzgardzały nimi i hańbiły ich. Na dnie tego piekła płoną ogromne płomienie grube na 100 cali. Kaci zanurzają potępieńców w tym ogniu do czasu, aż spaleni od stóp do głów znikają, by odrodzić się na nowo i ponownie zostać wrzuconymi w ogień. Proces ten powtarza się bez końca, a echa krzyków potępionych docierają nawet do raju. Do Uenkaseki (Piekło Deszczu Ognia i Płonących Kamieni) trafiają ci, którzy podążając za swoimi zachciankami upijali innych do nieprzytomności, a następnie okradali ich, a czasem nawet zabijali. Nikt nie ucieknie, gdy zaczyna padać deszcz płonących kamieni, które spalają ciała potępionych. W tym piekle jest też rzeka Netsufutsuga (Rzeka Wrzącego Żaru). Jest to rzeka wrzącej płynnej miedzi, żelaza i krwi, a gdy potępieniec się w nią dostanie cierpi niewyobrażalne katusze.
Zwój „Genkahon” różni się nieco treścią od „Anjūin”. W tym wypadku męki piekielne dokładnie odpowiadają przewinieniom grzeszników, a nie zależą od zakazów alkoholowych. Sceny zawarte w tym zwoju powstały w oparciu o Kisekyō („Sutra Powstającego Świata”). Zgodnie z sutrą istnieje 8 głównych piekieł, zaś dookoła nich znajduje się 16 pomniejszych piekieł. Oprócz siedmiu wymienionych na zwoju są to jeszcze: Piekło Pięciozębowych Wideł, Piekło Wygłodzenia, Piekło Palącego Pragnienia, Piekło Jednego Kotła z Brązu, Piekło Wielu Kotłów z Brązu, Piekło Rzeki Popiołów, Piekło Młyna, Pieło Ostrzy Miecza i Piekło Marznącego Lodu. Do Nyōfunjo (Piekło Ekskrementów) trafiają ci, którzy uznawali za nieprzyzwoite i niedobre to, co w rzeczywistości było właściwe, i odwrotnie. Pomimo znajomości przykazań Buddy osoby te nie miały szacunku dla jego nauk i tym samym same skazały się na to piekło. Potępieńcy są zanurzani w dziurze pełnej odchodów i gnojówki aż po szyję. Odór jest tak nieznośny, że męki grzeszników nigdy nie ustają. Do Tetsugaijo (Piekło Żelaznego Moździerza) trafiają osoby o niegodziwym sercu, które za życia okradały innych. W tym piekle kaci wrzucają potępionych do wielkiego moździerza, a następnie zgniatają ich. Bólu i cierpienia wywołanego tymi torturami nie da się z niczym porównać. Do Kanryōjo (Piekło Miar i Wag) trafiają ci, którzy oszukiwali przy ważeniu towaru, którym handlowali. Za karę, pod nadzorem demona muszą bezustannie ważyć rozżarzone węgle. Do Keijigoku (Piekło Ognistego Koguta) trafiają osoby, które za życia znęcały się nad zwierzętami i ptactwem. W tym piekle straszliwy, ognisty kogut rozrywa ciała potępieńców na strzępy. W Kurokumusho (Piekło Czarnych, Piaskowych Chmur) podpalacze cierpią nieustające męczarnie na skutek płonącego piasku padającego niczym deszcz z czarnych chmur. Ich ciała płoną i parzą przez długi czas. W Nōketsujo (Piekło Ropy i Krwi) potępieńcy, którzy za życia zmuszali innych do jedzenia brudnych i okropnych rzeczy są zanurzani po szyję w ropie tak, że nieczystości dostają się do ust i nosa. W tym piekle są także straszliwe insekty Saimōshō, które pożerają potępionych aż do szpiku kości, rwąc im przy tym ścięgna. Nie da się opisać tego cierpienia. Ostatnia scena przedstawia Rōyakan-nairi (Piekło Wilków i Lisów). Nie towarzyszy jej żaden tekst, lecz prawdopodobnie była inspirowana na tekście Dairōtankyō („Wielka Sutra Powstającego Świata”). Scena przedstawia nagą kobiecą postać, która ucieka przed ścigającym ją wilkiem. Dodatkowo jest rażona płomieniami wydobywającymi się z paszczy zwierzęcia.
Opisane powyżej zwoje odnoszą się jedynie do ścisłych opisów piekła, jednak na całość piekielnych obrazów składają się jeszcze: Shamon jigoku zōshi (Ilustrowane Zwoje Piekieł dla Buddyjskich Nowicjuszy), Hekijae (Wytępianie Zła), Gakizōshi (Ilustrowane Zwoje o Głodnych Duchach), Yamai no zōshi (Ilustrowane Zwoje Chorób i Deformacji).
Shamon jigoku zōshi – czyli co czeka niepoprawnego mnicha
Zgodnie z danymi opublikowanymi przez Muzeum w Nara na zwój o piekłach dla buddyjskich mnichach składa się 5 scen. Każda scena przedstawia inne piekło, jednak w tym przypadku obrazom nie towarzyszy opis. Same malowidła jednak są na tyle obrazowe, iż jakikolwiek opis wydaje się zbędny. Jednym z miejsc, do którego może trafić młody mnich jest Kazō Jigoku (Piekło Płonącego Słonia). Tytułowe zwierzę bardziej przypomina byka z trąbą niż słonia, jednak nie zmienia to faktu, że sieje postrach wśród potępionych. Gdy jakiś mnich znajdzie się w pobliżu zostaje pożarty, a w najlepszym przypadku przypalony płomieniami bijącymi od zwierzęcia. Ucieczka przed pościgiem do najłatwiejszych nie należy, gdyż demony z zapałem wyłapują mnichów, by następnie przekazać je (byko-) słoniowi. Kolejne jest Hika Jigoku (Piekło Spadających Płomieni), w którym ciała potępionych są palone przez nieustający deszcz płomieni. Jednak pobyt w tym piekle wydaje się być przyjemnością w porównaniu do Hakuniku Jigoku (Piekło Obdzierania ze Skóry). Tortury, jakie się tam odbywają dokładnie odzwierciedlają nazwę. Demony łapią potępionych, by za chwilę obedrzeć ich żywcem ze skóry. W Fusshi Jigoku (Piekło Wrzących Fekaliów) grzesznicy są natomiast wrzucani do jamy z gotującymi się odchodami. Ostatnia scena reprezentuje Geshin Jigoku (Piekło Rozczłonkowywania), w którym demony ćwiartują ciała potępionych na stołach, a następnie spożywają ich wnętrzności.
Przedstawione powyższej obrazy to najbardziej widowiskowe i realistyczne wizje piekła, jakie można spotkać w japońskiej sztuce. Oprócz zwojów zaliczanych do jigokuzōshi istnieją też inne materiały, które dodatkowo urozmaicają świat wiecznego potępienia. Kolejne emaki, sutry oraz mandale już wkrótce.
Bibliografia:
F.G. Gutierrez, Emakimono. Depicting The Pains of the Damned, Monumenta Nipponica, vol. 22, no. ¾.
Artjunow S., Starzy i nowi bogowie Japonii, PIW, Warszawa 1973.
Kotański W., W kręgu shintoizmu. Tom 1, DIALOG, Warszawa 1995
Strony internetowe:
http://www.strazprzyboczna.konnichiwa.pl/japan33,153.html
http://www.pantheon.org/areas/mythology/asia/japanese/articles.html
http://www.onmarkproductions.com/html/oni-demons.shtml
http://www.obakemono.com/resources.php
Zdjęcia ze zwoju Ajuin - Tokyo National Museum (okres Heian)
http://www.tnm.go.jp/en/servlet/Con?&pageId=E16&processId=02&col_id=A109...
Zdjęcia ze zwoju Genkahon - Tokyo National Museum (okres Heian)
http://www.emuseum.jp/cgi/pkihon.cgi?SyoID=1&ID=w002&SubID=s000
Shamon Jigoku Zoshi (okres Heian/Kamakura)
http://www.columbia.edu/itc/ealac/w3338/client_edit/scrolls/hells/variou...
Japonia.org - 04/28/2008
źródło: http://www.japonia.org.pl/?q=pl/content/wieczne-pot%C4%99pienie-i-m%C4%99ki-%E2%80%93-wizja-piek%C5%82a-w-japo%C5%84skiej-kulturze
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra