|
Religia Ugarit
Nasza wiedza o religii ugaryckiej opiera się w dużej mierze na tekstach religijnych (spisanych w większości w języku lokalnym) i do pewnego stopnia na ikonografii, rzeźbach, architekturze religijnej itp. Teksty dotyczące religii dzielimy na mitologiczne (literackie, poetyckie – poematy i inne) oraz niemitologiczne (kultyczne, rytualne – rytuały, spisy itp.). Należy zwrócić uwagę, że odnotowuje się różnice akcentów między jednymi i drugimi.
Teksty mitologiczne nie współgrają w pełni z danymi pochodzącymi z kultu, bowiem odzwierciedlają starszą, bardziej teoretyczną i archaiczną teologię, może częściowo wypartą. Natomiast teksty pisane prozą, dotyczące kultu, odzwierciedlają sytuacje bardziej współczesną. Np. listy ofiarne czasem podkreślają znaczenie pewnych bogów odgrywających z kolei niewielką rolę w zachowanych mitach. Ponadto w badaniu religii Ugarit badane są elementy religijności ludowej, np. praktyki zabobonne czy zwłaszcza imiona osobowe, imiona bowiem w starożytnym Kanaanie, podobnie jak w starożytnym Izraelu, kryją ważne przesłanie religijne.
 Religia Ugarit jest jedynym dobrze udokumentowanym przykładem religii z drugiej połowy II tysiąclecia przed Chr., którą można zaliczyć do szeroko pojętego kręgu kananejskiego. Tym niemniej nasza wiedza o niej pozostaje niekompletna w aspekcie genezy, rozwoju czy dynamiki – z racji ograniczoności materiału do badań. Analiza obecna obejmuje okres najbardziej rozpoznany, z lat ok. 1550 – 1200 przed Chr. Elementy składające się na religię Ugarit są zarówno proweniencji semickiej, jak i huryckiej (np. niektóre bóstwa huryckie, które „wkradły się” do panteonu ugaryckiego). Nie ulegają wątpliwości także pewne wpływy religijne kultur egipskiej czy mezopotamskiej. Bogowie
Głównym Bogiem miasta Ugarit był Baal, de facto Baal Hadad (Hadad to jego imię własne), chociaż na liście bogów zajmuje miejsce po innych bogach. Odgrywa on, wraz z Elem, bardzo ważną rolę w mitach ugaryckich. Teksty, które nie zalicza się do mitycznych mówią o oddawaniu czci całej rzeszy bogów i bogiń – nie ulega wątpliwości, że religia Ugarit miała charakter politeistyczny. Jak wspomniałem, istniały dwie świątynie, poświęcone Baalowi oraz Elowi lub Dagonowi. Wszyscy trzej bogowie są nam znani ze ST, podobnie jak kananejska bogini Aszirat/Aszera, małżonka Ela. Panteonowi Ugarit poświęcę poniżej osobny punkt.
Ofiary
Mało wiadomo o kulcie publicznym. Dość powszechnie się przyjmuje, że kult w Ugarit był związany z zajęciami rolników. Ofiary składane bogom dzieliły się na „małe”, np. z gołębicy, oraz „wielkie” – przeważnie z jałówki. Składano też na ofiarę woły, byki i owce – tak samo jak w Izraelu – a także zboże, mąkę, oliwę, wino i inne pokarmy. Rozróżniano również ofiary całopalne oraz ofiary pojednania (ug. šlmm, hebr. šelāmîm – też: biesiadne, pokoju, lecz najlepiej: wspólnotowe[1]; l. poj. šelem[2]), których część spalano na ołtarzu, część należała się kapłanom, a resztę spożywano w czasie uczty kultycznej. Przez ucztę kultową nawiązywano kontakt z bóstwem.Przedmiotem ofiary były także napoje, trunki (ofiara płynna). Zapewne ryt poszczególnych ofiar przypominał w jakiejś (dużej?) mierze rytualne praktyki izraelskie.
W Kanaanie praktykowano ofiary z ludzi.
Kult ten odnajdujemy w wielu miastach kananejskich i filistyńkich. Także m.in. w dolinie Ben-Hinnon (Ge-Ben-Hinnon to „dolina synów Hinnona”, pol. Gehenna) – otaczającej Jerozolimę od zachodu i południa – kwitł kult boga Molocha (por. hebr. melek,czyt. melech, król), któremu składano dzieci w krwawej, spalanej ofierze. Dolina ta stała się później wysypiskiem śmieci. Jest obrazem i symbolem piekła (Gehenna). Możliwa jest aluzja w poemacie o Kircie do takiej ofiary: młoda Oktawia miałaby być złożona z ofierze dla zażegnania kryzysu dynastii. Może w tym sensie najmłodsza spośród dzieci Kirty przyjmuje funkcję „pierworodnej”.
Ofiara pierworodnego była niezmiernie ważna wśród północno-zachodnich Semitów. Opowieść z Rdz 22 o próbie Abrahama, który miał złożyć Izaaka w ofierze, jest przykładem przekonania, że ofiara z dziecka, zwłaszcza z pierworodnego, jest najwyższym wyrazem czci składanej bogu. W Starym Testamencie ofiara z ludzi zawsze będzie przez prawo surowo potępiona: Nie będziesz dawał dziecka swojego, aby było przeprowadzone przez ogień dla Molocha, nie będziesz w ten sposób bezcześcił imienia Boga swojego (Kpł 18,20-22; też Kpł 20,2-5; Pwt 12,31; 18,10).
Mamy jednak przykłady jej praktykowania w Izraelu: I zbudowali wyżynę Tofet w dolinie Ben-Hinnom, aby palić w ogniu swoich synów i córki, czego nie nakazałem i co nie przyszło Mi nawet na myśl (Jr 7,31); Za jego czasów Chiel z Betel odbudował Jerycho według zapowiedzi Pana, którą wyrzekł przez Jozuego, syna Nuna; założył jego fundamenty na swoim pierworodnym, Abiramie, a na swoim najmłodszym, Segibie, postawił jego bramy (1 Krl 16,34); Achaz (...) nie czynił on tego, co jest słuszne w oczach Pana (...), nawet syna swego przeprowadził przez ogień – na modłę ohydnych grzechów pogan, których Pan wypędził przed Izraelitami (2 Krl 16,2n; por. też 21,6; Jr 19,5n; Ez 16,21). Jest to najgorszy grzech w oczach Bożych. I choć nasuwa się paradoksalna analogia – Bóg, który złożył w ofierze swojego Syna, Jezusa Chrystusa, dla naszego zbawienia – to jednak różnica jest istotowa: to sam Jezus dobrowolnie składa siebie w ofierze za ludzi.
Elementem kultu w Ugarit jest również rytualna lamentacja po śmierci bliskiej osoby. Pieśń lamentacyjna wyśmiewana przez Anat po zabiciu Aqhata (niestety zachowana bardzo fragmentarycznie) jest tego dobrym przykładem. H.L. Ginsberg wskazuje na bliską paralelę pomiędzy lamentacją (pieśnią żałobną) Dawida nad śmiercią Saula i Jonatana oraz lamentacją bogini Anat po śmierci Aqhata (szerzej zob. przy okazji omawiania poematu Aqhata)[3]. Lamentację nad umierającym Kirtą wyśpiewują także jego syn, Ilchu, oraz córka Oktawia.
Płaczki rytualne sprowadzone przez króla Danela do pałacu po śmierci jego syna, młodego księcia Aqhata, są elementem rytuału pogrzebowego. Podobny zwyczaj funkcjonował w Izraelu: To mówi Pan Zastępów: «Uwaga! Zawołajcie płaczki, aby przyszły, poślijcie po najroztropniejsze, by przybyły. Niech się spieszą i niech zaśpiewają nad nami pieśń żałobną, a łzy wytrysną z naszych oczu i woda popłynie z naszych powiek» (Jr 9,16n).
Król jako ofiarnik
Tytuł ten – ofiarnik (ug. t‘j) – otrzymuje często np. król Kirta w eposie zatytułowanym od jego imienia. Teksty ugaryckie potwierdzają, że ofiary składane były nie tylko przez kapłanów (ug. khn, hebr. kōhēn), ale także przez króla (ug. mlk, hebr. mele k), który jednak nie był kapłanem.  Szczególna (można powiedzieć sakralna) funkcja króla uprawniała go do takich czynności. Podobną sytuację spotykamy we wczesnym Izraelu. Pamiętajmy, że gdy na południu w Kanaanie „rodził” się Izrael, na północy Ugarit przeżywało swe świetne, lecz ostatnie lata. W początkach monarchii Izraela i król, i kapłani sprawowali funkcje kultyczne. Czy jednak w Izraelu król był kapłanem, jak byli takimi królowie Egiptu, Asyrii i Fenicji, jak postać Melchizedeka, który był królem Szalemu i kapłanem Boga El-Eljona (Rdz 14,18)[4]?
Saul, Dawid i Salomon składali ofiary. Saul składa ofiarę w Gilgal (1 Sm 13,9-10), Dawid w Jerozolimie (2 Sm 6,13.17.18; 24,25), a Salomon w Gibeonie (1 Krl 3,4.15) i w Jerozolimie (1 Krl 8,5.62-64). Późniejsi królowie – jak Achaz, Jeroboam, Ozjasz – również. Dawid buduje w Jerozolimie pierwszy ołtarz ku czci JHWH (2 Sm 24,25), Salomon buduje świątynię i dokonuje jej dedykacji (1 Krl 5 – 8). Co więcej, obaj królowie udzielają błogosławieństwa ludowi zgromadzonemu w sanktuarium (2 Sm 6,18; 1 Krl 8,14) – a więc spełniają akt zastrzeżony w Lb 6,22-27 i 1 Krn 23,13 dla kapłanów. Dawid nosi także lniany efod, strój liturgiczny kapłanów (2 Sm 6,14).
Wszystko to nie oznaczało jednak, że izraelscy królowie byli kapłanami. Czynności te nie przekraczały prerogatyw, jakie król, przywódca państwa miał w sprawach religii państwowej. W Izraelu król nigdy nie był kapłanem w sensie ścisłym. Po prostu w Izraelu – podobnie jak w Ugarit – król uświęcony przez namaszczenie i adoptowany przez Boga na syna był osobistością sakralną i wydawał się uzdolniony o funkcji religijnych. Namaszczenie w Izraelu czyniło z króla osobę sakralną (ale nie kapłana – kapłani nie byli namaszczani), pozostającą w specjalnej relacji do JHWH. W okresie monarchii (w tekstach sprzed niewoli) nie pojawia się żadne słowo protestu ze strony proroków czy autorów ksiąg historycznych przeciw ingerencji królów w sprawy kultu. Dopiero po upadku monarchii mamy takie głosy, np. w 2 Krn 26,16-20: Ozjasz porażony trądem za to, że złożył ofiarę kadzielną (por. Lb 17,5; 1 Krn 23,13).
W adopcji króla na „syna bożego” znów widoczna jest bliska analogia Ugarit i Biblii. Króla Kirtę poemat ukazuje jako „syna” Ela (np. KTU 1.14 II 6.24; 1.14 IV 6; 1.15 I 41) oraz jego „dziedzica” (np. KTU 1.14 II 8; 1.15 I 40). W Biblii ten sam topos wyrażony jest np. w słowach: Przecież Ja ustanowiłem sobie króla na Syjonie, świętej górze mojej». Ogłoszę postanowienie Pana: Powiedział do mnie: « Tyś Synem moim, Ja Ciebie dziś zrodziłem (Ps 2,6n[5]), czy jeszcze bardziej wyraźnie w wyroczni Bożej skierowanej do króla Dawida: Ja będę mu ojcem, a on będzie Mi synem (2 Sm 7,14; por. 1 Krn 28,6). Stwierdzenie synostwa Bożego izraelskiego króla było punktem kulminacyjnym jego intronizacji (por. Ps 89,27n i jw.). Idea synostwa Bożego wyrażona w sposób analogiczny w Starym Testamencie zostanie zrealizowana w pełni w Osobie Jezusa Chrystusa, Bożego Syna. Dzięki Niemu, przez chrzest, każdy chrześcijanin staje się „dzieckiem Bożym” i „dziedzicem Boga” (Rz 8,14-17; Ga 4,6).
Podobnie określenie króla ugaryckiego, jako „sługi Ela” (np. Kirta w KTU 1.14 III 49.51; 1.14 VI 35) znajduje swą analogię w Starym Testamencie, gdzie król Izraela był „synem” i „sługą” JHWH (np. Dawid w 2 Sm 7,5)[6], co wyrażało jego szczególną pozycję wobec Boga. Kapłani
 Najstarsze funkcje izraelskiego kapłana (kōhēn) wiążą się z udzielaniem wyroczni (Rdz 25,22). Starożytni udawali się do sanktuarium, aby zapytać o bóstwo ważne sprawy, hebrajczycy – aby „poradzić się JHWH” (Rdz 25,22; por. też Wj 18,15.19; 33,7-11 – Namiot Spotkania jako miejsce, a Mojżesz jako pośrednik wyroczni). Mojżesz radzi się Boga bezpośrednio, a kapłani za pomocą efodu[7] (hebr. ’ēpôd) oraz urim i tummim ("światło i prawda" - w hebr. jest w l. mn.; łac. lux et veritas). Podobnie w Ugarit wyrocznia i wróżba była domeną kapłanów, o czym świadczą odnalezione teksty wróżb.
Na czele kapłanów stał arcykapłan, dosł. wielki kapłan rb khnm (hebr. odpowiednikiem byłby rāb kōhēn, jednak ta funkcja w Biblii określana jest: hakkōhēn haggādôl lub hakkōhēn hārō'š). Tytuł ten widnieje – jak wspomniałem wyżej – na kilku toporkach odkrytych na samym początku wykopalisk, a na jednym z nich pojawia się nawet z imieniem arcykapłana: ‘Harsanu najwyższy kapłan ( hrsn rb khnm).
Oprócz króla i kapłanów z kultem związani byli śpiewacy (ug. šrm), którzy mają swój odpowiednik w hebr. instytucji śpiewaków (hebr. mešōrerîm; zob. np. 1 Krn 15,19; 2 Krn 23,13.35,15.25; Ezd 2,41.70; Neh 7,44.72; Ps 68,26). Z ugaryckim kultem związani tez byli po święceni [mężowie] (ug. qdšm) i poświęcone [niewiasty] (ug. qdšt). Być może wchodziła tu w grę prostytucja sakralna (zarówno meska, jak i żeńska), rozpowszechniona w Kanaanie. W Biblii termin „poświęceni” (hebr. qodā šîm czy qō deš) przysługuje kapłanom i lewitom (np. Ezd 8,28; 2 Krn 23,6) – a nie innym osobom związanym z kultem, a prostytucja sakralna jest surowo zakazana: Nie będzie nierządnicy sakralnej wśród córek Izraela ani mężczyzn uprawiających nierząd sakralny wśród synów Izraela. Nie zaniesiesz do domu Pana, Boga twego, zarobku nierządnicy, jak i “zapłaty dla psa”, jako rzeczy ofiarowanej ślubem. Tak jednym, jak i drugim brzydzi się Pan, Bóg twój (Pwt 23,18n). W zwrocie "zapłaty dla psa" (Biblia Tysiąclecia) nie chodzi o psa, ale o termin techniczny, określający mężczyznę (klb), biorącego udział w nierządzie sakralnym.Święta
Największym dorocznym świętem w Ugarit było jesienne święto Nowego Roku (hebr. rō'š haššānāh). Przypuszcza się, że właśnie w czasie obchodów tego święta recytowano mity o Baalu. Szczególnie uroczyście – z udziałem króla – obchodzono nów i pełnię pierwszego miesiąca roku.
Uroczystości noworoczne przeciągały się aż do połowy następnego miesiąca, ale już bez obrzędów sprawowanych przez króla. Święto Nowego Roku uroczyście obchodzone było w Mezopotamii[8] – być może stąd to święto pojawia się w Ugarit, jak i w Biblii[9]. Data Nowego roku jest bardzo ważna w Biblii. Najczęściej występuje pod formułą „pierwszego dnia, pierwszego miesiąca” (np. w Rdz 8,13; Wj 40,2 i 40,17) – a więc w nowy rok.
Uczeni szkoły S. Mowinckela i S.H. Hooke’a dowodzili istnienia w Izraelu święta analogicznego do rytuałów: egipskiego (walka Horusa i Seta), hetyckiego (święto Purulli: walka Teszuba z wężem Ilianka), babilońskiego (święto Akitu: walka Marduka z Tiamat), czy kananejskiego (ugarycki poemat o walce Baala z Jammem i Motem). Święto to miało stanowić Sitz im Leben wielu tekstów Starego Testamentu, zwłaszcza części psalmów. Najkrócej mówiąc, polegało ono na rytualnej recytacji i odegraniu (myth and ritual) mitu kosmogonicznego o ustalonym schemacie: 1. walka bóstwa z siłami przeciwnymi, przeważnie związanymi z wodą, 2. zwycięstwo bóstwa i jego intronizacja – ogłoszenie królem, triumfalna procesja, w której król odgrywał rolę bóstwa 3. uczynienie świata. W rytuale pojawia się także święte małżeństwo boga – hieros gamos (Egipt, Ugarit), śmierć i zmartwychwstanie boga (Mezopotamia, Ugarit).
Trzeba stwierdzić, że ten ogólnosemicki mit wraz z rytuałem był obecny w świadomości autorów biblijnych, jednak transpozycji (asymilacji) do religii Izraela uległy te jego elementy, które były zgodne z Bożym objawieniem. Świąteczna celebracja królowania, intronizacji JHWH była obecna w kulcie Izraela, o czym świadczy choćby tak znaczna liczba psalmów, pieśni i aklamacji intronizacyjnych, ich kultowe piętno i mocne powiązanie z Arką, ze Świątynią, z Syjonem. Miała ona jednak zupełnie inny charakter niż święto ugaryckie czy babilońskie.
W tekstach z Ugarit zachowały się też obrzędy rytualne na święto nowiu (ug. jm hdt – „nowy dzień” –). W obrzędzie tym dopatruje się podobieństwa idei z hebrajskim Dniem Pojednania (Jom Kipur)[10].
Rytuał przymierza
Religijny charakter miało również, podobnie jak w Biblii i u Semitów, zawieranie przymierza. To kolejny analogiczny element religijny występujący również w Starym Testamencie. Obrzędowi zawarcia przymierza towarzyszył znany „rytuał przejścia”: składaną z tej okazji ofiarę rozcinano na dwie połowy, między którymi przechodzili partnerzy, połączeni nowo zawartym układem. W j. hebrajskim zawarcie przymierza określane jest terminem dosł. „przeciąć, rozciąć przymierze” (tłum. jako „zawrzeć przymierze”) – co wynika właśnie z praktykowania tego, jak się okazuje, semickiego, zwyczaju. Opowiada o tym np. Rdz 15:
9 Wtedy Pan rzekł: «Wybierz dla Mnie trzyletnią jałowicę, trzyletnią kozę i trzyletniego barana, a nadto synogarlicę i gołębicę». 10 Wybrawszy to wszystko, Abram poprzerąbywał je wzdłuż na połowy i przerąbane części ułożył jedną naprzeciw drugiej; ptaków nie porozcinał. 11 Kiedy zaś do tego mięsa zaczęło zlatywać się ptactwo drapieżne, Abram je odpędził. 12 A gdy słońce chyliło się ku zachodowi, Abram zapadł w głęboki sen i opanowało go uczucie lęku, jak gdyby ogarnęła go wielka ciemność. 13 I wtedy to Pan rzekł do Abrama: «Wiedz o tym dobrze, iż twoi potomkowie będą przebywać jako przybysze w kraju, który nie będzie ich krajem, i przez czterysta lat będą tam ciemiężeni jako niewolnicy; 14 aż wreszcie ześlę zasłużoną karę na ten naród, którego będą niewolnikami, po czym oni wyjdą z wielkim dobytkiem. 15 Ale ty odejdziesz do twych przodków w pokoju, w późnej starości zejdziesz do grobu. 16 Twoi potomkowie powrócą tu dopiero w czwartym pokoleniu, gdy już dopełni się miara niegodziwości Amorytów». 17 A kiedy słońce zaszło i nastał mrok nieprzenikniony, ukazał się dym jakby wydobywający się z pieca i ogień niby gorejąca pochodnia i przesunęły się między tymi połowami zwierząt. 18 Wtedy to właśnie Pan zawarł przymierze z Abramem, mówiąc: «Potomstwu twemu daję ten kraj, od Rzeki Egipskiej aż do rzeki wielkiej, rzeki Eufrat, wraz z Kenitami, Kenizytami, Kadmonitami, 20 Chetytami, Peryzzytami, Refaitami, 21 Amorytami, Kananejczykami, Girgaszytami i Jebusytami»
Inne teksty: Mojżesz wziął krew i pokropił nią lud, mówiąc: «Oto krew przymierza, które Pan zawarł z wami na podstawie wszystkich tych słów» (Wj 24,8; zob. też Pwt 4,23; 5,2.3 itd.). Formuła ta występuje przynajmniej kilkadziesiąt razy w Biblii w relacji Bóg – człowiek. Pojawia się także w relacji przymierza między ludźmi: A potem Abraham dał Abimelekowi owce i woły, i tak obaj zawarli przymierze (Rdz 21,27).
Rytuał “rozcięcia przymierza” poświadczony jest również w Ugarit: wapienna stela przedstawia króla i wasala, podających sobie ręce, łokciami wsparte na dokumentach przymierza spisanych na glinianych tablicach (a wiec na pewno mamy do czynienia z przymierzem), a powyżej widać dwie rozdzielone połówki ofiarnego zwierzęcia[11].
Trudno wypowiadać się nt. religijności prywatnej, osobistej. Zwraca natomiast uwagę istnienie w Ugarit instytucji zwanej marzeah. Jest to rodzaj zwyczaju żałobnego, sakralna uczta ku czci zmarłego, znana w świecie fenickim i hebrajskim – również do tego zwyczaju znajdujemy analogie w Biblii (por. Jr 16,5 – dom żałoby; zob. też Am 6,7)[12]. Troska o zmarłych odgrywała ważną rolę w pobożności starożytnej ludności Ugarit. Świadczy o tym chociażby mit o Aqhacie: Danel maż sprawiedliwi i mądry, dowiedziawszy się o śmierci swego syna Aqhata, wyrusza w podróż w celu odnalezienia i pochowania zwłok syna i czyni niemałe starania, by dopełnić tego obowiązku.
Większość tekstów o charakterze religijnym odzwierciedla idee religijne bezpośrednio samego Ugarit, a pośrednio Semitów. Wiele idei religijnych jest bliskich tym spotykanym na kartach Starego Testamentu.
Przypisy:
[1] Pojawiają się też określenia tej ofiary jako „ofiara zapokojna, pokojowa” czy „ofiara zbawienia”.
[2] Nazwa tej ofiary pojawia się zawsze w l. mnogiej (šelamîm), poza jednym wyjątkiem: Am 5,22.
[3] Lamentacje nad umierajacym Kirtą wyspiewują także jego syn, Ilchu, oraz córka Oktawia.
[4] Intronizacyjny Ps 110 mówi o królu (Mesjaszu) „Tyś kapłanem na wieki, na wzór Melchizedeka” (w. 4).
[5] Tradycja chrześcijańska odnosi ten psalm mesjański do osoby Jezusa Króla, Syna Bożego.
[6] Tytuł „sługa” napotykany jest w literaturach staorwschodnich na określenie poddanych jakiegoś suwerena lub czcicieli jakiegoś bóstwa.
[7] W jednym z mitów Ugarit ’epod oznacza suknię bogini Anat.
[8] Wiemy z literatury starowschodniej, że w tamtej strefie kulturowej obchodzono tzw. Święto Nowego Roku Akitu, które rozpoczynało się pierwszego dnia nowego roku i trwało siedem dni i było wspomnieniem (cyklicznym odnowieniem) stwórczego aktu boga. Stary Testament zna na pewno to święto, choćby z Babilonu, gdzie uroczystości ku czci Marduka obchodzone było bardzo hucznie.
[9] Rok kalendarzowy w Ju dzie przez większość okresu monarchii rozpoczynał się jesienią, czyli w miesiącu Etanim (nazwa kananejska) czyli po niewoli Tiszri (od babilońskiego Tišritu, tzn. „początek” – wrzesień/październik). Jednak w okresie wygnania i po nim rok zaczynał się na wios nę od miesiąca Abib (nazwa kananejska). Pod wpływem Babilończy ków kananejską nazwę awiw zastąpiono nazwą Nisan (od babilońskie go Nisānnu).
[10] Por. CTA 36. Szerzej J. Gray, Ba‘al’s Atonement, UF 3 (1971) 69-70; N. Wyatt, Atonement Theology in Ugarit and Israel, UF 8 (1976) 415-430.
[11] Syria 17 (1936) pl. 14, s. 115-119; ANEP, s. 608.
Źródło: Marcin Majewski - Ugarit – religia
http://sites.google.com/site/orygenesorgblog/Home/strefa-studentow/ugarit-religia-i-literatura
Data utworzenia: 01/06/2011 @ 18:12
Ostatnie zmiany: 23/04/2013 @ 08:43
Kategoria : - Bliski Wschód
Strona czytana 18651 razy
 Wersja do druku
|
|
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Góra