Herezje średniowieczne, dysydenckie ruchy religijne, które rozwijały się w średniowiecznej Europie od pocz. XI w. do początku XVI wieku; często do tak rozumianych herezji średniowiecznych zalicza się także bogomilizm i paulicjanizm, które powstały wcześniej i miały częściowy (bogomilizm) lub nie miały wcale (paulicjanizm) kontaktu z Kościołem zachodnim. Wspólne herezjom średniowiecznym było potępienie, jakie spotkało je ze strony Kościoła zachodniego. Konflikty z władzami kościelnymi wywoływała krytyka Kościoła za porzucenie ideałów pierwotnego chrześcijaństwa, spontaniczna religijność nie mieszcząca się w ramach oficjalnego Kościoła oraz tworzenie niezależnych wspólnot.
Odmienność wspólnot heretyckich przejawiała się w sferze doktryny (idee dualistyczne, millenarystyczne, panteistyczne), kultu (odrzucenie lub ograniczenie pośrednictwa w zbawieniu albo ustanowienie własnych obrzędów zbawczych) i w postulacie przekazania świeckim uprawnień duchowieństwa (głoszenie Słowa Bożego przez świeckich, upowszechnianie znajomości
Pisma Świętego). Często, zwłaszcza w przypadku wielkich herezji (bogomilizm, kataryzm, husytyzm), herezje średniowieczne stały się zjawiskami także z dziedziny politycznej, narodowej, społecznej, obyczajowej czy militarnej. Mimo polityki Kościoła i władzy świeckiej zmierzającej do wytępienia herezji średniowiecznych (przez pokojową rekoncyliację lub przez zbrojne krucjaty i postępowanie inkwizycyjne) przygotowały one grunt pod rozwój reformacji.
Doktryna
Herezje dualistyczne. Dualizm był wyznawany przez 3 herezje średniowieczne:
paulicjanizm,
bogomilizm i
kataryzm. Podstawową jego cechą było przekonanie o istnieniu podwójnego aktu stworzenia, 2 stwórców i 2 stworzonych światów. Występowała opozycja: dobry-duchowy-niewidzialny i zły-materialny-widzialny. Istniały 2 wersje dualizmu: radykalny, zwłaszcza skrajnym (paulicjanie, większość katarów), głosił, że obie zasady istniały odwiecznie i są sobie równe, natomiast umiarkowany, zwłaszcza monarchianizmem (bogomili, część katarów), twierdził, że na początku istniał jeden stwórca, który powołał świat duchowy, a świat materialny został powołany do życia przez jego zbuntowanego syna Satanaela.
Bogomili łączyli z koncepcją dobrego Boga dogmat Trójcy, twierdząc, że istniała ona w Bogu od początku, a Syn Boży i Duch Święty to emanacje wyodrębnione, aby uporządkować sprawy kosmosu stworzonego wskutek podwójnej kreacji. Zmieszanie substancji obu światów polegało na umieszczeniu aniołów (niematerialnych istot ze świata dobrego Boga) w materialnych ciałach, czyli na powstaniu człowieka.
Dualiści podawali różne przyczyny, dla których mogło tak się stać: 1) aniołowie z własnej woli przyłączyli się do zbuntowanego Satanaela; 2) diabeł zwiódł ich podstępem; 3) zostali zmuszeni do wejścia w ciała, które stworzył diabeł; 4) Satanael stworzył ludzkie ciało, lecz nie mógł tchnąć weń ducha; uczynił to dopiero Bóg Ojciec na jego prośbę. Chrystus w ujęciu dualistów był nadprzyrodzoną istotą, której misja polegała na ogłoszeniu nauki o dobrym Bogu.
Bogomili i katarzy podkreślali, że zapoczątkował także sprawowanie chrztu duchowego (
consolamentum), który przynosił obietnicę zbawienia. Według bogomilów Bóg posłał swego Syna, utożsamianego ze Słowem, Michałem Archaniołem czy Doradcą z Księgi Izajasza (Iz 9,5), by zstąpił w postaci Jezusa i jako Chrystus przyniósł pomoc aniołom zamkniętym w materii. Jezus umarł na krzyżu pozornie (doketyzm), zstąpił do piekieł, związał Satanaela i odjął mu boską cząstkę imienia -el, a następnie powrócił do Ojca. Staraniem dualistów było odseparowanie ich istoty duchowej od substancji materialnej; dotyczyło to głównie doskonałych (duchownych Kościołów dualistycznych), którzy poddawali się ascezie cielesno-pokarmowej i przestrzegali surowej etyki.
Consolamentum udzielane doskonałym wlewało w nich Ducha Świętego, powodując przywrócenie łączności z niewidzialnym światem dobrego Boga. Według katarów, oczyszczanie anioła uwięzionego w materii trwało kilka wcieleń (reinkarnacja). Radykalni katarzy byli zwolennikami "cichego" końca świata: rozdzielenie obu substancji nastąpi, gdy wszystkie dusze-aniołowie przejdą swoje inkarnacje i uwolnią się; nie będzie temu towarzyszyć widzialna katastrofa kosmiczna. Katarzy umiarkowani wierzyli w dramatyczny koniec świata: po Sądzie Ostatecznym źli pójdą do piekła, a ziemia zostanie spalona ogniem.
Herezje dobrowolnego ubóstwa. Idea dobrowolnego ubóstwa była najpopularniejszą doktryną herezji średniowiecznych. Dla części wspólnot była ideą podstawową (petrobrulanie, henrycjanie, waldensi, humiliaci, franciszkańscy spirytuałowie i begini, bracia apostolscy w okresie Segarellego), dla innych była częścią doktryny (bogomili i katarzy, beginki i begardzi, lollardzi, husyci). Jej istotą było odwołanie się do życia Chrystusa i apostołów, którzy nie posiadali własności; stąd liczne nawiązania do Ewangelii i Dziejów Apostolskich, zwyczajów pierwotnego Kościoła, a także krytyka tzw. donacji Konstantyna (przyznanie Kościołowi własności i przywileju ściągania dziesięciny). Szczególnym symbolem wyrzeczenia się własności był przykład nagiego Chrystusa na krzyżu.
Nurt dobrowolnego ubóstwa znajdował miejsce także w ramach oficjalnego Kościoła, popierali go papieże: Grzegorz VII, Paschalis II i Celestyn V, a Innocenty III zezwolił na działalność wspólnoty św. Franciszka. Pierwsze zgromadzenia dobrowolnego ubóstwa były wędrownymi grupami kaznodziejskimi żyjącymi z jałmużny. Już jednak waldensi, reguła św. Franciszka, a potem spirytuałowie i begini przez dobrowolne ubóstwo rozumieli życie z pracy rąk, brak własności indywidualnej i wspólnotowej, z wyjątkiem tej, która służyła bezpośredniemu utrzymaniu się przy życiu (usus pauper). Doktryna dobrowolnego ubóstwa przez pochwałę prostego życia religijnego przeciwstawiała się Kościołowi materialnemu, będąc tym samym podstawą do rozwoju herezji millenarystycznych i prereformacyjnych.
Herezje millenarystyczne (chiliastyczne). Zwolennikami herezji millenarystycznych byli przede wszystkim wyznawcy dobrowolnego ubóstwa: spirytuałowie, begini, bracia apostolscy za przywództwa Dolcino i taboryci. Nazwa nawiązuje do znanego z Apokalipsy (Ap 20,1-6) tysiącletniego (łac.
millenium, gr.
chilioi 'tysiąc') okresu, gdy szatan zostanie wtrącony do czeluści, a na ziemi będzie rządzić wraz z Chrystusem garstka sprawiedliwych. Wizja ta została rozwinięta w średniowieczu przez Joachima z Fiore oraz Piotra Jana Oliviego, którzy tysiącletni okres szczęścia, pokoju, sprawiedliwości i wzajemnej miłości ustalili na ostatni etap swoich historiozofii (Joachim wyróżnił 3 epoki dziejów ludzkości, Piotr - 7).
W doktrynach wspólnot heretyckich, w porównaniu z ideami obu teologów, większy nacisk kładziono na program negatywny: potępienie grzesznego świata i oczekiwanie nadchodzącej katastrofy. Wizja przyszłych czasów była zróżnicowana w ideologiach poszczególnych wspólnot. Według franciszkańskich rygorystów (spirytuałowie i begini) owo szczęśliwe tysiąclecie miało oznaczać realizację "Kościoła duchowego", dla braci apostolskich był to czas triumfu ich wspólnoty, a dla husyckich taborytów zwycięstwo "prawdy Bożej". W millenarystycznych wizjach dużego znaczenia nabrała postać Antychrysta (już działającego lub dopiero nadchodzącego), utożsamianego najczęściej z konkretnymi władcami lub papieżami. Natomiast przedstawiciele wspólnot heretyckich identyfikowali się z wybranymi, mającymi przeżyć apokalipsę i przez tysiąc lat współkrólować na ziemi z Chrystusem. Wszystkie herezje średniowieczne były krytyczne wobec rzeczywistości religijnej i społecznej, jednak tylko wyznawcy doktryny herezji millenarystycznych (bracia apostolscy, taboryci) wstąpili na drogę zbrojną, aby zrealizować swoje ideały.
Herezje wolnego ducha (panteistyczne). Wyznawcami herezji wolnego ducha, która pojawiła się na przeł. XII i XIII w. byli:
amalrykianie,
beginki,
begardzi,
turlipini,
pikardzi. Podstawową ideą tych herezji było przekonanie, że człowiek może sam osiągnąć boski stan doskonałości (wolność ducha), bez pośrednictwa Kościoła czy Bożej laski. Często owi "wolni duchem" utożsamiali się z Osobami Trójcy, pierwszymi rodzicami lub którymś ze świętych. Życie doskonałego miało być całkowicie bezgrzeszne, bez względu na jego czyny i postawę wobec powszechnych norm religijnych i społecznych.
Wyznawcy herezji wolnego ducha uważali, że "wolny duchem" nie jest winien nikomu posłuszeństwa, gdyż - jak twierdzili -
ubi spiritus Domini, ibi libertas ['gdzie duch Pański, tam wolność']. Jako inspiracje tych herezji wskazywano filozofię panteistyczną, średniowieczną mistykę (Amalryk z Bene, Dawid z Dinant) i spontaniczną religijność kobiecą beginek. Ocena herezji wolnego ducha nie jest jednoznaczna ze względu na zarzucany im antynomizm i libertynizm. Część tej krytyki można odrzucić z powodu stronniczości źródeł i błędnego identyfikowania zgromadzeń wolnego ducha z grupami żebrzącymi pozbawionymi aspektu religijnego; jeżeli przyjąć hipotezę o inicjacyjnym charakterze wspólnot wolnego ducha (M. Benad), to występki związane z ich działalnością można przypisać charakterowi ich wieloletniej inicjacji, której jedną z cech było odrzucenie powszechnych norm.
Herezje prereformacyjne. Główny nurt doktryny herezji prereformacyjnych (lollardzi, husyci) został wyznaczony przez angielskiego teologa J. Wiklefa, który idei prawdziwego, niewidzialnego Kościoła przeciwstawiał instytucjonalny Kościół widzialny. Pierwszy z nich jest wspólnotą wybranych ("predestynowanych"), żywych i umarłych, o których zbawieniu wie jedynie Bóg. Kościół widzialny zatracił natomiast swoją doskonałość przez zaangażowanie się w życie doczesne i lekceważenie sfery duchowej.
Wiklef za jedyne źródło objawienia uważał Pismo Święte, w związku z tym przypisywał wielką rolę samodzielnej jego lekturze i kaznodziejstwu. Z sakramentów uznawał tylko chrzest i eucharystię, twierdząc ponadto, że podczas eucharystii nie dokonuje się przeistoczenie: chleb i wino stają się jedynie symbolem obecności mistycznego ciała Chrystusa. Lollardzi podejmowali z myśli Wiklefa przede wszystkim krytykę Kościoła. Proponowali zupełną sekularyzację dóbr kościelnych, uproszczenie ceremonii oraz uznanie kaznodziejstwa za główne zajęcie kapłanów, a studium Biblii za istotę działalności religijnej. Podstawowa teza Wiklefa: rozróżnienie między Kościołem widzialnym i niewidzialnym została przejęta przez J. Husa, głównego ideologa ruchu husyckiego. Hus, w przeciwieństwie do swego ang. poprzednika, uznawał przeistoczenie chleba i wina w eucharystii. Pozostałe postulaty relreligijne husytyzmu: komunia pod dwiema postaciami dla świeckich oraz odrzucenie odpustów, wstawiennictwa za zmarłych, czyśćca, pielgrzymek, kultu obrazów i świętych zrodziły się w innych kręgach reformatorskich (wskazuje się tu często na wpływy doktryny waldensów oraz tzw. grupę teologów i kaznodziejów Kolegium Czarnej Róży, w skład której wchodził m.in. Mikołaj z Drezna). W husytyzmie radykalnego nurtu taboryckiego znajdowały miejsce doktryny adamickie, wolnego ducha czy millenarystyczne.
Kult
Sferę kultu i liturgii herezji średniowiecznych określał w dużej mierze ich stosunek do liturgii i sakramentów Kościoła katolickiego. Najpowszechniejszy nurt obrzędowości heretyckiej odrzucał niektóre z sakramentów (np. chrzest dzieci i eucharystię) lub sprawował je w zmienionej formie (tylko chrzest dorosłych, komunia pod dwiema postaciami dla świeckich, nabożeństwo w języku narodowym), a także postulował uproszczenie kultu (likwidacja świątyń, wizerunków, kultu świętych, pielgrzymek, odpustów, modlitwy za zmarłych); towarzyszył on głównie herezjom dobrowolnego ubóstwa (np. wspólnoty Piotra z Bruis, Henryka z Lozanny, waldensi) oraz ruchom prereformacyjnym (lollardzi, husyci).
Drugi z nurtów liturgicznych herezji średniowiecznych odrzucał w całości sakramenty i liturgię Kościoła, zastępując je działalnością kaznodziejską i duszpasterską (część waldensów i lollardzi) lub własnymi obrzędami (adamici, herezje dualistyczne, biczownicy, herezje wolnego ducha). Kult adamicki polegał na wspólnych zebraniach, gdzie wyznawcy (kobiety i mężczyźni) nago modlili się i czytali święte pisma; nudyzm miał być pamiątką bezgrzeszności pierwszych rodziców i świadectwem opanowania cielesnych żądz przez członków zgromadzenia. Liturgia dualistyczna jest najlepiej znana w odniesieniu do katarów, ostatniego chronologicznie ruchu dualistycznego. Najważniejszym rytem w tej liturgii było nałożenie rąk. U doskonałych katarskich w czasach przed krucjatą i u bogomilów istniały 2 ceremonie nałożenia rąk: pierwsza stanowiła ryt przyjęcia do wspólnoty, druga właściwą ceremonię, zw.
consolamentum. Inna ceremonia znana katarom i bogomilom to
servicium, powszechna spowiedź, do której byli zobowiązani wszyscy doskonali, aby oczyścić swoją duszę i nie utracić Ducha Świętego. Odbywała się w obecności diakona lub biskupa, polegała na wyrażaniu żalu za grzech i prośby o przebaczenie. Dla biczowników podstawowym obrzędem, który miał zastąpić sakramenty i stać się gwarancją zbawienia, były wielkie, dobrze zorganizowane procesje przemierzające całą Europę (głównie zachodnią). Ich uczestnicy (obojga płci) szli parami obok siebie, odmawiając modlitwy, śpiewając psalmy i biczując się do krwi. Takie umartwienie ciała było pokutą za grzechy własne lub wszystkich grzeszników oraz ofiarą przebłagalną mającą uchronić przed końcem świata. Herezje wolnego ducha były stowarzyszeniami o charakterze inicjacyjnym, w których istniał obrzęd przejścia wprowadzający kandydata w krąg uczniów. Polegał on na przyodzianiu adepta, który stawał nago pośród współwyznawców, w tunikę z łat, będącą symbolem jego nowego statusu. Po wieloletniej inicjacji (znany jest przypadek 20-letniej praktyki) kandydaci zostawali wtajemniczonymi, mogącymi żyć zgodnie ze swoją prawdziwą naturą. Uzyskaniu stanu bezgrzeszności towarzyszył zapewne także ryt przejścia.
Organizacja
Najprostszy rodzaj wspólnoty heretyckiej to grupa uczniów zebranych wokół herezjarchy-kaznodziei, podziwiających ascezę (np. Piotr z Bruis, Henryk z Lozanny) lub przepych (Eudo de Stella, Tanchelm z Antwerpii) swojego mistrza, który mieszkał w pustelni lub częściej wędrował. Tą formą organizacji posługiwali się później wędrujące beginki, begardzi, biczownicy i lollardzi. Inny sposób organizacji herezje średniowieczne reprezentowały wspólnoty spotykające się w oznaczonych miejscach w celu wysłuchania kazania lub odprawiania swoich obrzędów (np. adamici, herezje wolnego ducha, lollardzi).
W przypadku herezji wolnego ducha często wskazuje się na 2 kręgi wiernych: nowicjuszy oraz wtajemniczonych, którzy po inicjacji mieli uzyskiwać zjednoczenie z Bogiem i stan bezgrzeszności. Niektóre wspólnoty beginek, begardów i beginów prowadziły całkowicie osiadły tryb życia, dając często schronienie przedstawicielom swoich nurtów wędrownych. Ich status był formą pośrednią między stanem świeckim i zakonnym. Tolerowane przez władze kościelne, otrzymywały przewodnika duchowego, którym był ksiądz lub zakonnik.
Wyznawcy największych herezji średniowiecznych byli zorganizowani w Kościoły. Wspólnota wiernych Kościołów dualistycznych (paulicjanie, bogomili, katarzy) była podzielona na 2 podstawowe grupy: doskonałych (duchownych) i wierzących. Doskonali w trakcie ceremonii
consolamentum poprzedzonej wprowadzeniem w doktrynę i treningiem ascetycznym, uzyskiwali jednocześnie zapewnienie zbawienia, prawo do udzielania
consolamentum i działalności duszpasterskiej oraz ewentualnie możliwość sprawowania urzędu biskupiego. Wspólnoty dualistyczne były zorganizowane w biskupstwa, zwłaszcza Kościołami (paulicjanie znali ich 6, bogomili - 8, katarzy - 10); występowały w luźnych federacjach, nie miały centralne kierownictwa. W przypadku bogomilów i katarów na czele diecezji stał biskup, któremu towarzyszyli 2 sufragani, zw. starszym i młodszym bratem (
filius maior, filius minor). W przypadku śmierci biskupa młodszy brat wyświęcał starszego na biskupa, a potem ten mianował go na swoje miejsce. Funkcje biskupie dostępne były tylko doskonałym i miały charakter adm. (nie charyzmatyczny). Katarzy mieli także diakonów, którzy byli odpowiednikami katolickich proboszczów. W epoce rozkwitu kataryzmu (XII-XIII w.) diecezja tuluzańska miała ok. 50 diakonów (godność tę mogły pełnić także kobiety). Co do paulicjan nie ma pewnych danych o ich organizacji, lecz wiadomo ogólnie o istnieniu organizacji kościelnych, własnych domów modlitwy i doskonałych, co pozwala sądzić, że ich wspólnota zorganizowana była podobnie jak późniejsze Kościoły bogomilów i katarów. Kościół bogomilski w Bośni 1199-1463 cieszył się tolerancją, a nawet poparciem tamtejszych władców i arystokracji; między 1199-1203 a 1232-50 był religią państwową. Ta sytuacja spowodowała jednak, że uległ on dużym zmianom, tracąc dawną prostotę: jego organizacja zhierarchizowała się, miejscem kultu stały się kościoły, powstały też klasztory bogomilskie.
Reformatorski ruch waldensów stał się Kościołem niezależnym od katolickiego dopiero 1218. Waldensi pragnęli, aby ich Kościół zajmował się tylko działalnością kaznodziejską i duszpasterską, nie angażując się w sprawy doczesne. Jednak już od 1270 wspólnota waldensów zaczęła upodabniać się do Kościoła rzymskiego: nie wyświęcano kobiet na duchownych, utworzono hierarchię podobną do rzymskiej, a mistrzowie przywdziewali stroje wzorowane na ubiorach kaznodziejów zakonnych. W XIV w. organizacja waldensów uległa centralizacji, lokalnymi hierarchiami zarządzały ciała kolegialne, których przywódcę w Piemoncie nazywano "papieżem", a w krajach niemieckich "najwyższym". Kościół waldensów, podobnie jak katarski, był Kościołem wędrującym; także obaj najwyżsi mistrzowie byli duchownymi wędrującymi. W czeskim Kościele utrakwistycznym (1433-1623) pozostało niewiele z doktrynalnego i organizacyjnego bogactwa ruchu husyckiego; różnił się on od Kościoła rzymskiego tylko komunią pod dwiema postaciami, przyjmowaną także przez dzieci, oraz kultem J. Husa.
Herezje średniowieczne a Biblia
Podobnie jak w całej kulturze duchowej średniowiecznej Europy, w przypadku herezji średniowiecznych Biblia (jej łacińska wersja Wulgata) pełniła podstawową rolę. Prawie wszystkie nurty doktrynalne herezji średniowiecznych odwoływały się do Biblii jako źródła swojej nauki: herezje dualistyczne znajdowały w niej wątki świadczące o podwójnym stworzeniu i istnieniu 2 światów (pisma św. Jana, Psalmy, Księga Izajasza), herezje dobrowolnego ubóstwa powoływały się na Ewangelie i Dzieje Apostolskie, znajdując tam przykłady ubóstwa pierwotnego Kościoła, nurty millenarystyczne komentowały obszernie ustęp z Apokalipsy (Ap 20,1-6) o tysiącletnim królestwie pokoju na ziemi, a herezje prereformacyjne kładły nacisk na samodzielną lekturę Biblii przez świeckich. Postulat upowszechnienia znajomości Biblii wśród prostych wiernych spowodował, że herezje średniowieczne rozpowszechniły przekłady Biblii na języki narodowe.
Herezje średniowieczne a kwestia kobieca
W wielu wspólnotach heretyckich kobietom przysługiwały takie same prawa jak mężczyznom, co stanowiło ewenement w średniowiecznym życiu religijnym i społecznym. U katarów mogły być wyświęcane na doskonałe, u wczesnych waldensów (do ok. 1270) głosiły kazania i pełniły taką samą rolę jak męscy mistrzowie wspólnoty; w procesjach biczowników kobiety uczestniczyły na równi z mężczyznami. Konwenty osiadłych beginek stwarzały kobietom nie tylko możliwość realizacji wysokich aspiracji religijnych (rozwój mistyki), ale także prowadzenie względnie niezależnego trybu życia w porównaniu z kobietami zamężnymi czy mniszkami.
Herezje średniowieczne a kwestia narodowa
Wielkie herezje średniowieczne były wykorzystywane przez wspólnoty narodowe jako symbol ich tożsamości; dotyczy to: bogomilów (Bułgarzy, Bośniacy), katarów (Prowansalczycy), husytów (Czesi). Właściwie wszystkie warstwy średniowiecznego społeczeństwa zachodniego Europy (wyjątkiem było wyższe duchowieństwo) podlegały wpływom herezji. Zasięg społeczny prądów heterodoksyjnych dobrze ilustruje wpływ wielkich herezji średniowiecznych (bogomilizm, kataryzm, lollardyzm i husytyzm), które docierały ze swoimi ideami do niższego duchowieństwa, władców i na ich dwory (bogomilizm w Serbii, lollardyzm, husytyzm), rycerstwa, środowisk uniwersyteckich (lollardzi i husyci), kupców i zamożnych rzemieślników, drobnych rzemieślników i biedoty miejskiej oraz chłopów i wiejskich najemników.
Jako grupy społeczne najbardziej podatne na wpływy heretyckie wskazuje się bogate mieszczaństwo (kupcy, bogaci rzemieślnicy), duchowieństwo zakonne oraz niższe duchowieństwo świeckie (zwłaszcza w odniesieniu do idei dobrowolnego ubóstwa i herezji prereformacyjnych), a także na ubogą ludność miejską i wiejską, która uczestniczyła głównie w radykalnych odmianach herezji (np. wędrujące beginki i begardzi czy taboryci).
Trzy spośród herezji średniowiecznych miały faktyczny status religii państw, lub wywierały znaczący wpływ na politykę państw feudalnych: paulicjanie w utworzonym przez siebie quasi-państw. organizmie o charakterze militarnym (IX w., pogranicze bizantyńsko-arabskie), bogomili w Bośni 1199-1463 oraz husyci podczas wojen husyckich 1419-37 i za panowania króla Czech Jerzego z Podiebradów (1458-71). Herezje średniowieczne miały zasadniczo charakter pacyfistyczny, jednak w niektórych przypadkach dochodziło do zbrojnych wystąpień ich zwolenników: paulicjanie w IX w., ciesząc się poparciem władców muzułmańskich, podejmowali wyprawy zbrojne przez całą Azję Mniejszą, docierając od dolnego Eufratu aż po wybrzeże M. Egejskiego; krucjata przeciwko albigensom (1209-29) spowodowała wojnę między królem Francji a hrabiami Tuluzy i Królestwem Aragonii; powstanie braci apostolskich (1304-07) wybuchło, gdy nie spełniło się millenarystyczne proroctwo ich przywódcy Fra Dolcino; lollardzi byli głównymi uczestnikami nieudanego buntu z 1413 pod przywództwem wpływowego ang. szlachcica J. Oldcastle'a; husyccy taboryci 1420-27 odparli 5 krucjat zorganizowanych przez papieża i króla Zygmunta Luksemburskiego, a następnie (1427-37) podjęli wyprawy zbrojne do sąsiednich państw: na Węgry i Śląsk, a także do Saksonii i posiadłości brandenburskich oraz krzyżackich.
Herezje średniowieczne a zbawienie
Wyznawcy herezji średniowiecznych mieli własne idee zbawienia, alternatywne w stosunku do Kościoła katolickiego. Członkowie Kościołów dualistycznych zbawienia upatrywali w zachowaniu zasad etyczno-ascetycznych, oddaniu własnej doktrynie, potwierdzonych ceremonią
consolamentum, w którym dokonywało się przywrócenie łączności pomiędzy duszą-aniołem uwięzionym w złym, materialnym ciele a niewidzialnym światem dobrego Boga. Wyznawcy dobrowolnego ubóstwa wierzyli, że zbawienie ma przynieść naśladowanie ubogiego życia Chrystusa. Działalność zbawcza biczowników polegała na tzw. krwawym chrzcie, publicznym zadawaniu sobie cierpienia, które miało zapewnić światu ratunek przed kosmiczną katastrofą, a im samym zbawienie. Według herezji wolnego ducha zbawienie można było uzyskać już na ziemi; był to stan bezgrzeszności (stan wolnego ducha) polegający na utożsamieniu się (także cielesnym) z Bogiem. W herezjach prereformacyjnych pojawiła się idea Bożej predestynacji do zbawienia (Hus twierdził przy tym, że można na nią wpływać przez pobożne życie).
Herezje średniowieczne na ziemiach polskich
Pierwsza herezja odnotowana na ziemiach polskich (Małopolska, Śląsk) to ruch biczowników z 1260-61, który dotarł z Austrii, Moraw i krajów niemieckich. Jednak herezje na ziemiach polskich zaznaczyły się wyraźniej dopiero w XIV i XV w; na początku XIV w. wspólnoty heretyckie odnotowano na Śląsku (głównie Świdnica) i w Małopolsce (byli to waldensi oraz beginki i begardzi). W 1349 dotarła do Polski druga fala biczowników (ruch pokutny spowodowany epidemią "czarnej śmierci" w Europie), a pod koniec XIV w. na Pomorzu szczecińscy inkwizytorzy wykryli wspólnoty waldensów. Do końca XIV w. wyznawcami herezji na ziemiach polskich byli przedstawiciele ludności napływowej (głównie niemieckiej). Wraz z herezjami prereformacyjnymi (wiklefizm, husytyzm) zmieniła się przynależność narodowa oskarżanych o herezję (byli to głównie Polacy), inna była też geografia herezji (występowały one w Wielkopolsce i na Kujawach), a także ich zaplecze społeczne (zwolennicy husytyzmu to przede wszystkim duchowni, w mniejszym stopniu rycerstwo, mieszczaństwo i chłopi). Najnowsze badania nad husytyzmem w Polsce (P. Kras) wykazały, że chociaż był on pierwszą herezją, która mogła stanowić rzeczywiste zagrożenie dla polskiego Kościoła, jego oddźwięk w społeczeństwie był niewielki.
Fragment książki:
Religie świata. Encyklopedia
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra