Zwingli i początek reformacji w Szwajcarii
Ulrich Zwingli
Początek reformacji w Szwajcarii związany jest z działalnością Ulricha Zwingliego (1484-1531). Pochodził on z bogatej rodziny rolniczej ze wsi Wildhaus w opactwie Sankt Gallen i od lat dziecięcych przeznaczony był do stanu duchownego. Odznaczał się nieprzeciętnymi zdolnościami, które specjalnie uwydatniły się w czasie studiów uniwersyteckich w Wiedniu i Bazylei. Dzięki swym zdolnościom i walorom intelektualnym używany był do misji dyplomatycznych i politycznych. W 1504 r. przyjął święcenia kapłańskie, a w 1506 został proboszczem w Glarus. Cieszył się uznaniem i poparciem biskupa w Sitten, późniejszego kardynała, Mateusza Schinnera.
Począwszy od 1506 r., kiedy za probostwo w Glarus musiał zapłacić znaczną sumę pieniędzy, Zwingli spotykał się stale z nadużyciami w Kościele katolickim. Szczególnie wyraźnie mógł je obserwować w czasie swego pobytu w Einsiedeln (1516-1518), miejscu wielkich pielgrzymek religijnych. Obserwacje życia wewnętrznego w Kościele łączył Zwingli z gruntownymi studiami humanistycznymi i pogłębianiem znajomości Pisma Świętego, co pozwoliło mu na głęboką i wszechstronną analizę interesującego go zagadnienia.
Przełomowe znaczenie w jego życiu miały lata 1513-1516, kiedy to jako jałmużnik towarzyszył najemnym oddziałom szwajcarskim walczącym we Włoszech. Był między innymi świadkiem bitwy pod Marignano. Po powrocie do kraju stał się gorącym orędownikiem likwidacji kondotierskiej służby swych rodaków, uważał ją bowiem za poniżającą, niemoralną i wysoce szkodliwą dla kraju. Dał temu wyraz w swych kazaniach wygłaszanych w Zurychu, dokąd przeniósł się w 1518 r. uzyskawszy nominację na kaznodzieję tamtejszego kościoła katedralnego. Jego gwałtowne i ostre ataki na zaciężną służbę wojskową odniosły skutek, pod ich bowiem wpływem Rada Związku Szwajcarskiego podjęła decyzję wstrzymania wszelkiego werbunku i niezawierania żadnych przymierzy z obcymi państwami na okres 25 lat.
Równocześnie, na wiadomość o działalności Lutra, przystąpił Zwingli do radykalnej reformy Kościoła, w czym poparła go całkowicie Rada Miejska Zurychu. Pierwszym większym manifestem reformatora szwajcarskiego było ogłoszenie w sierpniu 1522 r. 67 tez nowego wyznania (Apologeticus Architeles). W listopadzie roku następnego ukazało się jego niewielkie rozmiarami dzieło, zawierające jednak główne podstawy nowej wiary (lunę kurze christenliche Ynleitung). Tę krótką, niepełną informację o publikacjach Zwingliego należałoby jeszcze uzupełnić wymienieniem książki ogłoszonej drukiem już po śmierci autora - Christianae fidei brevis et clara expositio.
Zwingli, intelektualista i mąż stanu, niewątpliwie znacznie wyżej stojący od Lutra, głęboki znawca świata starożytnego, ideał swój widział, podobnie jak Erazm, którego był gorącym zwolennikiem, w syntezie antyku z chrześcijaństwem. Przeprowadzona przez niego w Zurychu reforma kościelna była znacznie bardziej radykalna niż Lutra. W ślad za Erazmem i Lutrem uznawał Pismo Święte za jedyne źródło wiary i żądał bezwzględnego usunięcia z życia religijnego wszystkiego, co narosło później. Skasował msze, sakrament} uznawał tylko za symbole, z kościołów usunął wszystkie ołtarze, obrazy i wszelkie inne ozdoby, a za jedyną formę nabożeństwa uznał czytanie Biblii kazania i udzielanie komunii pod obiema postaciami.
W obawie przed ruchem anabaptystów, którzy opanowali na pewien czas Zurych, Zwingli złagodził nieco ostrość swej reformy, lecz po zniknięciu niebezpieczeństwa Rada Miejska pod wpływem Zwingliego skasowała celibat duchowieństwa, wprowadziła język narodowy do nabożeństw i zabroniła odprawiania mszy (1524-1525). Sam Zwingli poślubił wówczas swą konkubinę Annę Reinhardt. Oprócz kantonu zurychskiego przywódca reformacji szwajcarskiej zdołał zorganizować podobne gminy wyznaniowe w Bazylei i Bernie, mimo sprzeciwu tamtejszego patrycjatu. W akcji tej pomocni mu byli Johan Hauszgen zwany Oecolampadius i Berthold Haller, jego gorliwi zwolennicy. Wśród reformatorów szwajcarskich tego okresu wyróżnił się również Joachim von Watt (Vadianus, Vadian 1484-1551). Wkrótce do Kościoła Zwingliego przystąpiły, aczkolwiek z pewnymi oporami, inne kantony miejskie. Kantony leśne nie poparły reformacji i pozostały przy katolicyzmie, sprzymierzając się z Austrią. Kantony te, nie zainteresowane w społeczno-ekonomicznej treści reformacji, nie przyjęły nauki Zwingliego również dlatego, że nie zgadzały się z jego polityką skierowaną przeciwko werbunkowi żołnierzy szwajcarskich przez obce mocarstwa. W ten sposób doszło do rozłamu w Związku Szwajcarskim, równoczesna zaś próba pogodzenia zwinglianizmu z luteranizmem (zjazd w Marburgu) nie powiodła się. W tym samym czasie grupa innych teologów i reformatorów niemieckich (Zell, Capito i Bucer), na których liczył Zwingli, ogłosiła deklarację i confessio tetrapolitana, opowiadającą się za współpracą z Lutrem. Sytuację zwinglian pogarszał jeszcze fakt, że cesarz Karol V zdecydowanie odrzucił deklarację ideowo-religijną opracowaną przez ich przywódcę.
Tymczasem rosnące rozdźwięki między katolikami a protestantami szwajcarskimi, głównie na tle ekonomicznym, doprowadziły do wybuchu wojny domowej. Zaczęła się ona już w 1529 r. agresją wojsk Zwingliego przeciwko Kantonom katolickim, które na razie skapitulowały bez walki (pierwszy pokój w Kappel, 1529), następnie jednak same przeszły do ataku. Górale z kantonów leśnych zadali protestantom miażdżącą klęskę w bitwie pod Kappel 11 X 1531). Zwingli, ranny, został dobity przez swych wrogów, a ciało jego poćwiartowano i spalono.
Po podwójnym traktacie pokojowym zawartym w Kappel nastąpiła szybka pacyfikacja między kantonami katolickimi a Związkiem i Bemem (XI 1531). Od tego czasu protestantyzm i katolicyzm stały się w Szwajcarii wyznaniami równouprawnionymi.
Kalwin i gmina genewska. Doktryna kalwińska
Jan Kalwin
Wkrótce po śmierci Zwingliego pojawił się w Szwajcarii inny wybitny reformator, którego nauka zdobyła sobie największe uznanie spośród wszystkich odłamów protestantyzmu. Był nim Jan Kalwin (Jean Cauvin, zlatynizowana forma Calvin 1509-1564).
Przyszły reformator urodził się 10 lipca 1509 r. w Noyon w Pikardii (północna Francja) jako syn Gerarda Cauvin, urzędnika kurii biskupiej. Rodzice Kalwina byli bardzo religijni i od wczesnego dzieciństwa przeznaczyli syna do stanu duchownego. Dzięki staraniom ojca otrzymał wcześnie beneficjum kościelne, które dało mu podstawę materialną do studiów. Rozpoczął je w College de la Marche w Paryżu (1523), gdzie głównym jego mistrzem był Mathurin Cordier, znawca łaciny, humanista pragnący wzorem Erazma połączyć ideały klasycznej starożytności z chrześcijaństwem. Po pewnym czasie przeniósł się Kalwin do College de Montaigu, gdzie zapewne zetknął się z przyszłym twórcą zakonu jezuitów Ignacym Loyolą.
W kolegium Montaigu Kalwin zapoznał się gruntownie z filozofią starożytną i średniowieczną. Studia paryskie pogłębił trzyletnimi (1528-1531) studiami prawniczymi na uniwersytecie w Orleanie, a następnie w Bourges. Był uczniem humanisty i protestanta niemieckiego Melchiora von Wolmara.
Wróciwszy do Paryża oddał się dalszym studiom humanistycznym i teologicznym. Opublikował wkrótce pierwsze dzieło - komentarz do utworu Seneki De Clementa (1532). W pracy tej wykazał głęboką znajomość filozofii starożytnej, a równocześnie krytyczny stosunek do niej. Znaczenie komentarza polega jednak przede wszystkim na tym, że autor jego przedstawił się czytelnikom jako bezwzględny i bezkompromisowy zwolennik organizacji państwowej i jej autorytetu dla społeczeństwa, w czym mistrzem był mu głównie Arystoteles.
Powoli, ale systematycznie począł Kalwin popadać w ostry konflikt z Kościołem. W 1533 r. został wplątany w sprawę swego przyjaciela, rektora uniwersytetu paryskiego, Mikołaja Copa. Cop wygłosił mowę, w której wydział teologiczny Sorbony dopatrzył się herezji, w związku z czym autorzy jej musieli uchodzić z Paryża w obawie przed prześladowcami. (Do niedawna uważano za rzecz bezsporną, że Kalwin był współautorem mowy Copa.) W roku następnym zdecydował się na ostateczne zerwanie z Kościołem katolickim. W obliczu ciągłych wahań polityki Franciszka I wobec reformacji, niepewny swego życia, zwłaszcza po tzw. sprawie plakatów (jako odwet za rozklejanie i rozdawanie antykatolickich plakatów spalono na stosie wielu heretyków), musiał uchodzić do Strasburga (XII 1534), a następnie do Bazylei. Tu wydał znaną pracę Institutio christianae religionis (1536), którą później w sposób znakomity, przełożył sam na język francuski.
Wkrótce po tych wydarzeniach, zachęcony przez jednego z uchodźców francuskich - Farela, założył w Genewie ewangelicką gminę kościelną. Dwukrotny pobyt Kalwina w Genewie, w latach 1536-1538 i po powrocie z wygnania 1541-1564, to okres nie tylko ostatecznego sprecyzowania jego poglądów religijnych i politycznych, ale przede wszystkim okres działalności organizacyjnej, w której okazał się niedoścignionym mistrzem. Rzec można śmiało, że talenty organizacyjne i prężność stworzonej przezeń wojującej gminy kościelnej w głównej mierze przysporzył mu olbrzymich rzesz zwolenników w całej Europie od Francji, Anglii i Szkocji po Węgry, Polskę i Litwę.
Doktryna religijna Kalwina w niewielkim stopniu była oryginalna. Zebrał i usystematyzował to, co przed nim głosili Luter, Karlstadt, Zwingli i inni. I on za jedyne źródło wiary uznał Biblię, odrzucając całkowicie i bezwzględnie wszelką późniejszą tradycję. Najciekawszą chyba w jego poglądzie filozoficzno-religijnym była teoria o predestynacji, o ograniczonej decyzją Boga woli ludzkiej. "Bóg przeznacza jednych na zbawienie, drugich na potępienie. Ludzie zostają potępieni nie dlatego, że grzeszą, ale grzeszą dlatego, że Bóg ich potępił" - pisał Kalwin.
Z poglądów tych nie wyciągnął jednak Kalwin żadnych praktycznych wniosków o niecelowości wszelkich ludzkich poczynań. Wprost przeciwnie, swoim wyznawcom nakazywał pracę i działanie, przy czym jako wielką i zasadniczą nowość głosił tezę, iż każdy winien dobrze i starannie wykonywać to, co mu Bóg wyznaczył, i zgodnie ze swoim powołaniem, tzn. wykonywać to, na czym się zna. Niektórzy badacze przecenili jednak teorię Kalwina o predestynacji. Na zagadnienie to rzucono przed laty nieco nowego światła (Bieler).
W przeciwieństwie do poglądów średniowiecznych, a przede wszystkim wbrew teoriom humanistów, dla których ideałem był człowiek ogarniający swym umysłem wszystkie gałęzie wiedzy i różne umiejętności ludzkie, Kalwin głosił konieczność specjalizacji, jako podstawy powodzenia i skuteczności pracy ludzkiej. Skłania to wielu badaczy do stwierdzenia, że reformator genewski był jednym z prekursorów nowożytnej nauki ekonomii, a jednocześnie jednym z prekursorów kapitalizmu.
Jako organizator gminy ewangelickiej w Genewie stworzył Kalwin sui generis syntezę Kościoła i państwa, do czego podstawą były jego ordonnances ecclesiastiques ułożone w 1541 r., gdy po pogodzeniu się z Radą Miejską powrócił z wygnania do Genewy. Całe życie obywateli podporządkowane zostało bez reszty państwu i Kościołowi, gdyż wszelka władza pochodzi od Boga. I Kościół, i państwo winny służyć Bogu, stąd też inny praktyczny wniosek, że przy pełnym współdziałaniu, Kościół winien stać przed państwem. Kalwin stworzył więc sprężystą organizację polityczną, religijną i gospodarczą, był nie tylko teologiem, ale przede wszystkim mężem stanu, prawnikiem i administratorem.
Członkowie gminy poddani byli bezwzględnej kontroli organu kościelno-państwowego, jakim był konsystorz, narzucono im również surowe zasady w życiu codziennym. Jednym ze specjalnie ciężkich przepisów był zakaz zawierania małżeństw między osobami przynależnymi do gminy kalwińskiej a wyznawcami innych religii. Wraz z zasadą bezwzględnego posłuszeństwa władzy państwowo-kościelnej do rangi dogmatu podniósł Kalwin zasadę nietolerancji wobec wszelkich przeciwników. Jeden z jego zwolenników i pomocników, Teodor Beze, opublikował na ten temat traktat De haereticis a dvii magistratu puniendis (1554), w której czytamy m.in.: "Tyrania jest mniejszym złem niż mieć swobodę taką, by każdy czynił podług swojej fantazji, i lepiej mieć tyrana, choćby i okrutnego, niż nie mieć żadnego księcia albo mieć takiego, pod którym każdemu dozwolone, by czynić wszystko, co tylko zechce [...]. Ci, którzy nie chcą, żeby magistrat mieszał się do spraw religii, a głównie do karania heretyków, gardzą wyraźnym słowem Boga [...] i przygotowują wielkie zniszczenie Kościoła". W ten więc sposób był Kalwin także jednym z pionierów nowożytnego totalitaryzmu. Przy tym wszystkim pamiętać trzeba, że reformator ów bynajmniej nie był odosobniony w swej nietolerancji - takie same zasady obowiązywały w Kościele katolickim - nie będzie chyba jednak przesady w stwierdzeniu, że kalwinizm najgłębiej chyba spośród wszystkich kościołów szesnastowiecznych ingerował w życie prywatne jednostki.
Ofiarą jego nietolerancji padł m.in. jeden z najwybitniejszych umysłów epoki, Hiszpan Miguel Servet (1511-1553) Wybitny uczony, lekarz i filozof, Servet był zwolennikiem antytrinitaryzmu (arianizmu), kierunku religijno- -społecznego głoszącego negację dogmatu o Trójcy Świętej oraz radykalne hasła społeczne. Swe poglądy filozoficzno-religijne wyłożył w pracach De Trinitatis erroribus (1531) i przede wszystkim w Christianissimi restitutio (1553). Wywołały one oburzenie Kalwina. Reformator genewski przyczynił się też zapewne do wydania Serveta najpierw w ręce katolickiej inkwizycji francuskiej, a następnie, gdy ten zbiegł do Genewy szukając tu schronienia, kazał stawić go przed sądem. Sąd ów skazał Serveta na karę śmierci przez spalenie na stosie. Wyrok wykonano 27 października 1553 r.
W kilka miesięcy po straceniu Serveta, Kalwin opublikował w Genewie rozprawę Declaration pour maintenir le vray foy (Oświadczenie, jak utrzymać prawdziwą wiarę), którą jeden z historyków nie zawahał się uznać za przerażającą. Czytamy w niej słowa najlepiej chyba charakteryzujące reformatora. Oto one: "Nasi miłosierni, którym tak wielką przyjemność czyni pozostawiać herezję bez kary [...] chcieliby ze strachu, że Kościół Boży zniesławi się zbyt wielką srogością, żeby pozwolono szerzyć wszystkie błędy [...]. Otóż Bóg nie chce wcale, by oszczędzono miasta i narody, nawet jeśli trzeba zrównać z ziemią mury i zniszczyć pamięć po mieszkańcach, i zetrzeć wszystko na znak największego obrzydzenia, a to ze strachu, by zaraza nie szerzyła się dalej". Kalwin stłumił równie bezwzględnie opozycję kierowaną przez Belseca, a także Perrina.
Natomiast duże zasługi położył Kalwin na polu oświaty. W 1559 r. założył w Genewie akademię przekształconą w XIX w. w uniwersytet. W tym samym roku ogłosił ostatnie łacińskie wydanie Institutio, w którym w sposób niezwykle logiczny podsumował wszystkie swoje poglądy religijne, filozoficzne i społeczne. Umierając w 1564 r. zostawił Kalwin swój Kościół jako niewątpliwie najsilniejszy i najbardziej prężny ze wszystkich kościołów protestanckich.
Źródło: Z. Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI-XVII, Warszawa 2008.
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra