Na przełomie XI i XII wieku poganie wiecujący na wyspie Uznam (tam, gdzie dzisiaj leży Świnoujście) uznali, „że Bóg chrześcijański jest najlichszy i najsłabszy z bogów, ponieważ słudzy głoszący jego doktrynę są nieokrzesani, żebrzą i żyją w niedostatku". Opinię taką zasugerowało Pomorzanom postępowanie biskupa Bernarda, który w swojej pracy misyjnej chciał stosować się do słów Chrystusa: „Idźcie, oto was posyłam jak owce między wilki. Nie noście ze sobą trzosa ani torby, ani sandałów..." Niestety, to dobrowolne ubóstwo i pokora misjonarza spowodowały tylko, iż „naraził się na śmieszność u pogan i skompromitował w ich mniemaniu naukę, którą głosił". Doświadczenie nie poszło jednak w las i w parę lat później tenże biskup Bernard doradził swemu następcy, św. Ottonowi z Bambergu, wysłanemu przez Bolesława Krzywoustego na wyprawę (misyjną w kierunku Kamienia i Szczecina, by dostosował swój sposób postępowania do tamtejszych systemów wartości i zaopatrzył się obficie w bogate, pyszne nawet, upominki.
Historia ta, zrelacjonowana przez Herborda, niemieckiego kronikarza drugiej połowy XII wieku, ujawnia dylemat, przed którym niejednokrotnie przedtem i potem przyszło stawać misjonarzom. Czy oto propagować religię w jej „czystym" kształcie, nie ułatwiając jej asymilacji żadnymi formami dostosowanymi do obyczajów i przyzwyczajeń nawracanych ludów; czy też odwrotnie — koncentrować się tylko na przekazie podstawowych zasad teologicznych i moralnych, przy jednoczesnych ustępstwach na rzecz pogan w sprawach drugorzędnych.
Tendencja pierwsza zawiera, oczywiście, nader szeroki zakres możliwości: od nieustępliwego miecza w dłoni, aż po bezskuteczną pokorę biskupa Bernarda. Również i wariant drugi różnie może być interpretowany, a najdalej posunęli się w wykorzystywaniu jego założeń misjonarze jezuiccy działający od końca XV do początków XVIII wieku na terenie Indii i Chin. I tak w 1606 roku przybył do Maduraj w południowych Indiach włoski jezuita Roberto de Nobili. Pierwsi misjonarze dotarli tam przed nim już około roku 1545, ich sześćdziesięcioletnia działalność nie przyniosła jednak znaczących rezultatów, gdyż (cóż za podobieństwo z sytuacją Bernarda wśród Pomorzan!) byli ubodzy, zwracali się przede wszystkim do pariasów, toteż Chrystus uznany został przez hinduską społeczność za liche bóstwo nędzarzy.
Inaczej postępuje de Nobili; przedstawia wszem i wobec dokumenty świadczące o pochodzeniu z najlepszej szlachty, zbliża się do braminów, poddaje się całej surowości ich przepisów — rezygnując m.in. z mięsa i wina, zamieszkuje w szałasie, uczy się języków: telagu, tamil i sanskrytu, rezygnuje z jakichkolwiek kontaktów z innymi Europejczykami... Nawróconym pozwala de Nobili nie tylko na zachowywanie większości rodzimych zwyczajów (np. całej obrzędowości rodzimej, znaków i przedziałów kastowych), ale dostosowuje do ich tradycji liturgię chrześcijańską (m.in. odrzuca większość elementów rytuału chrztu), a nawet niektóre zasady teologii.
„Sposób, jaki obrał de Nobili, doprowadził do nieprzerwanego potoku nawróconych z całego obszaru Indii Południowych. Wielu jezuitów przyjęło jego metodę. W roku 1700, sto lat po Nobilim, przybył do Maduraj Constans Breschi, który nie tylko sam został braminem, ale zdobył sobie najwyższą powagę w społeczeństwie indyjskim. Kiedy przebywał u siebie w domu, uprawiał surowy ascetyzm, ale kiedy udawał się w dalszą drogę, podróżował w palankinie na skórach tygrysich. Sługa stał przy jednym i drugim jego boku i chłodził go wachlarzem z piór pawich; trzeci zaś stał z tyłu, trzymając nad jego głową jedwabny parasol ozdobiony złotą kulą. Nabab z Trichinopolis mianował go swym pierwszym ministrem, i odtąd nie wychodził on z domu inaczej niż w otoczeniu trzydziestu jeźdźców, dwunastu chorążych, z muzyką wojskową. Za nim kroczyła karawana wielbłądów. Wszyscy, których mijał po drodze — nie wyłączając innych jezuitów — musieli padać przed nim na twarz..."
Oczywiście — wyprzedziliśmy czas. Inna była sytuacja Kościoła i jego emisariuszy w średniowieczu, na kilka wieków przed Soborem Trydenckim, inna w XVII wieku. Ale problem — narzucać czy adaptować — był już i w średniowieczu w całej rozciągłości aktualny. O jego rozstrzygnięcie zwrócił się więc około roku 600 św. Augustyn z Canterbury, apostoł Brytów, do autorytetu najwyższego — papieża Grzegorza I Wielkiego. W odpowiedzi, którą uzyskał, śmiało widzieć można streszczenie ówczesnej taktyki Kościoła w dziedzinie nawracania, zastosowanej choćby podczas akcji chrystianizacji ludów germańskich:
„Nie burzyć świątyń pogańskich, ale chrzcić je wodą święconą, wznosić w nich ołtarze, umieszczając w nich relikwie. Tam, gdzie istnieje zwyczaj składania ofiar bożkom diabelskim, obchodzić w tym samym dniu [podkr. L.S.] uroczystości chrześcijańskie w innej formie. Na przykład, w dniu święta męczenników niech wierni zrobią z gałęzi szałasy i zorganizują agapy. Dając im zewnętrzne przyjemności, łatwiej osiągnie się radość wewnętrzną. Nie można od razu usunąć z tych dzikich serc całej przeszłości. Nie wchodzi się na górę w podskokach, ale wolnym krokiem."
Nie minie 270 lat, a instrukcja ta znajdzie potwierdzenie w słynnych 106
responsa ad consulta Bulgarorum papieża Mikołaja Wielkiego (pont. 858—867), wystosowanych z okazji nawracania Słowian. Jak widać, papieże „Wielcy" wykazywali się w interesującej nas sprawie charakterystyczną jednomyślnością, za ich zaś przewodem podążało całe grono wybitnych misjonarzy, na czele ze św.św. Ajdanem, Wilfrydem, Bonifacym, Willibrordem, Emmeramem, Ruipertem itd.
Byli oczywiście i inni. „Czyż poganie są mniejszymi niż Żydzi bezbożnikami, mniejszymi grzesznikami albo wrogami Chrystusa? [...] Nieszczęśliwym będzie każdy człowiek, który by uczestniczył w jakimkolwiek zebraniu bezbożnych, który stanąłby na jakiej bądź drodze grzeszników i zasiadałby na jakiejkolwiek stolicy zaraźliwości..." — grzmiał w początkach III wieku Kwintus Septymiusz Florens Tertulian z Kartaginy. Dziełem diabelskim są dlań wszelkie wierzenia ludowe, obyczaje i normy pogan, makijaż i kokieteria kobiet, teatr, igrzyska... „Pompa diaboli" — to jedno z częstszych bodaj określeń w pismach Tertuliana.
Dzielnie sekunduje mu w tym, w trzy stulecia później, św. Marcin z portugalskiej dzisiaj Bragi: „A czemuż to niektórzy z was, chociaż wyrzekli się szatana, jego sług i pokuszeń, znowu zaczynają go czcić? Bo czyż nie jest czczeniem szatana palenie ogni przy głazach, drzewach, źródłach i na rozstajach dróg? A czym jest, jeśli nie czczeniem szatana, wróżenie i przestrzeganie dni dawnych świąt. Obchodzić dzień Wulkana [w połowie sierpnia — przyp. L.S.] i
Calendae Januarii, stroić stoły, ruszać naprzód zawsze prawą nogą, wylewać wino na płonący pień, wrzucać chleb do źródła — czy nie jest to czczenie szatana? A gdy kobiety zaklinają się na Minerwę, zaś na dzień ślubu rezerwują piątek, gdy dają baczenie na to, w którym dniu opuszczają dom rodzinny — czy nie jest to czczenie szatana? A zielarstwo i zamawianie — czy nie jest to czczenie szatana..." Z szatanem zaś na żadne kompromisy iść nie wolno!
Czyż można się więc dziwić, że spadkobiercy duchowi Tertuliana i św. Marcina z Bragi, gdziekolwiek się znaleźli, dążyli do doszczętnego wyniszczenia wszelkich zastanych tradycji przedchrześcijańskich, odznaczali się nietolerancją i pogardą dla niechrześcijan.
„Gens bruta et imrationabilis, idiotae et sine literis" (lud tępy i nierozsądny, głupi i nie znający pisma) — charakteryzował nawracanych jeden z misjonarzy VIII wieku. Czyż warto było liczyć się z nieszkodliwymi nawet zachciankami i przyzwyczajeniami
idiotarum? Toteż imiona takich krzewicieli chrześcijaństwa, jak Oswin z Deiry czy Hermann von Buxhoevden, a można by tu zaliczyć i większość mnichów skupionych wokół ośrodka w Cluny, nie zapisały się najlepiej ani w pamięci neofitów, ani późniejszych badaczy kultur przedchrześcijańskich — religioznawców, historyków, etnografów. Chociaż...
Nauka miewa swoje paradoksy. Gdyby więc taktyka misyjna średniowiecznego Kościoła była jednolicie akomodacyjna, mielibyśmy prawdopodobnie (szczególnie w Brytanii) folklor znacznie bogatszy w elementy wierzeń przedchrześcijańskich; stracilibyśmy za to cenną możliwość porównania. Tymczasem właśnie zestawienie dorobku misjonarzy nie uznających żadnych kompromisów z pogaństwem i tych spod znaków Grzegorza i Mikołaja, pozwala uzyskać wyniki o niespotykanej wręcz w naukach humanistycznych jednoznaczności: otóż wszystkie święta, które zaakceptować miała później polska kultura ludowa, propagowane były przede wszystkim przez „akomodystów"; natomiast uroczystości lansowane przez stronę przeciwną nie obrosły nigdy w bogatszą tradycję ludową, nawet gdy były forsowane tak uporczywie, jak powołane do życia w 988 roku, przez św. Odilona z Cluny,
Commemoratio fidelium defunctorum, czyli listopadowe Zaduszki.
*