ZARATUSTRIANIZM <<== - Zaratusztra

Zaratusztra i jego nauki

WSTĘP

Zaratusztra Prorok Zaratusztra, syn Pouruszaspy, z rodu Spitama, jest nam znany przede wszystkim z Gat, siedemnastu wspaniałych hymnów, które ułożyli i które zostały wiernie przechowane przez jego społeczność. Są to dzieła zawierające nie nauki, lecz natchnione - pełne namiętności wypowiedzi, z których wiele adresowanych jest bezpośrednio do Boga.

Mają one archaiczną formę poetycką, prowadzącą nas (przez paralele Norse'a) do czasów indoeuropejskich. Wydaje się, że forma ta wiąże się z tradycją mantryczną, a więc że była kultywowana przez kapłanów-wieszczbiarzy, starających się wyrazić górnolotnym stylem swoje zrozumienie boskości. Odznacza się subtelnością aluzji oraz bogatą i złożoną stylistyką.

Taka poezja mogła być w pełni zrozumiała tylko dla ludzi wykształconych, a ponieważ Zaratusztra wierzył, ze zostało mu przez Boga powierzone posłanie do całej ludzkości, musiał również często nauczać w języku zrozumiałym dla zwykłych ludzi. Nauki te były przekazywane w jego społeczności ustnie, z pokolenia na pokolenie, aż w końcu zostały spisane za Sasanidów, władców trzeciego imperium irańskiego. Posługiwano się wówczas językiem średnio-perskim, zwanym również pahlawi - stąd księgi w pahlawi stanowią bezcenny klucz do wyjaśnienia tajemnic Gat.

Wiele cennego materiału przechowało się również w Młodszej Aweście. Dialekt, którym mówił Zaratusztra, znany jest wyłącznie z Gat i kilku innych starożytnych tekstów. (Ta izolacja językowa pogłębia trudności w interpretacji jego hymnów, albowiem są one pełne słów nigdzie indziej nie spotykanych). Na pozostałe zachowane teksty Awesty składają się teksty liturgiczne, należące do różnych późniejszych stadiów tego samego języka (lecz nie dokładnie tego samego dialektu). Dla wyznawców wszystkie te teksty stanowiły ucieleśnienie różnych aspektów objawienia Zaratusztry i wymagały odpowiedniego szacunku.

Pomimo że nauka Zachodu określa teksty pogatyjskie wspólną nazwą Młodszej Awesty, niektóre z nich zawierają bardzo stary materiał. Dotyczy to szczególnie niektórych jasztów - hymnów, adresowanych do określonych bóstw.

ZARATUSZTRA I JEGO MISJA

Czasy, w których działał Zaratusztra, nie mogą być dokładnie określone, gdyż żył w epoce będącej dla jego ludu prehistorią. Język Gat jest archaiczny, zbliżony do języka Rygwedy (Ułożonej - jak się uważa - po roku 1700 p.n.e), a obraz świata jaki na ich podstawie uzyskujemy, jest odpowiednio archaiczny i należy do epoki kamienia. Można tu wnieść pewną poprawkę na konserwatyzm literacki, jest również możliwe, że lud „awestyjski” (jak określa się plemię Zaratusztry z braku lepszej nazwy) był ubogi lub odizolowany od innych i w konsekwencji nie uległ tak szybko wpływom osiągnięć epoki brązu. Dlatego też można jedynie zaryzykować nie pozbawione podstaw przypuszczenie, że żył on gdzieś w latach 1400-1200 p.n.e.

Zaratusztra nazywa siebie w Gatach słowem zaotar, tzn. w pełni kwalifikowanym kapłanem. Uważa się za jedynego twórcę religii przeznaczonej dla całego świata, a jednocześnie kapłana i proroka. (W Młodszej Aweście nazywany jest ataurwan, stanowiło to ogólne określenie kapłana). Używa on również w stosunku do siebie określenia maniran, tzn, tego kto jest zdolny układać mantra (sanskryckie mantru) - natchnione przesłania mocy.

Kształcenie kapłanów rozpoczynało się u Indo-irańczyków w wieku lat siedmiu i polegało na nauce ustnej, gdyż nie posiadali pisma. Musiało ono przede wszystkim polegać na nauczaniu rytuałów i doktryny, wykształceniu umiejętności improwizacji wersetów inwokacyjnych i sławiących bogów, a także na nauczeniu się na pamięć wielkich mantr, ułożonych przez mędrców przeszłości. Irańczycy uważali, że pełnoletność osiąga się w piętnastym roku życia i w tym prawdopodobnie wieku Zaratusztra został kapłanem.

Z jego własnych Gat wynika, że musiał następnie poszukiwać coraz większej wiedzy, której nabywał od różnych nauczycieli, tak że w późniejszym czasie zaczął określać samego siebie słowem waedemna (ten, który wie), oznaczającym wtajemniczonego, posiadającego wiedzę przekazaną mu za boską inspiracją.

Zgodnie z tradycją zaratusztriańską (przechowaną w księgach w języku pahlawi), wędrował latami w poszukiwaniu prawdy, a z jego hymnów wynika, że w wędrówkach tych musiał być świadkiem aktów przemocy, popełnianych przez uzbrojone bandy czcicieli Daewów, którzy napadali na pokojowo żyjące społeczności grabiąc, mordując i uprowadzając bydło. Świadomość, że nie może temu zaradzić fizycznie, wywołała w nim głębokie pragnienie sprawiedliwości i ideę ustanowienia prawa moralnego Ahurów dla silnych i dla słabych tak, aby zapanował spokój i ład, i aby wszyscy mogli wieść godne życie w pokoju.

Zgodnie z tradycją, Zaratusztra - dobiegł trzydziestu lat życia, wieku dojrzałej mądrości, gdy w końcu spłynęło nań objawienie. Aluzja do tego wielkiego wydarzenia zawarta jest w jednej z Gat (J 43), zaś jego zwięzły opis znajduje się w tekście w języku pahlawi (Zadspram XX-XXI). Mówi się tam, że Zaratusztra, który brał udział w zgromadzeniu z okazji obchodów święta wiosny, poszedł o świcie nad rzekę, aby przynieść wody, potrzebnej do ceremonii haomy. Wszedł do rzeki, aby nabrać wody ze środka nurtu, a gdy - w stanie czystości rytualnej - omyty czystym elementem, wodą w świeżości wiosennego poranka, wyszedł na brzeg, miał widzenie. Zobaczył jaśniejącą Istotę, która nazwała samą siebie Wohu Manah (Dobra Myśl).

Istota ta zaprowadziła Zaratusztrę przed oblicze Ahura Mazdy i pięciu innych świetlistych postaci, stojąc przed którymi „nie widział na ziemi swojego własnego cienia, a to za przyczyną ich wielkiej światłości". wtedy właśnie, od tej wielkiej siódemki, spłynęło na niego objawienie.

AHURA MAZDA I JEGO PRZECIWNIK

Był to pierwszy z wielu razy, kiedy Zaratusztra widział Ahura Mazdę, czuł jego obecność lub słyszał jego Słowa, wzywające do pełnienia służby. Wezwaniom tym Podporządkował się z całego serca. „Dlatego - oświadcza - zostałem wydzielony jako Twój od samego początku" (J 44, 11), "Gdy będę miał siłę i moc, nauczę ludzi szukania tego, co prawidłowe (asza)" (J 28.4), Czcił Ahura Mazdęjako władcę aszy (ład, prawidłowość i sprawiedliwość). Było to zgodne z tradycją, gdyż Ahura Mazdę z dawnych czasów czczono jako największego z trzech Ahurów, strażników aszy, jednakże Zaratusztra poszedł dalej - radykalnie odszedłszy od uznanych wierzeń, ogłosił Ahurę Mazdę jedynym nie stworzonym Bogiem, który istnieje wiecznie i jest Stwórcą wszystkiego, co dobre, włączając w to inne bóstwa dobroczynne.

Ahura Mazda Nie można z jakąkolwiek pewnością odtworzyć procesu myślowego, który doprowadził Zaratusztre do tak wysublimowanych poglądów religijnych. Wydaje się, ze mógł do nich dojść poprzez medytacje podczas codziennych aktów kultu, które sprawował jako kapłan, oraz przez rozmyślania, nad związanymi z nimi teoriami kosmogonicznymi.

Będąc - jak wiemy - kapłanem-uczonym, wyprowadził doktrynę o powstaniu świata w siedmiu fazach, przy czym wszystkie siedem aktów stworzenia były reprezentowane w jasnie, zakładając początkową jedność w sferze fizycznej, gdzie całe życie pochodziło od jednej rośliny, jednego zwierzęcia i jednego człowieka. Wydaje się, że właśnie skłoniło Zaratusztrę, do przyjęcia również w boskiej sferze takiej samej jedności, w której na początku była we wszechświecie tylko jedna dobroczynna Istota - Ahura Mazda, o wszechogarniającej mądrości, o pełni dobra i sprawiedliwości, od którego wzięły początek wszystkie inne dobroczynne boskie istoty.

Surowe doświadczenia w sposób oczywisty przekonały proroka, że mądrość, sprawiedliwość i dobro zostały przez naturę wyraźnie oddzielone od nieprawości i okrucieństwa. Ujrzał on w swoich wizjach współistniejącego z Ahura Mazdą jego Przeciwnika ,,Złego Ducha”, Angra Mainju - również nie stworzonego, lecz pozbawionego mądrości i w całej swej istocie szkodliwego, zgubnego. Te dwie wielkie Istoty ujrzał Zaratusztra swymi proroczymi oczyma podczas ich pierwszego w zamierzchłych czasach, spotkania: „Zaprawdę są dwa Duchy pierwotne, bliźniacze, o których wiadomo, że walczą ze sobą.

Są one dwa w myśli, słowie - i działaniu: dobry i zły... I gdy te dwa Duchy spotkały się po raz pierwszy, stworzyły życie i nieżycie, a na końcu będzie najgorsze bytowanie dla czcicieli kłamstwa (drug), zaś najlepsze schronienie dla tych, którzy posiedli sprawiedliwość (asza). Ten z dwu Duchów, który postępuje drogą kłamstwa, czyni najgorsze rzeczy, zaś Najświętszy Duch, odziany w najtwardszy kamień (tzn. w niebo) wybrał sprawiedliwość, i tak będzie z tymi wszystkimi, którzy nieustannie czynią zadość Ahura Mazdzie przez sprawiedliwe postępowanie" (J 30.3-5).

Podstawowym elementem objawienia Zaratusztry jest to, że każda z dwóch pierwotnych Istot dokonała świadomego (choć każda, jak widać, w zgodzie z własną naturą) wyboru, pomiędzy dobrem i złem, a wiec aktu, który stanowi pierwowzór takiego samego wyboru, jakiego człowiek musi dokonać sam w życiu.

Akt wyboru uaktywnił wrodzony antagonizm między dwoma Duchami, co na mocy decyzji Ahura Mazdy wyraziło się w stworzeniu i przeciwstworzeniu, lub też, jak to przedstawił prorok, w uczynieniu „życia” i ,,nieżycia" (t.j., śmierci), gdyż Ahura Mazda wiedział w swojej mądrości, ze gdy stanie się Stwórcą i nada postać temu światu, wówczas Zły Duch zaatakuje świat, gdyż będzie to świat dobry, i zmieni go w pole bitwy, na którym będą zmagały się te dwie siły, aż w końcu on, Bóg, zwycięży w tych wielkich zmaganiach i zniszczy zło, osiągając to, że cały wszechświat będzie już na zawsze dobry.

SIÓDEMKA I SIEDEM AKTÓW STWORZENIA

Nauki te były całkowitą nowością, jednakże podstawę dla myśli Zaratusztry tworzyła stara kosmogonia. Tak więc, pierwszym aktem jakiego w jego wyobrażeniu dokonał Ahura Mazda, było wytworzenie przez swojego Spenta Mainju (Świętego Ducha), sześciu mniejszych bóstw, świetlistych Istot z wcześniejszej wizji Zaratusztry. Te bóstwa utworzyły wraz Ahura Mazdą siódemkę (heptade) i przystąpiły razem z nim do urzeczywistniania siedmiu aktów stworzenia, które doprowadziły do powstania świata. Wywołanie tej szóstki jest różnie opisywane w dziełach zaratusztriańskich, lecz zawsze w sposób sugerujący podstawową jedność dobroczynnej boskości. Tak wiec mówi się, że Ahura Mazda jest ich „ojcem”, lub też, że jest „zmieszany" z nimi, a w pewnym tekście pahlawi stworzenie ich porównywane jest z zapaleniem pochodni od pochodni.

Zaratusztra uczył, że tych sześć wielkich Istot wytworzyło z kolei inne bóstwa dobroczynne, które były w gruncie rzeczy dobroczynnymi bogami pogańskiego panteonu Irańczyków. (Sam Zaratusztra wymienia pewną ich liczbę w Gatach, a szczególnie „inne Ahury”, są to: Mitra, Apam, Napat, Sraosza, Aszi i Geusz Urwan.) Wszystkie te boskie istoty, będąœ zgodnie z doktryną, bezpośrednimi lub pośrednimi emanacjami Ahura Mazdy, dążą pod jego kierownictwem, zgodnie z wyznaczonymi im zadaniami, do rozprzestrzeniania dobra i przezwyciężania zła. W zaratusztrianizmie noszą one zbiorową nazwę: Jazata - „Godne nabożnej czci”, lub Amesza Spenta - „Święci Nieśmiertelni".

Pomimo, że ten ostatni termin nie występuje w Gatach, był on najprawdopodobniej utworzony przez samego Zaratusztrę dla odróżnienia istot, które mu się objawiły, od wszystkich bóstw pogańskich, które są określane w Wedach mianem „Wszystkich Nieśmiertelnych”, gdyż Zaratusztra z olbrzymią odwaga i stanowczością odrzucił kult wojowniczych, amoralnych Daewa, tzn. Indry i jego towarzyszy, których uważał za należących „do rodu o złej woli” (J 32, 3). „Daewa nie wybrały prawidłowo, gdyż Duch Zwodniczy nawiedził je, gdy się naradzały, tak że wybrały złe cele. Wszystkie one oddały się złości, przez którą czynią przykrym ludzkie życie" (J 30, 6). W ten sposób Daewa były dla Zaratusztry złe z natury i z wyboru, tak jak sam Angra Mainju. Były fałszywymi bogami, których nie należy czcić, gdyż sieją konflikty między ludźmi, nakłaniając ich przez swoją żądzę ofiar do rozlewu krwi i niosących zniszczenie sporów.

Kluczowe słowo spenta, użyte przez Zaratusztrę w stosunku do Ahura Mazdy i wszystkiego, co ten stworzył, jest jednym z najważniejszych określeń w jego objawieniu. Wydaje się, że podstawowym znaczeniem tego słowa jest „posiadający moc”, a w odniesieniu do bóstw dobroczynnych - „posiadających moc pomagania", a stąd ,,rozszerzające, podtrzymujące, dobroczynne”. Przez stałe użycie w języku religii spenta uzyskało dodatkowe odcienie znaczeniowe, tak samo jak słowo „święty”, które również początkowo oznaczało ,,potężny, mocny". „Święty" jest więc bliskim odpowiednikiem tego słowa, jednakże dla uniknięcia sugerowania pojęć obcych zaratusztrianizmowi, niektórzy uczeni wolą tłumaczyć to słowo na ,,szczodry“. Ma to jednakże tę wadę, że nie niesie żadnego znaczenia religijnego i nie przekazuje uczucia głębokiego szacunku, zawartego w zaratusztriańskim Spenta. Dlatego też w książce tej używane będzie jako odpowiednik słowo ,,święty”.

Pomimo że tytuł Amesza Spenta może być używany w odniesieniu do każdego bóstwa, stworzonego przez Ahura Mazdę, jest on stosowany specjalnie do wielkiej szóstki z widzenia proroka, podczas gdy niższe bóstwa określane są jako Jazatowie. Doktryna sześciu „Świętych Nieśmiertelnych" jest fundamentalna dla nauki Zaratusztry i ma daleko idące konsekwencje duchowe i etyczne, gdyż istoty te stanowią hipostazy cech i atrybutów samego Ahura Mazdy i mogą z kolei (o ile są właściwie poszukiwane i szanowane) przelewać te cechy na ludzi.

Dla każdego człowieka, tak jak dla samego proroka, Nieśmiertelnym, który prowadzi do Wszystkich pozostałych, jest Wohu Manah („Dobra Myśl”), zaś jego najbliższym sojusznikiem jest Asza Wahiszta („Najlepsza Prawość") - bóstwo uosabiające potężne reguły asza, i które Zaratusztra wymienia W Gatach częściej niż jakiekolwiek inne z szóstki. Następnie przychodzi Spenta Armaiti („Święte Oddanie"), będące ucieleśnieniem poświęcenia się temu, co dobre i sprawiedliwe, oraz Chszatra Wairja (Pożądane Panowanie), przedstawiające zarówno moc, a której każdy powinien właściwie korzystać dla pędzenia prawego życia, jak i moc oraz królestwo Boga. Ostatnią parę tworzą Haurwatat i Ameretat (Zdrowie) i (Długie Życie), które nie tylko podnoszą na wyższy poziom życie doczesne, lecz również dają prawo do wiecznego szczęścia i życia, które sprawiedliwy może osiągnąć przed obliczem Ahura Mazdy.

To, że boskie atrybuty mogą być rozdzielone, a następnie można zwracać się ku nim i czcić je jako byty niezależne, było charakterystyczne dla pogańskiej religii Iranczyków. Widzieliśmy to na przykładzie Mitry, otoczonego przez Przyjaźń, Posłuszeństwo, Sprawiedliwość, Odwagę i Łaskę Bożą. Tak więc forma, do której Zaratusztra wlał swoje nowe doktryny, była już gotowa. W oczach Zaratusztry wielka szóstka była podobnie bliska najwyższemu Panu. Mówi się o niej w Młodszej Aweście (Jt 19.16-18), że jest „jednaka w myśli, jednaka w słowie, jednaka w działaniu... Za ich przyczyną widzi się duszę bliźniego. myśli się o dobrych myślach, dobrych słowach, dobrych czy nach... oni są stworzycielami, tymi, którzy nadają kształt, twórcami, obserwatorami i stróżami tworów Ahura Mazdy".

Istniała również w starej religii irańskiej tendencja do tak ścisłego łączenia „abstrakcyjnych" bóstw ze zjawiskami fizycznymi (jak w przypadku Mitry i Apąm Napata), że zjawiska te mogły być uważane za przedstawiające same bóstwa i występujące już w Gatach powiązanie siedmiu Amesza Spentow z siedmioma aktami stworzenia należy do tej samej kategorii. Wydaje się, że natura każdego z tych powiązań została zrozumiana przez proroka poprzez medytacje podczas jasny - codziennego aktu kultowego, dzięki któremu siedem tworów trwało i było czczone.

Rozmyślając nad rytuałem doszedł on, jak się wydaję, do zrozumienia, że w każdej rzeczy, którą jako kapłan widzi lub którą się posługuje, jest zawarta obecność czegoś niematerialnego, jakiegoś ukrytego bóstwa, tak że poprzez te rytualne czynności, dokonywane początkowo na rzecz fizycznego świata kapłan i wyznawcy mogą jednocześnie poszukiwać dóbr moralnych i duchowych, okazując cześć i starając się połączyć z wielkimi, niewidzialnymi Amesza Spentami. Do pradawnych obrzędów został w ten sposób dodany nowy wymiar.

Powiązanie każdej istoty boskiej z jej tworem jest zgodne z rozsądkiem, gdyż zaratusztrianizm, skoro jego intuicyjne lub objawione w sposób nadprzyrodzony - założenia zostały przyjęte, jest zasadniczo wiarą racjonalną. Stąd Chszatra Wairja (Pożądane Panowanie), jest panem twardego nieba z kamienia, które rozciąga się opiekuńczo nad ziemią.

Ziemia należy do Spenta Armaiti („Świętego Oddania"). Woda jest tworem Haurwatat (Zdrowia) zaś rośliny należą do Ameretat (Długiego Życia czyli Nieśmiertelności). Wohu Manah (Dobra Myśl) jest panem łagodnej, dobroczynnej krowy, która dla koczowniczych Irańczyków była wspaniałym symbolem boskiej siły tworzenia, tej która podtrzymuje i karmi. Ogień, który ogarnia inne twory i za pośrednictwem słońca rządzi porami roku, jest pod opieką Asza Wahiszty, (Ładu) ogarniającego świat. Na koniec sam człowiek, z jego inteligencją i władzą dokonywania wyboru, należy w sposób szczególny do Ahura Mazdy (Pana Mądrość), który dokonał prawyboru. Powiązania te do jakich W Gatach uczynione są subtelne aluzje, zostały jasno wyłożone w późniejszej literaturze.

Porządek wielkiej siódemki bóstw często nie odpowiada chronologicznemu następstwu siedmiu aktów stworzenia. Dzieje się tak dlatego, że uważano za naturalne wymienianie ich według duchowego dostojeństwa i wartości z Ahura Mazdą na należnym mu miejscu na czele, Każdy wyznawca może modlić się do każdego z siódemki bóstw, choć powinien wzywać je wszystkie, jeżeli dąży do doskonałości, jednakże dwa z nich są w szczególny sposób powiązane z ówczesnym społeczeństwem wojowników-pasterzy. Armaiti, jako patronka ziemi była opiekunką kobiet a następnie także wojowników-pasterzy, bezpośrednio zależnych do jej szczodrości.

Chszatra, jej wielki partner, pan wysokiego, opiekuńczego nieba, a więc i wszelkich kamieni, był z równym powodzeniem opiekunem wojowników-pasterzy, zobowiązanych do używania broni - strzał i włóczni zakończonych krzemieniami, kamieni do procy oraz ciężkich maczug - dla ochrony biednych i słabych, a nie do grabienia ich i czynienia im krzywdy. Kapłani, tworzący klasę wykształconą, uważali oczywiście, że są pod specjalną opieką Ahura Mazdy (Pana Mądrość), którego twór, ludzkość, reprezentowali podczas jasny, jednakże władza najwyższego Pana jest tak wszechogarniająca, że powiązanie to nie jest specjalnie podkreślane w tradycji.

Jako twór Ahura Mazdy każdy człowiek jest zobowiązany nie tylko miłować sześć niższych tworów, lecz również dbać o własną pomyślność moralną i fizyczną oraz troszczyć się o bliźnich, gdyż każdy z nich jest tak samo szczególnym tworem Boga.

Szczegółowy kodeks etyczny, który Zaratusztra dał swoim zwolennikom, wymagał od nich dobrych myśli, dobrych słów i dobrych czynów - stanowiąc godne podziwu prawo moralne, będące jak się wydaje uogólnieniem potrójnego wymagania, stawianego irańskim kapłanom, którzy dla efektywnego dopełnienia aktu kultowego potrzebują dobrej intencji, właściwych słów i prawidłowego rytuału,

Tak więc doktryna siedmiu Amesza Spentów i siedmiu aktów stworzenia stała się źródłem wszechogarniającego systemu moralnego i zaszczepiała człowiekowi głębokie poczucie odpowiedzialności za świat, który go otacza. Jest on panem stworzenia, lecz związany jest z innymi sześcioma tworami wspólnym celem, gdyż wszystkie twory kategorii spenta dążą do tego samego - człowiek świadomie, zaś pozostałe instynktownie lub z natury - albowiem wszystkie one zostały powołane do istnienia dla osiągnięcia najwyższego celu: całkowitego pokonania zła.

*