Dolina Indusu, obejmująca terytorium obecnego Pakistanu i północno-zachodnią część dzisiejszej Indii, była siedliskiem wspaniale rozwiniętej, wielkiej kultury mniej więcej współczesnej kulturze "Żyznego Półksiężyca". Jej ośrodkami były, jak się wydaje, miasta Mohendźo Daro i Harappa. Od 1600 r. p.n.e., a więc przed podbojem Ariów, kultura ta upada. Nie miała ona świątyń; miejscem kultu mogły być łaźnie służące do kąpieli rytualnych; miasta posiadały imponującą sieć wodno-kanalizacyjną. Wydaje się, że w kulcie prywatnym dominowały posążki przedstawiające jakieś żeńskie bóstwo, podczas gdy kult publiczny prawdopodobnie przebiegał pod egidą męskich bóstw zwierzęcych. Ityfalliczny bóg otoczony zwierzętami był uważany za prototyp Śiwy Paśupatiego, hinduistycznego boga prawdopodobnie pochodzenia prearyjskiego.
Około 1500 r. p.n.e. Ariowie, indoeuropejski lud wędrownych wojowników, przeciwstawiają swą ideologię zdobywców ideologii osiadłych rolników z doliny Indusu. Literatura aryjska przedstawia tubylców w sposób mało pochlebny: są to albo czarnoskóre demony, albo dasowie ("niewolnicy"), prymitywni czciciele fallusa. Ariowie są mięsożerni i praktykują ofiary ze zwierząt. Kapłani wedyjscy przejdą później na wegetarianizm.
Tradycja wedyjska
Tradycja wedyjska, pierwotnie ustna (sruti), obejmuje kilka kategorii pism, które powstawały w okresie między 1400 a 400 r. p.n.e.
Cztery zbiory (sanhity) Wed, pochodzących z około 1000 r. p.n.e. obejmują Rygwedę, Samawedę, Jadżurwedę i Atharwawedę. Rygweda zawiera hymny przeznaczone na użytek kapłana hotar, który przewodniczy składaniu ofiar i zwracaniu się o pomoc do bogów. Inne zbiory były pierwotnie podręcznikami kultu dla asysty: udgatara, kapłana kantora, dokonującego transkrypcji treści hymnów w Samawedzie, adhwarju, kapłana oficjanta, znawcy formuł ofiarniczych zebranych w Jadżurwedzie, i wreszcie bramina, czuwającego nad pracą trzech pierwszych klas kapłanów, recytującego cicho wersy Atharwawedy. Czterej kapłani wedyjscy w otoczeniu asysty mają za zadanie szczegółowo i bezbłędnie sprawować obrzęd, który zaczyna się od ceremonialnego zapalenia trzech ogni na ołtarzu symbolizującym kosmos, a kończy się ofiarą (jadżnia). W agnihotrze, ofierze z ognia, adhwarju poprzestaje na ofiarowaniu mleka Agniemu (Ogniowi). Jest to najprostsza ofiara spośród całej serii ofiar roślinnych i zwierzęcych; jednym z najważniejszych tu rytuałów jest ofiara z upajającego soku z rośliny zwanej soma. Obok obrzędów wymagających obecności wyspecjalizowanych kapłanów głowa rodziny sprawuje na ołtarzu domowym inne ofiary: związane z porą roku, miesięczne, wotywne, pokutne i przebłagalne.
Szczególną kategorię obrzędów stanowią sanskary, "konsekracje", związane z narodzinami, nowicjatem (upanajana, wprowadzeniem młodzieńca do bramina będącego jego guru), małżeństwem i śmiercią.
Mitologia wedyjska jest bardzo złożona i nie sposób jej tutaj szczegółowo omówić. Ponieważ hymny Rygwedy przypisują te same cechy bóstwom pełniącym skądinąd bardzo odmienne funkcje, trudno niekiedy ustalić ich pierwotne cechy. Surja, Sawitar i Wisznu to bóstwa solarne, Waju kojarzony jest z wiatrem, Uszas z zorzą, Agni z ogniem, Soma z napojem o tej samej nazwie. Waruna i Mitra są gwarantami porządku kosmicznego, którego częścią jest porządek społeczny i moralny. Rudra-Śiwa to bóg niepokojący, budzący lęk nawet wówczas, kiedy uzdrawia chorych. Wreszcie Indra to bóg wojny, łączący w sobie wiele cech, jakie inne religie zastrzegają dla trickstera, postaci nadprzyrodzonej, rubasznego obżartucha, nadpobudliwego seksualnie i tragicznego niekiedy błazna.
Ewolucja asurów i dewów w Indii przebiega równolegle do ewolucji ahurów i dewów w Iranie, ale pod przeciwnymi znakami: dewowie są dobrotliwi (jak irańscy ahurowie), zaś asurowie są demonami (jak irańscy dewowie).
Równie złożone jak mitologia wedyjska są kosmogonie opisywane przez Rygwedę, przede wszystkim ze względu na ich sprzeczny charakter wynikający z wielości różnych koncepcji, jakie mieli autorzy poszczególnych hymnów na przestrzeni kilkuset lat. Obok stworzenia z ofiary pierwotnego anthroposa Puruszy (Puruszasukta, X, 90) występują inne, bardziej abstrakcyjne ofiary, które przekazują raczej ideę jakiegoś pierwotnego big bang (X, 129).
Brahmany, wykładnie rytuałów ułożone przez kapłanów wedyjskich w okresie 1000-800 p.n.e., przekładają kosmogonię Puruszasukty na kategorie biologii. Pradźapati, brahmański odpowiednik pierwotnego anthroposa Puruszy (Śatapałhabrahmana VI, 1,1,5) stwarza za pomocą ascetycznego żaru (tapas) i rozproszonej emisji (wisrydź). Każda pojedyncza ofiara odnosi się do pierwotnego stworzenia i zapewnia ciągłość świata przez powtarzanie aktu założenia. Ofiara w ujęciu brahmanów ma rozliczne wartości: zasięg kosmogoniczny, funkcję eschatologiczną, a także uruchamia proces ponownego zespolenia (samdha, samskr) Pradźapatiego; składający ofiarę uwewnętrznia ten proces i odnosi go do własnej osoby, uzyskując w ten sposób zjednoczone ja (atmana).
Ów proces uwewnętrznienia, raz rozpoczęty, jest prowadzony dalej w tekstach nazwanych Aranjakami ("księgami leśnymi"), a przed wszystkim w Upaniszadach, czyli duchowych pouczeniach mistrzów. Trzynaście upaniszad jest uznanych za śruti ("objawione"); pierwsze z nich - Bryhadaranjaka (upaniszada czarnego lasu) i Ćhandogja - powstały w 700-500 p.n.e. W upaniszadach "zewnętrzna" ofiara wedyjska zostaje całkowicie zdewaluowana: jest "działaniem" (karmanem), a wszelkie działanie, nawet rytualne, przynosi negatywne "owoce", gdyż przyczyniające się do uwikłania istoty ludzkiej w cykle metensomatozy (sansara). Tak samo jak w platonizmie, metensomatoza jest rozumiana jako proces dogłębnie zły. Jest ona owocem niewiedzy (awidja), tworzy struktury kosmosu i dynamiki istnienia. Tym, co wyzwala, jest przeciwieństwo niewiedzy, gnoza (dźńiana), która rozplątuje zagmatwany splot naszych egzystencji. Mamy do czynienia z sytuacją, w której ontologiczny brak ponosi odpowiedzialność za złudne stworzenie, zaś ontologiczna obfitość (gnoza) wyzwala ze złudzenia niszcząc stworzenie. Koncepcja świata zawarta w upaniszadach zdaje się powracać w tekstach gnostyckich pierwszych wieków naszej ery. W obu przypadkach mamy do czynienia z doktrynami akosmicznymi, poszukującymi tożsamości człowieka w bezkresnych głębinach, z dala od skażonej sfery natury, co oznacza, że działalność psychiczno-umysłowa, tak jak działalność zewnętrzna, zatraciła całe swe boskie znaczenie.
Synteza hinduistyczna
Synteza hinduistyczna, czyli uporządkowanie podstawowych pojęć, używanych jeszcze dzisiaj, nastąpiło po zakończeniu okresu upaniszad, od 500 r. p.n.e. po V wiek n.e. W tej epoce krystalizuje się sześć darsian ("metod poznania"), czyli tradycyjnych szkół filozoficznych, koncepcja kast (warna) i sześciu etapów życia (aśramów), tradycyjne prawo (dharma), różnica między objawieniem (śruti) a tradycją (smryti) itd.
Już przed powstaniem Księgi Praw Manu (Manawadharmaśastry, II wiek p.n.e.-I wiek n.e.) korpus literatury śruti (słowo to znaczy dosłownie "usłyszana", czyli "ustna", ale technicznie oznacza literaturę świętą lub "objawioną" mędrcom i świętym - dawnym ryszi) był zamknięty. Śruti obejmuje wszystkie dawne teksty hinduistyczne, od Wedasamhit po trzynaście upaniszad uznawanych za objawione, zaś wszystko, co powstało później, składa się na pojęcie smryti, "tradycji". Należy do niej sześć "członów Wedy" (wedanga: fonetyka, gramatyka, metryka, etymologia, astronomia i procedura rytualna), teksty legalistyczne jak Manawadhar-maśastra itd.
Sześć darsian, tradycyjnych szkół filozoficznych, w rzeczywistości tworzy trzy pary: mimansa/wedanta, njaja/waiśeszika, sankhja/joga. Njaja zajmuje się logiką, waiśeszika tworzy atomistyczną teorię kosmologii; te dwie szkoły pozostają poza obrębem korpusu tradycji wedyjskiej (smriti). Bliżej smriti są sankhja i joga. Pierwsza z nich, o niemożliwym do ustalenia czasie powstania, jest filozofią "emanacjonistyczną"; jej 24 zasady (tattwa) tworzą pionową hierarchię poczynając od pierwotnej pary Purusza/Prakrti aż po pięć właściwości materialnych (tanmatra) i żywioły (bhuta). System sankhji jest hinduistyczną odmianą tego, co uczeni nazwali "schematem aleksandryjskim", a czego punktem kulminacyjnym będą filozofie gnostyckie i neoplatońskie: świat widzialny, który częściowo jest złudny, wynika z opadania zasad, które coraz bardziej oddalają się od esencji usytuowanych w górze. Pięć narządów zmysłów (dźnanendrija) łączy się z pięcioma organami działania (karmendrija) i materialnymi projekcjami (tanmatra), które składają się na świat. Nasze wnętrze zostało utworzone zanim powstała nasza powłoka, która jest od niego zależna. Poprzez zasady przenikają trzy stany (guna) wszechrzeczy: sattwa (jasność, lekkość), radź as (uczucie, działanie) i tamas (ciemność, bezruch).
Joga stanowi zbiór technik skodyfikowanych po raz pierwszy przez Patańdżalego w nieznanym czasie (Jogasutra, II wiek p.n.e.-V wiek n.e.), które pozwalają uprawiającemu ją wspiąć się po szczeblach, po których zeszły w dół zasady. Joga składa się z ośmiu "członów" (astanga) czy stadiów: powściągliwość (jama), przestrzeganie (nijama), pozycje ciała (asana), techniki oddechowe (pranajama), wycofanie zmysłów (pratjahara), koncentracja (dharana), medytacja (dhjana) i kontemplacja zjednoczona (samadhi). Celem technik ciała jest w jodze właściwe skanalizowanie energii (prana), aby krążyły one w określonym rytmie głównymi kanalikami (nadi) organizmu subtelnego, w celu rozbudzienia wspaniałej, pojmowanej jako splot wężowy energii kundalini zwiniętej w środku (ćakra, "krąg") podstawowym (muladhara) i poprowadzenia jej coraz wyżej, poprzez kolejne ćakry, aż do "Lotosu o tysiącu płatków" (sahasrara) na szczycie czaszki.
Spośród sześciu darsian tylko mimansa i wedanta ("Koniec Wedy") są smriti, gdyż są skupione na Wedach. Wedanta w szczególny sposób wiąże się z mądrością upaniszad. Jej założycielem jest Badarajana (ok. 300-100 p.n.e.), autor Brahmasutry i Wedantasutry.
Teoria kast (warna) została sformułowana w korpusie prawnym smriti. W społeczeństwie hinduskim istnieją cztery odgrodzone od siebie poziomy: bramini, wojownicy (kszatrija), kupcy-bankierzy (wajsja) i niewolnicy (śudra). Mężczyźni z trzech pierwszych kast są dwija, "podwójnie urodzeni", gdyż otrzymali upanajanę (inicjację). Mają możność przejścia przez cztery stadia egzystencji hinduisty, ale zazwyczaj zatrzymują się na drugim: brahmaczarin oddaje się studiom, gryhastha zostaje głową rodziny, wanaprastha oddaje się kontemplacji w lesie, sannjasin wyrzeka się świata. Inny ciąg złożony z czterech członów określa cele (artha), do których warto dążyć w życiu. Trzy pierwsze (triwarga) są celami ludzkimi (artha czyli dobra materialne, kama czyli eros i dharma czyli prawo), czwartym zaś jest wyzwolenie (moksza). Triwarga przeciwstawia się mokszy, tak jak trzy pierwsze aśramy przeciwstawiają się sannjasinom, a trzy kasty "podwójnie urodzonych" przeciwstawiają się śudrom.
Literatura epicka
Literatura epicka pojawia się w epoce, w której zaczynają krystalizować się nurty hinduistyczne: wisznuizm, śiwaizm oraz kult bogini. Powstawanie epopei Mahabharata (V wiek p.n.e.-IV wiek n.e.) i Ramajana (IV-III wiek p.n.e.) częściowo nakłada się na powstawanie innych tekstów, jak Hariwanśa (genealogia Kryszny, IV wiek n.e.) i purany (300-1200 n.e.).
Ramajana (Wyczyny Ramy) Walmikiego prawdopodobnie sięga czasu, kiedy Rama nie był jeszcze przewidziany jako wcielenie czy awatara Wisznu. Nie sposób jednak określić czasu powstawania kolejnych warstw tekstu, jaki znamy dzisiaj. Najdawniejszy rękopis pochodzi jedynie z 1020 r. n.e. Opowieść ukazuje tysiąc i jedną przygodę Ramy, który z pomocą boga-małpy Hanumana uwalnia swą żonę Sitę z Lanki, królestwa rządzonego przez demona Rawanę, który ją uprowadził.
Mahabharata (juddha) czyli "wielka wojna Bharatów" (potomków Bharaty, przodka książąt z północnych Indii) to poemat epicki liczący sto tysięcy śloka (dwu- lub czterowierszy), osiem razy dłuższy niż Iliada i Odyseja razem wzięte. Opowiada on o straszliwej walce, jaka rozgorzała między pięcioma braćmi Pandawami i ich krewnymi, stu Kaurawami, o królestwo Bharaty. Kryszna, awatara boga Wisznu, staje po stronie Pandawów i udziela jednemu z nich, Ardżunie, lekcji filozoficznej uchodzącej za jeden z najważniejszych tekstów religijnych ludzkości: "Pieśń Błogosławionego", Bhagawadgita, poemat z II wieku n.e., wpisany w strukturę Mahabharaty (VI, 25-42). Hinduski Hamlet, Ardżuna, nie chce wszczynać walki z ludźmi należącymi do jego rodu. Chcąc przełamać jego opór, Kryszna ukazuje mu trzy gałęzie jogi: jogę działania (karmajoga), jogę gnozy (dźńianajoga) oraz jogę pobożności (bhaktijoga). Droga karmajogi, to znaczy działania oderwanego od swych skutków, które nie wymaga już samotności i wyrzeczenia (sannjasa), zrobiła wielkie wrażenie na Zachodzie, przywykłym do protestanckiego, a szczególnie kalwińskiego ascetyzmu światowego.
Teoria awatar Wisznu została wyłożona w epopejach, w osiemnastu wielkich i osiemnastu małych puranach, pismach encyklopedycznych powstałych w wiekach 300-1200 n.e., oraz w Hariwanśie, czyli genealogii Wisznu (IV wiek n.e.). Dziesięć powszechnie przyjmowanych awatar to matsja (ryba), kurma (żółw), waraha (dzik), Narasinha (człowiek-lew), Wamana (karzeł), Paraśurama (Rama z toporem), Rama, Kryszna, Budda i awatara Kalkin, który nadejdzie u kresu czasów. W puranach i w wielu innych zbiorach filozoficznych, jak Jogawisitha (X-XII wiek n.e.), wypracowane zostają złożone teorie cyklów kosmicznych. Wendy Doniger poddał analizie ich zadziwiające implikacje w pięknych książkach Dreams, Illusions and Other Realities (1985 r.) i Other Peoples'Myths (1988 r.). Tradycyjnie, cykl kosmiczny (mahajuga) obejmuje cztery wieki (Katurjuga): krta, treta, dwapara i kalijuga, co mniej więcej odpowiada "złotemu wiekowi" i kolejnym okresom aż po "wiek żelaza", w którym dziś żyjemy. Tysiąc mahajuga tworzy okres kosmiczny (kalpa), zwany "dniem Brahmy". Bóg Brahma z kolei żyje sto lat składających się z trzystu sześćdziesięciu kosmicznych dni i nocy, czyli ponad trzysta miliardów lat ziemskich (jeden mahakalpa), a jego życie nie trwa dłużej niż mrugnięcie oka najwyższego boga Wisznu. Koniec życia Brahmy oznacza rozwiązanie wszechświata (mahapralaja).
Dzięki geniuszowi Śankary (VIII wiek n.e.), komentatora Brahmasutry Badarajany, dziewięciu upaniszad i Bhagawadgity, wedanta zostaje odmłodzona w kontakcie z systemem sa.nk.hji. Filozofia Śankary jest nazywana "nie-dualistyczną" (adwaitawada), gdyż zakłada całkowity monizm bezosobowej zasady brahmana i złudny (maja) charakter świata stworzonego przez niewiedzę (awidja) transcendentalną.
Innym przedstawicielem nie-dualizmu jest Ramanudża (zm. 1137 r.), należący do wisznuickiego ruchu pobożnościowego (bhakti). W przeciwieństwie do Śankary, który uznaje podstawową prostotę brahmana, Ramanudża wierzy w wewnętrzną wielość (wiśiszta) tej zasady. Ramanudża doprowadził do pełniejszej integracji sankhji z wedantą.
Ukształtowany w szkole Śankary, Madhwa (1199-1278) wcześnie przeciwstawia jej własną dualistyczną (dwaita) wizję świata. Poszerzając wyłom w monizmie, uczyniony przez Ramanudżę (którego dzieła chyba zresztą nie znał), Madhwa neguje jedność człowieka, kosmosu i bóstwa.
Hinduizm pobożnościowy
Hinduizm pobożnościowy (bhakti) sięga korzeniami w odległą przeszłość. Niezależnie od tego, czy pobożność kieruje się do Wisznu, Śiwy czy bogini, tworzy on własny kult pudża, który zastępuje wedyjskie ofiary (jadżnia) oraz własne teksty, jak agamy i tantry.
Przedstawiona już w Bhagawadgicie jako jedna z trzech dróg wiodących do wyzwolenia, bhaktijoga znajduje się w centrum niezwykle obszernego utworu wisznuickiego liczącego 18000 śloka, Bhagawata-purana, według którego Wisznu-Kryszna "miłuje tylko czysty bhakti, a cała reszta jest zbędna (anjad widambanam)" (VII, 7, 52). Jedna z najważniejszych opowieści o pobożności wisznuickiej dotyczy miłości, jaką młody Kryszna budzi w gopi ("cow-girls", pasterkach), i rasa-lila, miłosnego tańca, jaki z nimi odbywa rozmnażając się w taki sposób, że każda gopi tańczy z nim i może pieścić własnego Krysznę. Ten symboliczny epizod Bhagawata-purany utworzył największe święto wisznuickie.
Pobożność skierowana do Wisznu ma swoich herosów i świętych. Poeta Kabir, urodzony, jak głosi tradycja, w XV wieku w Banaras, w domu muzułmanina skromnej kondycji, jest przedmiotem czci hinduistów i muzułmanów. W rzeczywistości, jeśli Kabir miał na celu jedność religii, to dążył do niej odrzucając zarówno hinduizm jak islam, zarówno nauki panditów jak multów. Kabir, nie będący ani sufim, ani joginem, wypowiada się osobistym i zarazem ponadczasowym językiem wielkich mistyków.
Ćaitanja, urodzony jako Wiśwambhara Miśra w muzułmańskim Bengalu (1486-1533), w wieku dwudziestu dwóch lat zostaje ogarnięty pobożnością, przechodzi inicjację u mędrca Keśawa Bharati, potem osiada w Puri (stan Orissa), gdzie często wpada w ekstazę i kształci swych uczniów w zamysłach Kryszny co do kalijugi. W rzeczywistości gnoza nie jest konieczna do osiągnięcia wyzwolenia z awidja (niewiedzy), wystarczy miłość. Ćaitanja zaleca każdemu wybranie jednej postaci z legendy o Krysznie i doświadczenie na sobie szczególnej formy miłości, jaką ta postać żywi do Kryszny. On sam odczuwa do Kryszny tę samą miłość, jak jego kochanka Radha. Jego uczniowie uważają go więc za wcielenie obojga boskich małżonków jednocześnie. Ćaitanja pisał bardzo mało, ale po-budzał innych do pisania. Jego wpływ w Bengalu był bardzo duży. W XX wieku kult Kryszny-Ćaitanji stał się przedmiotem kultu "revival", który stał się ruchem międzynarodowym pod nazwą Świadomość Kryszny (1966 r.).
Czciciel Ramy, poeta Tulsidas (ok. 1532-1623) przerabia Ramajanę na poemat bhakti; dzieło to zyskuje znaczną popularność.
Kult Śiwy-Paśupati jest stwierdzony już w Mahabharacie. Zapoczątkował go Lakuliśa (II wiek n.e.), a w VII wieku nabrał on dużego znaczenia na południu Indii. Istnieje wiele sekt śiwaickich, wiele z nich wyznaje doktryny i praktyki jogiczne i tantryczne. Kalamukhowie i kapalikowie doskonalili się w ascezie antynomistycznej. Począwszy od VII wieku rozwija się literatura śiwaicka, która uznaje dwadzieścia osiem ortodoksyjnych agam i około dwustu pomocniczych traktatów (upagam). Poza śiwaizmem doktrynalnym istnieje śiwaizm pobożnościowy i poetycki, najsilniej rozwinięty w rodzie sześćdziesięciu trzech najanmarów, mistyków z Tamilnadu.
Trzecim bóstwem będącym przedmiotem pobożności jest bogini (dewi), często nazywana Wielką Boginią (mahadewi) lub Śakti. Boginie Durga i Kali, których istnienie zostało potwierdzone w VI wieku n.e., mają przerażający wygląd i niekiedy odbierają krwawe kulty. Śakti zajmuje centralną pozycję w tantryzmie.
Tantryzm hinduistyczny prawdopodobnie poprzedza tantryzm buddyjski; w VII wieku n.e. zakorzenił się głęboko w Indiach i rozkwitł w następnym okresie, między IX a XIV wiekiem. Jego bóstwa przyswoił hinduizm ludowy.
Jakkolwiek istnieje tantryzm wisznuicki, to Śiwa oraz jej śakti (żeńska energia) lub po prostu Śakti, są głównymi bogami tantrycznymi. Rozmaite doktryny pism tantrycznych zwanych agamami, tantrami lub sanhitami nie są oryginalne. Wiele elementów zapożyczają z sankhja/jogi. Praktyki tantryczne są szczegółowo wypracowane i opierają się na subtelnej fizjologii mniej lub bardziej zbliżonej do fizjologii jogi, ale wyrażającej się zawsze w "podwójnej mowie" zawierającej odniesienia seksualne. Podkreślają medytację opartą na mantrach przekazywanych uczniowi podczas inicjacji (diksza), symboliczne gesty (mudra) i obrazy (mandale, jedną z najprostszych i najbardziej rozpowszechnionych jest jantra), złożone obrzędy (pudża) i wreszcie techniki seksualne, które zresztą nie zawsze wymagają rytualnego stosunku płciowego, ani zatrzymania nasienia.
Sikhowie
Sikhowie. Słowo sikh pochodzi od palijskiego sikkha (sanskr. siszja), "uczniowie". Sikhizm można uznawać za nurt mistyki typu bhakti.
Baba Nanak (1469-1538), założyciel sikhizmu, wcześnie przejawiał powołanie religijne. Syn kszatrijów z Lahore (Pendżab, dziś w Pakistanie), powziął plan połączenia hinduizmu z islamem i nauczał śpiewając, a muzułmański muzyk akompaniował mu na rababie (instrumencie strunowym pochodzenia arabskiego). Po doświadczeniu mistycznym, jakie przeżył w wieku dwudziestu dziewięciu lat, Nanak oświadczył: "Nie ma hinduistów, nie ma muzułmanów".
Jego doktrynę można uznać za reformę hinduizmu, zwłaszcza w kwestii politeizmu, sztywnego podziału na kasty i ascetyzmu mającego zapewniać życie religijne. Miał uczniów zarówno wśród hinduistów, jak muzułmanów.
Wbrew politeizmowi Nanak proponuje bezkompromisowy monoteizm, który usilnie podkreślając niemożność wcielenia Boga czerpie inspirację z islamu. Jednakże ekstatyczne zjednoczenie z Bogiem jest możliwe i sikhijscy guru dostąpili go. Z hinduizmu sikhowie przejmują doktryny maja (stwórczej mocy złudzenia), reinkarnacji i nirwany, oznaczającej ustanie uciążliwego cyklu transmigracji. Brahma, Wisznu i Śiwa to boska trójca stworzona przez maja. Aby osiągnąć zbawienie trzeba mieć guru, powtarzać w myśli boskie Imię, śpiewać hymny, łączyć się ze świętymi mężami. Kobiety korzystają z nauk guru na równi z mężczyznami; jeśli nawet niektórzy guru uprawiają poligamię, to nie jest ona regułą. Ascetyzm i umartwienia są sprzeczne z duchem sikhizmu. Przed Bogiem wszyscy są równi i niepotrzebne są kasty.
Guru Nanak miał dziewięciu następców, guru, przywódców religijnych; począwszy od drugiego godność ta stała się dziedziczna. Są to: Angad (1538-1552), Amar Das (1532-1574), Ram Das (1574-1581), Ardżan (1581-1606), Har Gowind (1606-1644), Har Raj (1644-1661), Har Kriszan (1661-1664), Teg Bahadur (1664-1675), Gowind Singh (1675-1708). Angad opracował święty alfabet sikhów z liter pendżabskich. Ardżan rozpoczął budowę Har Mandar, Złotej Świątyni, na środku jeziora w Amritsarze i ustanowił Granth Sahib czyli Szlachetną Księgę Sikhów (później Adi Granth czyli Praksięgę), święte pismo zawierające hymny Ardżana, Dżapdżi, to jest świętą modlitwę ułożoną przez Nanaka, pieśni pierwszych guru i piętnastu poprzedników, hinduistycznych lub muzułmańskich mistyków, w tym Kabira (1380-1460), świętego z Benares, którego można uważać za bezpośredniego prekursora Nanaka. Prześladowany przez muzułmańskich władców mongolskich, którzy podbili północ Indii (dynastia Wielkich Mogołów, 1526-1658), Ardżan namawia swego syna Har Gowinda, aby chwycił za broń. Wrogo nastawieni do napojów alkoholowych, tytoniu i umartwień cielesnych, sikhowie pielęg-nowali cnoty wojskowe, które uczyniły z nich prawdziwą potęgę zbrojną, zwłaszcza od czasu egzekucji guru Tega Bahadura w 1675 r. Jego syn, Gowind Raj, zwany Singh (Lew) po swym chrzcie bojowym ustanowił Chanda-di-Pahul czyli chrzest miecza, który z adeptów składających przysięgę czyni lwy na resztę życia. Ustanowił również reguły społeczności sikhów, mających nosić na sobie pięć K: kes (długie włosy), kangha (grzebień), kripan (sztylet), kach (krótkie kalesony), kara (stalową bransoletę). Zniósłszy wszelkie znaki rozpoznawcze kast Gowind Singh stał się wodzem potężnego wojska pariasów przemienionych w lwy. Przed śmiercią zniósł instytucję guru. Na jego cześć utworzono nowy Granth, znany pod nazwą Granth Dziesiątego Guru i zawierający Dżapdżi Gowinda Singha, "Chwałę Stwórcy" (Akal Ustat), hymny ku czci świętego miecza, symbolu dobroczynnej mocy Boga oraz "Cudowny Dramat", wierszowaną historię dziesięciu guru.
Neohinduizm
Neohinduizm to hinduski ruch narodowy dążący do integracji wartości zachodnich i uprzystępnienia Zachodowi hinduskiej mądrości. Bengalski reformator Ram Mohan Roy (1774-1833) jest zwolennikiem okcydentalizacji Indii i w tym celu zakłada w 1828 r. stowarzyszenie Brahma Samadź. Idee Brahma Samadź kontunuują jego dwaj kolejni przywódcy, Debendranath Tagore (1817-1905) i Keszab Chandra Sen (1838-1884). W 1875 r. swami Dajananda Saraswati (1824-1883) zakłada Arja Samadź, organizację mającą na celu zachowanie religijnych tradycji Indii, ale także rozpowszechnienie ich na całym świecie.
Spotkanie o kluczowym znaczeniu między Keszab Chandra Senem i bengalskim mistykiem Ramakryszną (1836-1886) przynosi syntezę neowedyiską, która staje się obliczem tradycyjnych Indii na Zachodzie, przedstawianych przez ucznia Ramakryszny, Wiwekanandę (1863-1902) od 1893 r., kiedy odwiedził on światowy parlament religijny w Chicago.
W tym właśnie klimacie religijnym ukształtowali się przywódca polityczny Mahatma Gandhi (1869-1948) oraz mistyk i jogin Aurobindo Ghose (1872-1950) z Pondichery.
Hinduizm ludowy
Hinduizm ludowy obchodzi wiele świąt, związanych z porami roku lub dotyczących najważniejszych wydarzeń w życiu. Najważniejsze święta bogów są związane z Indrą (Rakhi-Bandhana), Kryszną (Kryszna-Jayante), Ganeśą (Ganeśa Caturthi), boginią (Nawaratra), Siwą (Mahaśiwaratri) itd. Wśród mniej lub bardziej rozpowszechnionych praktyk religijnych trzeba uwzględnić pielgrzymki do świętych miejsc (tirtha), jakimi są źródła wielkich rzek, święte miasta, jak Waranasi, Wrndawan czy Allahabad, wielkie święta religijne, jak święto Dżagannathy w Puri itd.
Domowy kult religijny zmienia się zależnie od kasty, miejsca, ewolucji wierzeń. Na ogół bramin winien pozdrawiać wschód słońca recytując gajatri mantra, sprawować poranną ofiarę i libacje na cześć bogów i przodków oraz odprawić dewa-pudżana, czyli adorację podobizn bogów przechowywanych w specjalnym pomieszczeniu, iszta-dewata, czyli "wybranego bóstwa".
Ważne wydarzenia życia uświetniają specjalne ceremonie (sanskary): saisawa sanskara związane z narodzinami, upanajana (religijna inicjacja chłopca), wiwaha (obrzędy zaślubin) i śraddha (obrzęd żałobny).
Fragment książki: M. Eliade, P. Couliano, Słownik religii, Warszawa 1994.
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra