Przemiany, do jakich doszło po zburzeniu przez Rzymian Jerozolimy i wraz z nią świątyni jerozolimskiej, centralnego miejsca kultu judaizmu, doprowadziły do reorganizacji życia religijne go Żydów i powstania ideologii, która pozwoliła je odrodzić. Walnie przyczynili się do tego uczeni żydowscy zwani
mędrcami (hebr.
chachamim) lub
rabinami. Oni byli twórcami pism religijnych nazywanych rabinicznymi, które nie posiadają cech literackich, ponieważ są przede wszystkim kompilacją sentencji przekazywanych wcześniej ustnie.
Cechuje je na ogół anonimowość, chociaż przy dyskutowanych kwestiach powołują się na autorytety poszczególnych rabinów, przytaczając ich poglądy. Dostrzega się w nich dwa nurty: egzegetyczno-homiletyczny oraz prawno-ideologiczny. Pierwszy dominuje w omawianych wcześniej targumach oraz w midraszach, drugi natomiast w
Talmudzie i uzupełniającej ją
Tosefcie.
Napisana po hebrajsku i aramejsku literatura talmudyczna pozostanie w centrum naszej uwagi, ponieważ oddziaływanie jej na judaizm było tak silne, iż pod jej wpływem przybrał on specyficzny rys i nazwany został judaizmem talmudycznym (rabinicznym).
Talmud podobnie jak Biblia jest jednocześnie źródłem poznania judaizmu na różnych etapach jego rozwoju oraz środkiem przekazu świętych tradycji następnym pokoleniom wyznawców judaizmu. Sam termin
talmud został przyjęty do języka polskiego z hebrajskiego.
Hebrajskie słowo
talmud ma kilka znaczeń: po pierwsze, oznacza
naukę,
nauczanie,
lekcję,
studiowanie, a następnie Torę ustną (hebr.
Tora szebeal-pe) - objawioną naukę, otrzymaną w starożytności, według tradycji biblijnej, od Boga przez Izraelitów i przekazywaną przez wyznawców mozaizmu do końca I wieku n.e. ustnie, a następnie utrwaloną na piśmie w
Misznie,
Tosefcie,
Gemarze, midraszach halachicznych i hagadycznych. W ten sposób Torę ustną rabini przygotowali do stałego dalszego przekazu. O pracy tej w odniesieniu do jednego z najwybitniejszych tannaitów, Akiwy ben Josefa, tak napisano w
Awot deRabbi Natan (rozdz. 18):
Rab. Akiwa [zm. 135] był jak pracownik, który wziął swój kosz i wyszedł na zewnątrz. Znalazł pszenicę i włożył ją do niego; znalazł jęczmień i włożył go do niego; znalazł żyto i włożył je do niego; znalazł soczewicę i umieścił ją w nim. Gdy wrócił do domu, odłożył pszenicę oddzielnie, jęczmień oddziel nie, ziarna do ziaren. Rab. Akiwa uczynił podobnie, dzieląc całą Torę na kręgi.
Terminu
talmud używa się w ścisłym znaczeniu jako nazwy własnej na oznaczenie dzieła rabinów amoraitów (aram.
amora = dyskutujący), tzw.
Gemary (od aram.
gamar = dopełnić), powstałego niezależnie od siebie w dwóch ośrodkach - w Palestynie w III-IV wieku i Babilonii w III-V/VI wieku, stąd nazwy:
Talmud palestyński, zwany niekiedy
jerozolimskim, i
Talmud babiloński.
W szerszym znaczeniu - w takim będzie ono używane dalej -
talmud oznacza
Misznę i
Gemarę jako jedno dzieło.
Miszna, będąca dziełem rabinów tannaitów (aram.
tanna = powtarzający), stanowi zbiór praw i zwyczajów społeczności żydowskiej zawartych w wypowiedziach ponad stu nauczycieli, lecz nie jest kodeksem, ponieważ w wielu kwestiach przytacza odmienne opinie uczonych. Opisuje także funkcjonowanie teokratycznego państwa Izraelitów ze wszystkimi instytucjami publicznymi: świątynią, kapłaństwem, ofiarami, sanhedrynem itp. Zawiera ponadto opowiadania i interpretacje Pism świętych.
Materiał ten, mimo wcześniejszego zakazu utrwalania go na piśmie, na mocy decyzji rabinów został zapisany. Dokonano tego w języku późnohebrajskim zwanym misznaickim. Stanowi on rdzeń talmudycznej tradycji. Zbierało ją i utrwalało na piśmie sześć generacji tannaitów. Mieli oni poprzedników w okresie pretannaickim (od II wieku p.n.e. do 20 roku n.e.), choć niewiele potrafimy powiedzieć o ludziach, którzy zainicjowali ówczesne przemiany w judaizmie. W pierwszym rozdziale traktatu misznaickiego
Pirke awot wspomniano tylko niektórych z nich.
Tradycja zapamiętała imię Antygona z Socho, uważając go za ucznia Szymona Sprawiedliwego. W dziele
Awot deRabbi Natan napisane jest, że Antygon doczekał się dwóch uczniów - Cadoka i Boetusa, ale nie wiadomo, czy można polegać na tej informacji. Dalsze dzieje przekazu tradycji w judaizmie łączone są z tzw. pięcioma parami (hebr.
zugot) uczonych żydowskich.
Miszna utrzymuje, że wyszczególnione imiennie osobistości, stanowiące owe pary, to
nasi, książę (tytuł zaczerpnięty z odnowicielskiej wizji Ezechiela wyłożonej w ostatnich rozdziałach Księgi Ezechiela), przywódca sanhedrynu i całej teokratycznej wspólnoty żydowskiej, oraz jego zastępca zwany
aw beit din (przewodniczący sądu), i dodaje, że obaj byli faryzeuszami.
Pozostaje to jednak w sprzeczności z przekazem zawartym w pismach Józefa Flawiusza i
Nowego Testamentu, z których wynika, że faktycznym przywódcą sanhedrynu był sam arcykapłan. Dlatego wydaje się, że osoby tworzące owe
zugot to przywódcy stronnictwa faryzejskiego, którym w czasach rabinicznych (II w. n.e.) przypisano funkcje przewodniczących sanhedrynu. Pary te tworzyli:
1. Jose ben Joezer i Jose ben Jochanan (okres wojen machabejskich)
2. Jehoszua ben Perachia i Mattai (lub: Nittai) Arbelijczyk (czasy Jana Hirkana I)
3. Jehuda ben Tabbaj i Szimon ben Szetach (czasy Aleksandra Janneusza i Aleksandry Salome)
4. Szemaja i Abtalion (czasy Jana Hirkana II)
5. Hillel i Szammaj (czasy Heroda Wielkiego i początek ery chrześcijańskiej: lata trzydzieste p.n.e - 10 r. n.e.).
Z nich najlepiej znana jest ostatnia para, o której kilkakrotnie wzmiankuje
Miszna. Po nich następują kolejne pokolenia tannaitów:
1. Pierwsze przypada na lata 20—40 n.e.
Nasim był wówczas Gamaliel (I) Starszy, który kontynuował tradycje szkoły Hillela (przedsta wiany jest jako jego wnuk). Jemu po raz pierwszy przyznano tytuł Rabban - Nasz Mistrz, którym w
Misznie obdarzono tylko czterech uczonych żyjących w latach 40-150 n.e., pełniących funkcje przewodniczących sanhedrynu. Niektórzy nazywali go nawet Rabbenu ha-Kadosz - Nasz Święty Mistrz.
2. Druga generacja obejmuje lata 40-80. Na nie przypada powstanie przeciw Rzymianom (66-70). W czasie jego trwania Szimon ben Gamaliel, pełniący funkcję
nasiego, zabiegał o pokój poprzez ugodę, do czego bezskutecznie nakłaniał Żydów powstańców, skrajnie nastawionych do Rzymian. Do tego pokolenia tannaitów należał również Jochanan ben Zakkai, który - jak głosi legenda - wyszedł z oblężonej Jerozolimy za zgodą Wespazjana, dowódcy rzymskiego, i w niedługim czasie założył nad Morzem Śródziemnym w miejscowości Jawne (Jamnia) szkołę toraiczną, która w latach 70-135 stała się głównym centrum studium Prawa. On też ustanowił
beit din - najwyższy trybunał sądowniczy, zastępujący po części sanhedryn (nie posiadał przywilejów politycznych i administracyjnych), który zajmował się autorytatywnym objaśnianiem Tory i wymierzaniem sprawiedliwości. W jego skład wchodzili głównie uczeni o orientacji faryzejskiej, zwolennicy szkoły Hillela.
Elazar ben Azaria
uczony żydowski żyjący w II w. 3. Trzecia generacja tannaitów działała w latach 80-110, a na jej czele stał jako nasi Gamaliel II z Jawne. Z tego okresu znanych jest kilku ówczesnych rabinów: Elazar ben Arach, Elazar ben Cadok (I), Eliezer ben Jaakow, Nahum z Gamzo, Szmuel ha-Katan, Tarfon, Jehoszua ben Chanania, Jose ha-Kohen.
4. Czwarte pokolenie z lat 110-135 było bodaj najliczniejsze, a przynajmniej najbardziej jest znane, choć nie można ustalić, kto był wówczas
nasim. Należeli do niego m.in.: Abba Szaul, Akiwa ben Josef, Elazar ben Azaria, Elazar z Modiin, Elisza ben Awuja, Chanania (ostatni
segan ha-kohanim, czyli zwierzchnik kapłanów), Eliezer ben Jaakow, Cadok (II) i Iszmael ben Elisza.
W tym czasie doszło do wybuchu drugiego powstania przeciw Rzymianom, któremu przewodził Bar Kochba, zyskując poparcie nawet wybitnych tannaitów, którzy widzieli w nim postać mesjańską, a za przychylność mu zapłacili nawet życiem, jak np. Akiwa ben Josef. W tym czasie judaizm przestawał być fenomenem wielopostaciowym. Zdominowany przez grupy postfaryzejskie, stawał się coraz bardziej monolitem, nabierając kształtów, które miały przetrwać po dzień dzisiejszy, m.in. próbowano ujednolicić tekst Pism świętych judaizmu, nakazując korzystanie z najlepszych jego recenzji wskazanych przez rabinów o takim autorytecie, jak Akiwa ben Josef i Iszmael ben Elisza. Wypracowali oni także nowe zasady egzegezy, dając początek dwóm szkołom. Nauczanie ich zostało utrwalone w najstarszych spisanych midraszach (
Mechilta,
Sifra i
Sifre).
Za ich czasów ugruntowało się przekonanie, że istnieje możliwość formułowania praktycznie nieograniczonej liczby nowych rozporządzeń Tory ustnej halach (hebr.
halachot). Wychodzono bowiem z założenia, że w Pismach świętych wszystko ma jednakową wartość, dlatego korzystając z nich, można rozstrzygnąć absolutnie każdą wątpliwość i problem. Pogląd ten, głoszony przez Akiwę ben Josefa, pozwalał utrzymywać judaizm w ciągłej żywotności i bronić go przed skostnieniem, które by mu groziło, gdyby jego wyznawcy mieli posługiwać się tylko raz zamkniętą liczbą przepisów. Wprawdzie znajomość dotychczasowych halach była konieczna. Dlatego Akiwa po raz pierwszy usystematyzował ich zbiór, co okazało się epokowym wydarzeniem w pracach nad przyszłą
Miszną. Niemniej tworzenie nowych halach, które stanowiłyby odpowiedzi na wyzwania związane ze zmieniającymi się warunkami życia, zapewniało judaizmowi możliwość ciągłej odnowy.
5. Po powstaniu stłumionym przez cesarza Hadriana wyłoniło się nowe, piąte pokolenie tannaitów, które zamyka się w latach 135-170. Na jego czele stanął
nasi Szimon ben Gamaliel (II). Przyszło im działać w nowych warunkach. Szkoły palestyńskie, włącznie z akademią w Jawne, zostały w wyniku represji zlikwidowane. Siedmiu uczniów Akiwy, uzyskawszy prawo do nauczania, z narażeniem życia przedostało się do Babilonii, aby tam wypełniać misję rozpowszechniania Tory. Prześladowania ustały po roku 138, kiedy następcą Hadriana został Antoninus Pius (138-161).
Centrum prac tannaitów stała się ponownie Galilea, do której z Babilonii nawet powróciła część uciekinierów. Uformowały się wówczas dwie grupy, różniące się poglądami. Jedni (tych było zdecydowanie więcej) podążali drogą wyznaczoną przez Akiwę (Meir, Juda ben Elai, Jose ben Halafta, Jochanan ben Sandalar, Szimon ben Jochaj, Eliezer ben Jaakow, Nechemia), inni przez Iszmaela (Joszia, Jonatan). Ulepszali oni metody interpretacji Tory pisanej, jak i systematycznego zbierania oraz porządkowania materiałów tradycji ustnej.
Ale w latach sześćdziesiątych II wieku tannaici zmuszeni byli przerwać prace, ponieważ Rzymianie wznowili prześladowania, gdy Żydzi zaczęli okazywać poparcie dla Partów, z którymi Rzymianie prowadzili wojnę. Tylko nasi Szimon swą osobistą postawą przyczynił się do zabezpieczenia spuścizny po tej generacji i przekazania jej kolejnym tannaitom.
6. Ostatniemu pokoleniu tannaitów, szóstemu z lat 170-200, przewodził Jehuda ha-Nasi, zwany Rabbenu ha-Kadosz lub krótko Rabbi albo Nasi. Był on synem Szimona ben Gamaliela (II). Rozumiał potrzebę utrwalenia dotychczasowej zebranej tradycji na piśmie, aby ustrzec ją przed niebezpieczeństwem utraty z powodu co rusz ponawiających się prześladowań. Jego wielkość w pełni ujawniła się w tym, że doceniał wagę tradycji w jej różnorodności i podejmując się ostatecznej redakcji dorobku pokoleń tannaitów, niczego nie chciał z niego uronić, idąc za jednymi tylko poglądami. Spod jego pióra wyszło w końcu dzieło, o jakim marzyli rabini Akiwa ben Josef i Meir, tj.
Miszna, szybko zyskując rangę bliską księgom świętym.
.......
Po szóstej generacji nastał tzw. okres przejściowy, trwający od 200 do 220 roku.
Misznę poddawano wówczas ostatnim obróbkom redakcyjnym. Dzieła tego dopełnili - jak się ich nazywa - „półtannaici”, głównie rabini Chija i Bar Kapara, uczniowie Jehudy Księcia, jeden pracując w Tyberiadzie, a drugi w Cezarei. Ukończona przez nich Miszna stała się najwcześniejszym tekstem rabinicznym służącym nauczaniu, a zarazem najstarszym programem (
curriculum) nauczania rabinicznego znanym z tamtych czasów.
Miszna dzieli się na 6 części (hebr.
sedarim = porządki; skrótowo zwie się je
Szas), a każda z nich dotyczy szerokiego obszaru żydowskiego życia. Obejmują one 63 traktaty (hebr.
masechet, l.mn.
masechtot).
Każda część zawiera od kilku do kilkunastu traktatów, a te składają się z rozdziałów (hebr.
perek, l.mn.
perakim; jest ich 523) podzielonych na lekcje zwane
misznajot lub
halachot. Ich nazwy odzwierciedlają dominującą w nich tematykę.
Pierwsza część
Miszny, złożona z 11 traktatów, nazywa się
Zeraim (nasiona) i zawiera normy prawne dotyczące uprawy roli. Szczegółowo zajmuje się najpierw przepisami liturgicznymi, które traktują o modlitwach, jakie powinny być odmawiane przy pracy i posiłkach. Znalazły się w niej również nakazy mówiące o pozostawianiu na skrajach pól resztek plonów, z których mogliby korzystać ubodzy.
Miszna - Seder Zeraim - Talmud Babiloński
Przypomina także o obowiązku oddawania lewitom i kapłanom różnego rodzaju dziesięcin oraz innych darów z zebranych plonów, w tym części ciasta, a także określa zasady postępowania, kiedy zachodzi wątpliwość, czy od zbiorów oddano lewitom należną im część. Zabrania łączyć poszczególne nasiona i zwierzęta. Nakłada na rolników obowiązek przestrzegania roku szabatowego, tj. zaniechania uprawy na polu co siedem lat. Ponadto zgodnie z przepisami z tej części
Miszny - nie mogą oni zbierać owoców z nowo zasadzonych drzew przez pierwsze trzy lata. Mają także obowiązek składać w świątyni jerozolimskiej ofiary z pierwocin wszystkich plonów rolnych.
Porządek ten zawiera dużo technicznych danych, z którymi każdy wyznawca judaizmu zajmujący się rolnictwem, musi się zapoznać, aby je przestrzegać. Odmawiając codziennie wyznanie wiary -
Szma, powinien wiedzieć, co ono znaczy i jakie niesie dla niego zobowiązania.
Drugi porządek, liczący 12 traktatów, zwany
Moed, traktuje o świętach, postach i kalendarzu. Najpierw zajęto się w nim szabatem, tj. co siódmym dniem, utrwalonym w tradycji judaistycznej jako czas świąteczny, wyjaśniając jego pochodzenie i charakter. Sformułowano szczegółowe przepisy dotyczące tego, jak go świętować, co wolno w nim czynić, a co jest zabronione (39 rodzajów prac zakazanych).
Niektóre zakazy, mówiące o ograniczeniach w przemieszczaniu się w tym dniu, były niezwykle dokuczliwe, dlatego dozwolono prawnie łączyć podwórza, przejścia i niwelować niektóre nieprzekraczalne granice. W porządku tym zawarto też normy prawne regulujące obchody takich świąt, jak Pascha, Dzień Pojednania (Jom Kippur), Sukkot (Namiotów), Nowy Rok (Rosz ha-Szana), Purim. Niektóre święta żydowskie trwają kilka dni. Między skrajnymi ich dniami uważanymi za święta, pozostałe traktowane są jako półświąteczne. Im poświęcono oddzielne przepisy, łagodząc niektóre zakazy obowiązujące w dni
stricte świąteczne.
Nie omieszkano przypomnieć w nim również o rocznym podatku na świątynię i ofiarach świątecznych, ponieważ dla wielu Żydów święta, zwłaszcza Pascha, Szawuot i Sukkot, były czasem pielgrzymowania do świątyni jerozolimskiej. Stanowiło to zapewne okazję do wywiązania się z tych obowiązków, później - po zburzeniu świątyni - inspirowało do świadczenia pomocy charytatywnej. Nie pominięto w nim postów, formułując nakazy, jakie w ich czasie obowiązywały, zwłaszcza dotyczące modlitwy.
Trzeci porządek, na który składa się 7 traktatów, nazwany
Naszim, zbiera regulacje prawne o małżeństwach i rozwodach. W kolejnych trak tatach omówiono tzw. prawo lewiratu, tj. poślubienia bezdzietnej szwagierki, i stopnie pokrewieństwa będące przeszkodą w zawarciu małżeństwa. Szerzej w dwóch traktatach zajęto się kwestią ślubów; oddzielnie ślubami i przysięgami oraz możliwością zwalniania z nich, zwłaszcza kobiet; odrębnie sprawą ślubu naziratu. W porządku tym określono procedurę postępowania wobec kobiety podejrzanej o niewierność oraz warunki, jakie powinny być spełnione, aby małżeństwo mogło zostać rozwiązane. Ostatni traktat porządku
Naszim dotyczy sposobów zawierania małżeństw.
Czwarty porządek, złożony z 10 traktatów, zwany
Nezikin, zajmuje się szczegółowymi kwestiami z zakresu prawa cywilnego, m.in. dotyczącymi własności, szkód, handlu i długów. Zebrane w nim prawa stanowią o tym, jak powinny być rekompensowane szkody materialne wyrządzone ludziom, jak postępować w przypadku rzeczy znalezionych, danych w zastaw, depozytów, jakie normy obowiązują przy sprzedaży i wynajmie. Zawiera ponadto prawo majątkowe i spadkowe.
Szeroko traktuje na temat sądów, ich kompetencji i funkcjonowania oraz kary śmierci. Określono w nim kary za krzywoprzysięstwo, przypomniano prawo o miastach ucieczki, o przysięgach prywatnych i składanych w sądzie. W kwestiach nierozstrzygniętych przez prawo przytoczono świadectwa rabinów o decyzjach wydanych wcześniej przez różnych nauczy cieli, czyniąc z nich podstawę do poszukiwania właściwej halachy. Przy pomniano w nim także, na czym polega jeden z najcięższych grzechów, jakiego może dopuścić się wyznawca judaizmu - grzech bałwochwalstwa, określając kulty i rytuały praktykowane wobec obcych bogów. Ponadto zawarto w nim traktat ukazujący genezę i dzieje przekazu Tory, które to dziedzictwo przejęli rabini, ucząc jej cały Izrael i adaptując ją do nowych sytuacji egzystencjalnych. W końcu nie pominięto w nim kwestii grzechów popełnionych wskutek błędnych decyzji religijnych autorytetów.
Piąty porządek, złożony z 11 traktatów, nazwany
Kodaszim zawiera przepisy o ofiarach, uboju rytualnym, organizacji kultu świątynnego i obowiązkach kapłanów. Oddzielnie traktuje o ofiarach ze zwierząt, w tym z ptaków, ofiarach pokarmowych i płynnych oraz codziennych składanych w świątyni. Szczegółowo określa, jak zwierzęta powinny być zabijane i jak sprawdzać czystość rytualną pozyskiwanego z nich mięsa. Przypomina o obowiązku oddawania wszystkiego, co pierworodne Bogu oraz o prawie wykupywania lub zamiany pierworodnych, którzy mieli być poświęceni świątyni. Stojąc na straży świętości sprzętu świątynnego, przestrzega przed jego bezczeszczeniem. Jednocześnie opisuje świątynię, podając jej wymiary i informując o jej wyposażeniu.
Szósty, ostatni z porządków, złożony z 12 traktatów, nazwany
Tohorot (lub
Teharot), zawiera przepisy o sposobach odzyskiwania przez ludzi i rzeczy czystości rytualnej, gdyby stały się z jakichś powodów nieczyste. Jego traktaty przytaczają przepisy prawne, mówiące, w jakich sytuacjach naczynia i sprzęt stają się nieczyste i jak należy przywrócić im koszerność; o nieczystościach spowodowanych kontaktem z ciałem zmarłego; o nieczystościach z powodu trądu i zasadach odzyskiwania czystości przez wyleczonych, ich ubrania i dom, w którym mieszkali. Opisany jest w nim specjalny ryt dotyczący „czerwonej krowy”, z której popiół służył do oczyszczenia z grzechów całego ludu.
Poza tym wskazane zostały pewne nieczystości, które ustają dopiero po zachodzie słońca, mimo dokonanej wcześniej kąpieli rytualnej. Najczęstszym sposobem odzyskania czystości rytualnej jest zanurzenie w mykwie - specjalnie przeznaczonym do tego basenie.
Porządek
Toharot stanowi o tym, jak taki basen powinien być przygotowany i jak powinny być organizowane w nim obmycia. Kolejne jego części traktują o kwestii zaciągania nieczystości przez kobiety w czasie menstruacji, przez jedzenie niektórych posiłków, wszelkiego rodzaju upławy, dotykanie niektórych przedmiotów rękoma, a także o rytuałach oczyszczenia z tych nieczystości.
Dzięki wysiłkowi tannaitów
Miszna, będąca kompilacją ustnej tradycji starożytnego Izraela, stała się autonomicznym dziełem wobec Pism świętych - cieszącym się, jak i one, wielkim autorytetem - które przyczyniło się do skonsolidowania judaizmu po upadku powstań z lat 66-70 i 132-135, ponieważ wprowadziła jednolite prawo oraz rytuał, organizujące życie indywidualne i zbiorowe Żydów mieszkających w Palestynie i diasporze.
*
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra