_ Postacie i zagadki Tory - Tło historyczne Starego Testamentu

Tło historyczne Starego Testamentu.

Widownią głównych wydarzeń opisywanych w różnych księgach Starego Testamentu jest Palestyna, niewielki kraj na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego. Pas nadmorski tego wybrzeża od najdawniejszych czasów określano mianem Kanaanu. Południową jego część stanowił kraj nazwany dopiero w pierwszych wiekach naszej ery Palestyną. Nazwę tę do swej terminologii administracyjnej wprowadzili Rzymianie, sprawujący wówczas władzę w tym rejonie. Zastąpiła ona wcześniejszy termin - Judea.

Dzieje Palestyny w wielkiej mierze określało jej położenie: stanowi ona most łączący Azję z Afryką. Przez ten kraj wędrowały różne ludy i tu też krzyżowały się różne wpływy. Palestyna i jej mieszkańcy zostali wciągnięci w orbitę politycznych i kulturalnych wpływów wielkich mocarstw, które ukształtowały się nad Eufratem i Tygrysem, czyli w Mezopotamii, nad Nilem oraz w Anatolii. W trzecim tysiącleciu p.n.e., z którego pochodzą pierwsze dane historyczne dotyczące tego obszaru, tereny te były zamieszkane przez ludność semicką. Już wówczas pretensje do zwierzchności nad nimi rościła sobie Mezopotamia. W drugim tysiącleciu p.n.e. Palestyna znalazła się pod panowaniem władców znad Nilu. Przerwał je najazd Hyksosów. Przez z górą wiek sprawowali oni władzę w Egipcie oraz na podległych mu terytoriach - od XVII do XVI w. p.n.e. Prawdopodobnie pod ich właśnie wpływem ukształtowała się w Palestynie odrębna i swoista struktura społeczna i polityczna, trwająca aż do przybycia na te tereny plemion hebrajskich. Cały kraj został wówczas podzielony na niewielkie państewka, zwykle były to miasta-państwa, którymi rządzili władcy wywodzący się z obcej etnicznie grupy arystokracji wojskowej. Przy ich pomocy Hyksosi starali się opanować miejscową ludność.

Także w drugiej połowie II tysiąclecia p.n.e., kiedy Egipt musiał bronić swego zwierzchnictwa nad Palestyną przeciw stale rosnącej potędze Hetytów kierujących swe zakusy na południe, sytuacja polityczna tego kraju nie uległa zmianie. Świadczą o tym tzw. Listy z Tell el-Amarna. Obejmują one korespondencję władców owych miast-państw z terenów Palestyny i Syrii, którą prowadzili ze swymi zwierzchnikami, królami Egiptu: Amenhotepem III (Amenofsem) i jego synem Amenhotepem IV (Amenofisem), występującym także pod imieniem Echnatona, który znany jest w historii z pierwszej monoteistycznej reformy religijnej (usiłował wprowadzić monoteizm do religii egipskiej).

Korespondencja z Tell el-Amarna w Górnym Egipcie pochodzi mniej więcej z okresu 1410-1360 p.n.e. W 1887 roku odkryto w Tell el-Amarna ruiny pałacu Amenhotepa IV, który tam zbudował swoją nową stolicę. W ruinach znaleziono m. in. archiwum zawierające 379 listów. Dokumenty te stanowią jedno z najcenniejszych źródeł do poznania sytuacji w Palestynie bezpośrednio przed przybyciem do tego kraju plemion izraelskich. Ukazują one zarazem, że podporządkowanie rdzennej miejscowej ludności obcej etnicznie warstwie rządzącej uniemożliwiało rozwój własnego życia politycznego i kulturalnego. Potwierdzają one także, iż w drugim tysiącleciu historia Palestyny stanowiła drobny, marginesowy wycinek w dziejach panujących nad nią wielkich imperiów Mezopotamii i Egiptu.

Sytuacja ta uległa zmianie, gdy władza owych imperiów wskutek ich postępującego rozkładu poczęła słabnąć i tracić znaczenie. W XIII-XII w. p.n.e. upadło państwo Hetytów. Egipt musiał stawić czoło "ludom morskim" i zachował tylko, mimo zwycięstwa nad nimi w 1190 r. p.n.e., nominalną władzę nad Palestyną. Babilonia i Asyria przeżywały wówczas także okres wielkiego osłabienia. Jednym z czynników, który w znacznej mierze się do tego przyczynił, był napór koczowniczych plemion aramejskich.

Spowodował on migrację ludności, a w jej wyniku owi aramejscy koczownicy lub półkoczownicy przeniknęli w dorzecze Eufratu, gdzie w XII w. p.n.e. część z nich osiadła na stałe i założyła nad rzekami Chaburem i Balichem swoje pierwsze państwo, zwane Bit Adini.

Owych koczowników określano w tekstach klinowych z XVI-XIV w. p.n.e., odkrytych w ruinach dawnego Mari nad środkowym Eufratem i w Nuzu nad górnym Tygrysem, a także w tekstach hetyckich i w "Listach z Tell el-Amarna" terminem habiru. Termin ten, odpowiadający sumeryjskiemu SA. GAZ., egipskiemu eper i ugaryckiemu upru, oznaczał grupę społeczną, która nie mając pełnych praw ludności osiadłej z dawna na danym terenie, świadczyła jej różne usługi, często wynajmując się do prowadzenia wojen z jej przeciwnikami. Nie jest to więc termin etniczny, ale społeczny. Wśród owych plemion, określanych terminem habiru, znajdowały się prawdopodobnie również plemiona hebrajskie, które różnymi drogami przenikały do Palestyny, stanowiąc zagrożenie dla dotychczasowego systemu struktury władzy.

Chociaż więc Stary Testament, a głównie Księga Jozuego, ukazuje zdobycie Palestyny jako proces jednorazowy, który dokonał się w ciągu jednego pokolenia, można przyjąć, że znacznie wcześniej, nawet w czasach "przedmojżeszowych", przenikały do tego kraju i osiedlały się w nim plemiona hebrajskie, głównie na terenach jeszcze nie zamieszkanych.

Teksty z Ugarit wskazują, że pozostały one w Palestynie wówczas, kiedy inne, pokrewne im plemiona przebywały w Egipcie. Nie opuszczając więc tego kraju, połączyły się w czasach "pomojżeszowych" z plemionami izraelskimi przybyłymi później do Palestyny. Ze zmieszania tych grup plemiennych powstał w dalszym rozwoju lud izraelski. Księga Jozuego opisuje głównie dzieje plemienia Beniamina. Potem dołączono także inne plemiona, choć ich najdawniejsze losy do dziś toną w mrokach niejasności. Przypuszcza się, że właśnie w ich dziejach należy upatrywać tła historycznego wielu opowieści o patriarchach, zawartych w Księdze Rodzaju.

Decydujące znaczenie dla dalszego przebiegu procesu historycznego oraz dla ukształtowania się literatury starotestamentowej miało przybycie plemion izraelskich do Palestyny. Wspólne przeżycia w okresie wyjścia z Egiptu pod wodzą Mojżesza, ocalenie nad Morzem Czerwonym, w którym widziały cudowną pomoc Jahwe, swego Boga, objawienia na Synaju przekazane Mojżeszowi, zbliżyły je do siebie i sprawiły, że stopniowo wytworzyły one dość spoistą jedność religijną i narodową, opartą na wspólnej tradycji.

Potem, już w Palestynie, po długim procesie osiedlania, zaczęto nazywać je "ludem izraelskim". Proces ten, zapoczątkowany w XIII wieku p.n.e., trwał ponad dwa wieki. Przybyłe z Egiptu plemiona osiedliły się początkowo na górzystych terenach, gdzie stworzony za Hyksosów system miast-państw nie mógł im się skutecznie przeciwstawić. Słaba organizacja tych państw nie była w stanie oprzeć się dobrze zorganizowanym i prężnym przybyszom, którzy powoli przechodząc na osiadły tryb życia, zaczęli ulegać wpływom kulturalnym osiadłej tu od dawna kananejskiej ludności. Toteż w literaturze, która weszła w skład Starego Testamentu, znalazło się wiele wątków kananejskich. Stwierdzenie tych wpływów w różnych dziedzinach życia politycznego, społecznego i religijnego stało się możliwe dzięki odkryciu w 1929 r. tekstów w starożytnym Ugarit, które najazd "ludów morskich" w XII w. p.n.e. strącił w otchłań zapomnienia. Odczytywanie stale tam do dziś odkrywanych tekstów wskazuje, że owi przybysze, którzy potem stworzyli własną literaturę, ulegli znacznym wpływom podbitej ludności. Ślady tego widoczne są nie tylko w Pięcioksięgu, ale także w księgach poetyckich i prorockich Starego Testamentu.

Nowe odkrycie.

Sądzę, że warto tu zwrócić uwagę na nowe, doniosłe odkrycie na Bliskim Wschodzie. Jest ono dziełem włoskich archeologów, którzy od wielu już lat prowadzą prace wykopaliskowe w Tell Mardich na terenie Syrii pod kierunkiem prof. Paola Mathiae, dyrektora Instytutu Starożytnego Wschodu Uniwersytetu Rzymskiego.

Tell Mardich znajduje się około 57 km na południe od Aleppo, po wschodniej stronie autostrady łączącej to miasto z Damaszkiem, w odległości około 2,5 km od niej. Misja archeologiczna Uniwersytetu Rzymskiego rozpoczęła tam swoje prace w 1964 r. Początkowo nie wzbudziły one większego zainteresowania, tym bardziej że nie wiedziano, z jakim starożytnym miastem należało identyfikować skryte w tellu ruiny. Dopiero podczas piątej kampanii badawczej, w 1968 r., odkryto fragment wotywnego posągu z napisem liczącym dwadzieścia sześć wierszy, wśród których pojawiała się nazwa "Ebla". Nazwę tę znano z tabliczek znalezionych w Nippur w Iraku w latach 1889 i 1890. Jedna z nich, pochodząca z czasów Sargona (panował w XXIV w. p.n.e.), wspominała, że władca ten podczas wyprawy na Syrię zdobył trzy miasta: Mari, Jarmuti i Ebla. Pierwsze z nich odsłoniło swe tajemnice po rozpoczęciu w 1934 r. wykopalisk w Tell Hariri, na południowy wschód od Deir ez-Zor, w Syrii. Dwóch pozostałych jednak nie umiano zidentyfikować. Toteż odkrycie wspomnianego posągu w Tell Mardich wzbudziło nadzieję, że może uda się teraz ustalić położenie któregoś z nich.

Wykopaliska ukazały ruiny znacznego miasta. Datowano je na okres od połowy trzeciego do połowy drugiego tysiąclecia p.n.e. Stwierdzono też, że niektóre ruiny pochodzą z późniejszych czasów. Dopiero jednak w 1974 r., podczas jedenastej kampanii wykopaliskowej, sprawa identyfikacji miejsca posunęła się naprzód. Odkryto bowiem wtedy czterdzieści dwie tabliczki, których odczytanie potwierdziło tezę, że Tell Mardich należy identyfikować ze starożytnym miastem Ebla.

Tabliczki zawierały przeważnie teksty sumeryjskie, spisane ówczesną formą pisma klinowego. W niektórych jednak tekstach występowały słowa należące do jakiegoś nieznanego języka. Czasem nawet całe tablice zapisane były w tym nie znanym dotychczas języku, który od nazwy miasta nazwano eblaickim. Odkrycie to stało się doniosłym wydarzeniem z punktu widzenia epigrafii, gdyż były to najstarsze dotychczas dokumenty pisane pochodzące z terenów Syrii. Dokładniejsza analiza tekstów wykazywała pokrewieństwo ich języka z fenickim, co zdało się dowodzić, że należy dopatrywać się w nim języka starokananejskiego, tzn. najstarszego języka zachodnio-semickiego.

Odtąd Tell Mardich nie przestało zadziwiać świata nauki nowymi odkryciami. W 1975 r. znaleziono tam bowiem około dwu tysięcy prawie nie tkniętych tabliczek. Kolejne tabliczki odkryto także podczas kampanii wykopaliskowej w 1976 roku. Ogólna liczba znalezionych dotychczas tabliczek glinianych przekroczyła piętnaście tysięcy. Odczytaniem tekstów zajął się prof. Giovanni Pettinato, także z Instytutu Starożytnego Wschodu Uniwersytetu Rzymskiego. Jest to zadanie wymagające wielu lat żmudnej pracy. Już jednak pierwsze pobieżne zapoznanie się z tekstami wskazuje, że Ebla było wówczas stolicą ważnego państwa, które sięgało od Morza Śródziemnego do Mezopotamii. Teksty zawierają imiona czterech kolejnych władców tego państwa.

Są wśród tekstów rozporządzenia królewskie, dokumenty administracyjne i gospodarcze, świadczące o szerokich stosunkach handlowych Ebla z innymi krajami. Jest też sporo tekstów leksykograficznych, wśród których na szczególną uwagę zasługują słowniki zawierające wyrazy sumeryjskie oraz ich kananejskie odpowiedniki. Te najstarsze dziś teksty dwujęzyczne szczególnie ułatwiły poznanie języka eblaickiego. Są też wśród tabliczek sylabariusze i ćwiczenia szkolne, nierzadko z poprawkami nauczyciela. Wreszcie zawierają też teksty religijne o charakterze mitologicznym i epickim. Jeśli już stwierdzenie, że odkryte miasto należy utożsamić z Ebla, miało duże znaczenie dla archeologii biblijnej, to jeszcze większe zainteresowanie wzbudziła analiza tekstów. Stwierdzono bowiem, że wśród słów eblaickich znajdują się imiona mieszkańców tego miasta, przypominające imiona postaci znanych uprzednio tylko z Biblii. Są to takie imiona, jak: 'Ab-ra-mu (Abraham), 'Es-sa-um (Esaw), Da-'u-dum (Dawid), Sa-'u-lum (Saul), Mi-kal-lu (Michał), 'Is-ra-il-lu (Izrael) oraz 'Ib-i-rum (Eber). Podobne do ostatniego imię nosił wspomniany w Księdze Rodzaju pradziad Abrahama. Uważano później je za jedną z podstaw terminu "Hebrajczyk".

W tekstach znajdują się także wzmianki o takich miastach znanych z Bibliijak Chacor, Megiddo i Gaza. Najbardziej uderzająca jest wzmianka o U-ru-sa-li-ma odnosząca się niewątpliwie do Jerozolimy. Jest to zarazem najstarsza wzmianka o tym mieście, przenosząca jego historię o tysiąc lat wcześniej. Szczególne znaczenie mają jednak teksty mitologiczne, wśród których znajduje się sławna epopeja o Gilgameszu, między innymi zawierająca opis potopu. Do tego opisu nawiązała później biblijna opowieść o Noem i potopie. Są też wśród tekstów eblaickich opowieści o stworzeniu świata, do których także nawiązuje opowieść Księgi Rodzaju.

Teksty z Ebla ukazują jedno z państw stworzonych przez Kananejczyków, którzy w trzecim tysiącleciu zajmowali tereny dzisiejszej zachodniej Syrii, Libanu, Izraela i Jordanii. Zajmowali te tereny, gdy na ich obszarze pojawiły się koczownicze plemiona hebrajskie. Plemiona te, przyjęte przez rodzimych mieszkańców, przyswoiły sobie ich kulturę. Przejęły też od nich pismo alfabetyczne, którego wynalezienie było zasługą właśnie Kananejczyków. Także w mitach i zwyczajach dawnych Hebrajczyków spotyka się znaczne wpływy kananejskie.

Odkrycia z Ebla ukazują w nowym świetle owe wpływy. Szczególnie tabliczki o treści religijnej intrygują obecnie uczonych, poszukujących czynników, które doprowadziły do rozwoju religii izraelskiej, będącej - zdaniem niektórych - "wyższą mutacją" owych religii, które poprzedziły ją na tych terenach. Teksty mitologiczne, kulturowe i rytualne ukazują zarazem podłoże, na którym rozwijała się religia Starego Testamentu. Przeciwstawiała się ona gwałtownie obcym wpływom, ale przeciwstawiając się, ulegała im i niejedno z nich przejęła i przyswoiła.

Wśród bogów miasta Ebla znajdowały się bóstwa sumeryjskie obok semickich. Głównym bogiem miasta był Dagon, bóg rolnictwa, znany ze Starego Testamentu jako bóg Filistynów. Także imiona innych wymienionych w tabliczkach bogów, takich jak Baal, Isztar czy Kemosz, znane są z Biblii, która wspomina o wprowadzeniu przez Salomona pod wpływem jednej z żon kultu Kemosza do Jerozolimy. Szczególnie jednak uderzające jest wspomniane wyżej zestawienie imion własnych. Wiele bowiem imion znanych z Biblii znaleziono na tabliczkach z Ebla niemal w identycznej formie. Może to wskazywać, że biblijni patriarchowie lub ich potomkowie żyli w Ebla. Jeśli jednak tak nie było, to można z pewnością stwierdzić, że patriarchowie ci należeli do tego samego kręgu kulturowego i znane im były te same tradycje oraz że przybyli z terenów, gdzie tradycje te długo się utrzymywały i wywierały silny wpływ.

Podział Starego Testamentu.

Biblia, uważana przez chrześcijan i wyznawców judaizmu za księgę świętą, nie przez wszystkich pojmowana jest identycznie. Chrześcijanie wyróżniają w niej Stary i Nowy Testament, w judaizmie tylko Stary Testament jest księgą świętą. Biblia nie jest księgą jednolitą, stanowi zbiór wielu różnych ksiąg. Stary Testament - co do jego zakresu istnieją poważne rozbieżności - dzieli się tradycyjnie na trzy główne części; jak wykazały długie badania, odpowiadają one kolejności swego powstawania. Są to: Prawo, Prorocy i Pisma.

Pierwsza część, zwana Prawem (po hebrajsku tora - nauka), nazywa się Pięcioksięgiem, gdyż obejmuje pięć ksiąg: Rodzaju (Genesis), Wyjścia (Exodus), Kapłańską (Lewiticus), Liczb (Numeri) i Powtórzonego Prawa (Deuteronomium). Księgi te zawierają dawne opowieści i teksty prawne pochodzące z różnych okresów, a ponieważ w znacznej mierze ich głównym bohaterem jest Mojżesz, cały ten zbiór nazywa się także Pięcioksięgiem Mojżeszowym.

Druga część, Prorocy (po hebrajsku newiim), obejmuje księgi opisujące wydarzenia, jakie nastąpiły po śmierci Mojżesza, a więc osiedlenie się plemion izraelskich w kraju zwanym Kanaan, okres sędziów, dzieje królestwa izraelskiego i królestwa judzkiego, aż do ich upadku. Stanowi to treść ksiąg: Jozuego, Sędziów, Pierwszej i Drugiej Samuela oraz Pierwszej i Drugiej Królów. Księgi: Izajasza, Jeremiasza i Ezechiela oraz księgi dwunastu proroków "mniejszych" (należą do nich: Ozeasz, Joel, Amos, Abdiasz, Jonasz, Micheasz, Nahum, Habakuk, Sofoniasz, Aggeusz, Zachariasz, Malachiasz) stanowią resztę tej części Starego Testamentu. Są to pisma właściwych proroków. W swoich wizjach i opowieściach zapowiadali oni karę krnąbrnemu ludowi, który nie chciał być posłuszny swemu Bogu, lecz zarazem zwiastowali pociechę i szczęśliwą przyszłość jako nagrodę za nawrócenie. Czynili to w imieniu Jahwe, na którego się powoływali.

Trzecia część Starego Testamentu, Pisma (po hebrajsku ketuwim), zawiera utwory poetyckie o charakterze lirycznym, dzieła filozoficzne, a także pisane prozą księgi o treści historycznej. Ta część obejmuje: Księgę Psalmów, składającą się z różnego rodzaju utworów poetyckich, z których pewne przypisuje się królowi Dawidowi; Księgę Przysłów, zawierającą zbiór maksym wyrażających mądrość życiową starożytnego Wschodu; Księgę Rut, uroczą opowieść o losach Rut Moabitki; Pieśń nad Pieśniami, opisującą miłość dwojga zakochanych; Księgę Eklezjastesa, będącą filozoficzną refleksją nad znikomością istnienia i marnością świata, poematem pełnym pesymizmu i zwątpienia; Księgę Lamentacji, wyrażającą boleść i żal po upadku Jerozolimy i jej zburzeniu przez Nabuchodonozora; księgi - Estery, Daniela, Ezdrasza i Nehemiasza, opisujące różne wydarzenia z dziejów panowania perskiego i hellenistycznego w Palestynie; wreszcie dwie Księgi Kronik, które wyzyskując inne źródła, powtarzają i uzupełniają Księgi Królów.

W sumie Stary Testament obejmuje trzydzieści dziewięć ksiąg. Powstał w wyniku wielowiekowego rozwoju w końcu I w. n.e. w Palestynie, po zburzeniu drugiej świątyni jerozolimskiej w 70 r. n.e. Cały ten zbiór nazwano kanonem, a księgi do niego należące - kanonicznymi. Najstarszym tekstem tego zbioru jest zawarta w Księdze Sędziów "Pieśń Debory". Pochodzi ona z XII w. p.n.e. Najpóźniejszym zaś utworem jest Księga Daniela i niektóre psalmy, pochodzące z II w. p.n.e. Ustalając zbiór, czyli kanon Starego Testamentu, jego twórcy nie kierowali się względami literackimi i estetycznymi, lecz przede wszystkim religijnymi. Wiemy, że zbiór objął tylko część starożytnej literatury hebrajskiej. Wskazuje na to fakt, że kanon ksiąg ustalony w Aleksandrii obejmował czterdzieści sześć ksiąg. Właśnie ten zbiór został przyjęty później przez pierwotne chrześcijaństwo i ułożony według treści, a nie kolejności powstawania, jak w Biblii Hebrajskiej. Wyróżnia się w nim także trzy główne działy: księgi historyczne obejmujące obok Pięcioksięgu księgi - Jozuego, Sędziów, Rut, Samuela, Królewskie, Kronik, Ezdrasza, Nehemiasza, Tobiasza, Judyty, Estery i Machabejskie; księgi dydaktyczne lub poetyckie, obejmujące księgi - Hioba, Psalmów, Przysłów, Eklezjastesa, Pieśń nad Pieśniami, Mądrości i Eklezjastyka oraz księgi prorockie, do których obok Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i dwunastu proroków "mniejszych" dołączono Księgę Daniela, a do Księgi Jeremiasza dołączono Księgę Barucha i Lamentacje.

Siedem ksiąg: Barucha, Tobiasza, Judyty, Mądrości, Eklezjastyka i dwie Machabejskie tylko w Kościele katolickim uważa się za kanoniczne. Inne wyznania chrześcijańskie i judaizm uważają je za apokryfy i nie włączają do swego kanonu Starego Testamentu. Określa się je też mianem ksiąg deuterokanonicznych.

Literatura starohebrajska obejmowała znacznie więcej utworów, lecz księgi nie uznane za święte i nie włączone do kanonu zostały skazane na zagładę. Nie wszystkie jednak zaginęły. Niektóre ocalały i dotarły do nas dzięki temu, że przełożono je na inne języki - na przykład Księga Henocha czy Księga Jubileuszów zachowały się w przekładzie etiopskim. Inne zaś poznaliśmy dzięki przypadkowym odkryciom. Wiele fragmentów średniowiecznych odpisów starożytnych ksiąg hebrajskich znaleziono w genizie karaimskiej synagogi w Kairze w 1896 r. Geniza to magazyn, schowek, do którego składano święte i zniszczone księgi używane w synagodze, aby je potem zakopać w ziemi. Szczęśliwym dla nauki trafem zapomniano o tym schowku, rękopisów nie zakopano i dzięki temu ocalały one od zniszczenia.

Znaczną też część starożytnych rękopisów odkryto w grotach nad Morzem Martwym w pobliżu ruin Qumran. Przeleżały tam prawie dwa tysiące lat. Rękopisy te należały do żydowskiej sekty esseńczyków, której członkowie, wyrzekając się osobistej, prywatnej własności, wiedli w Qumran wspólne życie. Złożyli swe rękopisy w pobliskich grotach, uciekając przed Rzymianami w 68 r. n.e. Zapewne nie przypuszczali, że już nigdy nie będą mogli ich zabrać.

Znalezione przed ponad czterdziestu laty rękopisy okazały się bezcennym skarbem, gdyż pochodzą, jak ustalono po długich badaniach, z okresu od połowy II w. p.n.e. do I w. n.e. Było wśród nich wiele rękopisów różnych ksiąg Starego Testamentu, oprócz Księgi Estery. Ustalono też, że w rękopisach tych występują trzy różne wersje tekstu Starego Testamentu. Obok tekstu znanego z drukowanych wydań Biblii Hebrajskiej, zwanego masoreckim, znaleziono tekst zbliżony do wersji najstarszego przekładu greckiego Starego Testamentu, zwanego Septuagintą, powstałego w Aleksandrii, gdzie w czasach hellenistycznych znajdowała się wielka diaspora żydowska. Znaleziono też wersję zbliżoną do tej, którą przechowali w swym Pięcioksięgu Samarytanie. sekta powstała w judaizmie w IV-III w. p.n.e. Zidentyfikowano tam również fragmenty greckie Starego Testamentu. One także potwierdzają, że istniały dwa różne podziały Starego Testamentu, zwane aleksandryjskim i palestyńskim. Pierwszy przyjęło chrześcijaństwo, drugi zaś przyjął judaizm i uznał za swój obowiązujący kanon.

*****
fragment książki: Witold Tyloch - Dzieje ksiąg Starego Testamentu

Data utworzenia: 21/03/2012 @ 02:13
Ostatnie zmiany: 04/04/2012 @ 04:18
Kategoria : _ Postacie i zagadki Tory
Strona czytana 19859 razy

Wersja do druku