W latach 1880–1881 Gaston Maspero odkrył hieroglificzne teksty na ścianach piramid – najstarszą religijną księgę świata, w której istnienie wierzyli wyłącznie nieliczni.
Maspero odkrył hieroglify w piramidach Unisa (ok. 2380–2350 p.n.e.), Teti I (ok. 2318–2300 p.n.e.), Pepi I (ok. 2295–2250 p.n.e.), Merenre I (ok. 2250–2245 p.n.e.) i Pepi II Neferkare (ok. 2245–2180 p.n.e.).
Piramidy te wzniesiono na nekropolii Starego Państwa, w Sakkarze.
Tak zwane Teksty Piramid po raz pierwszy zostały wykute na ścianach w piramidzie faraona V egipskiej dynastii – Unisa (ok. 2380–2350 p.n.e.), niemniej jednak jako pierwsze ponownie, po upływie wieków, przemówiły teksty z piramidy faraona z VI dynastii – Pepi I (ok. 2295–2250 p.n.e.).
Niewiele później, około 1894 roku, J. de Morgan odnalazł podobne teksty w grobowcach wielmożów Średniego Państwa (ok. 1938–1759 p.n.e.) w Dahszur. Między 1920 a 1939 rokiem zbliżone teksty zostały odkryte przez francuskiego badacza Gustava Jéquier w kolejnych piramidach: Neit, Udżebten i Jput – żon Pepi II, oraz w grobowcu Kakare Ibi z VIII dynastii, również w Sakkarze.
Wreszcie około roku 1933 odkryto komplet tekstów w grobowcu Senuseretancha (XII dynastia) w Liszt, niemal identyczny jak u Unisa.
W ostatnich latach XX wieku francuska misja archeologiczna z IFAO, pod kierunkiem Jeana Leclanta, wydobyła spod gruzowisk teksty, które wieńczyły ściany piramidy faraona Pepi I oraz nieznane wcześniej Teksty Piramid z grobowców żon królewskich.
Kopie Tekstów Piramid poświadczone są później od Średniego Państwa (ok. 1938–1759 p.n.e.) poprzez Nowe (ok. 1539–1076 p.n.e.) aż po Epokę Późną, tj. okres grecko-rzymski (ok. 664–332 p.n.e.).
Teksty te zapisane są w kolumnach oddzielonych od siebie pionowymi liniami, na ścianach komnaty sarkofagowej, korytarza prowadzącego do niej, przedsionka oraz w wejściu do przedsionka, a także na tzw. szczytach (przestrzeniach utworzonych przez spadzisty dach). Później, począwszy od końca Starego Państwa, umieszczano je także na ścianach sarkofagów, a fragmenty Tekstów Piramid możemy zidentyfikować w Tekstach Sarkofagów, w Księgach Zaświatowych i w Księdze Umarłych – późniejszych egipskich „księgach” religijnych z okresu Średniego i Nowego Państwa aż po czasy grecko-rzymskie.
Teksty Piramid
piramida faraona Teti (2345 - 2333 p.n.e.), Sakkara, Egipt
Napisy na ścianach piramid wykonywano w kilku etapach. Najpierw hieroglify pisali skrybowie czerwoną ochrą, a na czarno poprawiali rysownicy. Potem, rzeźbiarze żłobili w kamieniu posługując się narysowanym wcześniej konturem. Następnie bielono ścianę, a znaki wypełniano niebieską masą szklaną, która z czasem zmieniła kolor na zielony9.
Teksty Piramid są zbiorem religijnych formuł kosmologicznych i eschatologicznych, których celem było zapewnienie królowi bytu w zaświatach, obdarzenie go życiodajną siłą. Określają one pozycję faraona wśród najstarszych i najpotężniejszych bogów oraz podają jego boskie pochodzenie potwierdzone identyfikacją ze stwórcą Atumem, jak i innymi bogami: Ozyrysem, Horusem czy Ra.
Po śmierci faraon udaje się do nieba. Co ciekawe, niemal zawsze jest to opisane jako ruch w górę, ruch wstępujący. Król: wspina się po drabinie zrobionej z bioder bogiń, wchodzi po schodach, jest unoszony przez bogów lub bogów upostaciowionych w ptakach albo sam staje się ptakiem, czy gorącym powiewem powietrza, unosi się w dymie kadzidła lub burzy, bądź też podskakuje i jest chwytany przez boginie za ręce, i tym podobne obrazy słowne.
W zaświatach faraon zajmuje przeznaczone mu miejsce jako bóg najwyższy, a przede wszystkim stwórca, a co za tym idzie uosobienie wszelkiego życia we wszechświecie, jednoczy się z Gwiazdami Niezniszczalnymi i włada stworzonym światem żywych i „naprawdę żyjących”, czyli zmarłych.
Teksty Piramid, biorąc pod uwagę teoretyczno-literackie kryteria, składają się z opisów, nakazów, zakazów i rozkazów, hymnów pochwalnych na cześć króla lub bogów, zaklęć antywężowych, list ofiar i modlitw do bogów (TP zaklęcia 350, 432, 406) lub np. o dobrobyt dla władcy (TP zaklęcie 403).
Natomiast teksty religijne zwane Tekstami Sarkofagów pojawiły się pod koniec okresu historii starożytnego Egiptu zwanego Starym Państwem, czyli około XXIV/XXIII w. p.n.e. Były głównie używane w tzw. Średnim Państwie (ok. 2008–1759 p.n.e.).
Najwcześniejsze przykłady pochodzą prawdopodobnie z Balat w el-Charga, choć niektórzy badacze dopatrują się ich w tekstach wielmożów, np. z Sakkary.
Teksty Sarkofagów
sarkofag z XII dynastii z wypisanymi tekstami (obecnie w Luwrze) Przykład użycia Tekstów Sarkofagów w Nowym Państwie (ok. 1539–1070 p.n.e.) pochodzi z grobu Minnachta (TT 87), a później z XXV i XXVI dynastii. Sarkofagi z tekstami znaleziono praktycznie na terenie całego Egiptu: Abusir, Dahshur, Kom el-Hisn, el-Qatta, Saqqara, Asyut, Beni Hasan, Deir el-Bersha, el-Lisht, Meir, Qau el-Kebir, Riqqeh, Sedment, Abydos, Achmim, Assuan, Dendera, Gebelein, Mo‘alla, Thebes, Tôd. Były zapisywane na sarkofagach, ale też na papirusach, maskach mumiowych, posągach, stelach, urnach kanopskich i innych.
Teksty Sarkofagów zostały odnalezione i opublikowane wcześniej niż Teksty Piramid, bo w 1867 przez Richarda Lepsiusa, który nazwał je fragmentami Księgi Umarłych zapisanymi na sarkofagach (Muzeum w Berlinie).
Średniopaństwowe formuły z Muzeum w Kairze opublikował Pierre Lacau w latach 1904–1906 w Catalogue Generale. Po I wojnie światowej J.H Breasted i A.H. Gardiner przygotowywali cały korpus do publikacji, ale zadanie to powiodło się dopiero Adrianowi de Buckowi, który opublikował siedem tomów tekstów, na które składało się 1185 formuł religijnych – zaklęć.
De Buck określił je mianem „Teksty Sarkofagów” i od tej pory pod taką nazwą są znane. Pewne zmiany zostały wprowadzone przez J.H. Breasteda i H. Keesa na podstawie publikacji tekstów P. Lacau.
Publikacje tych tekstów były tylko nieznacznie modyfikowane. Najwięcej zainteresowania wzbudza tzw. Księga Dwóch Dróg (związana z Księgą Umarłych i z Księgą Zaświatową Amduat). Pierwszy znany egzemplarz zidentyfikowano na wewnętrznej, dolnej powierzchni sarkofagu Sena. Został on opublikowany przez H. Schack-Schackenburga, a w 1977 roku opracowany przez H. Keesa.
Teksty Sarkofagów były zapisane w pierwszej osobie singularis w języku egipskim klasycznym, którego użycie upowszechniło się przede wszystkim w Średnim Państwie, ale autorzy często próbowali archaizacji języka. Można przypuszczać, że chodziło o uzyskanie jak najwierniejszego, formalnego podobieństwa do Tekstów Piramid.
Tekst pisano najczęściej w hieroglifach, rzadziej hieratyką, w kolumnach, zwykle na czarno z najważniejszymi passusami na czerwono dla emfazy. Zdarzało się także, że całe zaklęcie było wyróżnione czerwonym tuszem.
Kolor czerwony był używany także do rysowania linii oddzielających zaklęcia od siebie. Właśnie Teksty Sarkofagów są pierwszymi egipskimi tekstami, do których dodano ilustracje, np. mapy zaświatów.
W zaklęciach 81 i 100 pojawiły się dodatkowe opisy postaci przywołanych dla wzmocnienia siły oddziaływania pisma. Podobnie jak to miało miejsce w Tekstach Piramid, groźne stworzenia, głównie zwierzęta, ukazane są jako poćwiartowane lub z nożami w plecach, celem unieszkodliwienia ich, by nie zagrażały zmarłemu25.
W Tekstach Sarkofagów, w porównaniu z Tekstami Piramid, pojawiają się nowe pojęcia, takie jak: Apopis – wąż, wróg boga słońca Ra oraz Sąd Zmarłych – tak dobrze znany z Księgi Umarłych.
Apopis
Teksty Piramid w czasach Starego Państwa były wyłącznie królewską własnością i przywilejem zarazem faraona, jak i jego małżonki/małżonek, choć wraz z upływem czasu mogli je kazać zapisać w swoich grobowcach także dostojnicy.
Teksty Sarkofagów natomiast mogły być od początku także umieszczane na trumnach wielmożów. Te ostatnie zatem znacznie dokładniej opisywały niebezpieczeństwa i zagrożenia, jakie czyhają na zmarłych w drodze do i w samych zaświatach. Oba korpusy tekstów można uznać za swoiste przewodniki do i po zaświatach.
Teksty Piramid i Teksty Sarkofagów były często zestawiane ze sobą i porządkowane w ramach licznych indeksów wzajemnie lub również w zestawieniu z innymi tekstami religijnymi26. Śledzone są także motywy i sekwencja zaklęć zarówno biorąc pod uwagę kryteria językoznawcze, jak i literaturoznawcze.
Wprowadzony u początku studiów nad staroegipskimi tekstami religijnymi podział egipskich „ksiąg” religijnych na Teksty Piramid i Teksty Sarkofagów od wielu lat budzi kontrowersje. Część badaczy podtrzymuje jednak ten podział, gdy tymczasem inni mu zaprzeczają.
Mimo iż coraz więcej egiptologów wyraża swoje niezadowolenie istniejącym rozróżnieniem na Teksty Piramid i Teksty Sarkofagów, to raczej nie przyznają też, iż teksty te w całości mogłyby stanowić jeden korpus. Dla wielu nie są zatem tym samym. Chociaż takie stwierdzenie wydaje się oczywiste, bo każdy z nich poniekąd dla kogo innego został napisany, do kogo innego był adresowany, a co za tym idzie przez kogo innego używany.
Teksty Sarkofagów uważa się często za późniejszą, bardziej negatywną, pokazującą więcej zagrożeń wersję optymistycznych Tekstów Piramid. Teksty Piramid, ponieważ napisane i wykorzystywane przez faraona, nie musiały ukazywać tak wielu zagrożeń. Król był bogiem i nie było wątpliwości, iż po śmierci odnajdzie właściwe mu miejsce w krainie zachodniej, na czele bogów, na czele wszystkich istot.
Teksty Sarkofagów zaś miały stanowić instruktaż dla dworzan. Sytuacja nie jest jednak tak prosta, nieskomplikowana, jak się wydaje przy pobieżnej analizie. Faraon i jego żony przecież także polecali wyryć w swych grobowcach fragmenty Tekstów Sarkofagów. Większe znaczenie wydaje się zatem mieć raczej zmiana zapotrzebowania na odmienne treści eschatologiczne niż sytuacja społeczna.
Aspekt socjalny zmiany formuł i pojawienia się ich na trumnach jest rozumiany jako demokratyzacja wiary, choć bywa również postrzegany odwrotnie. Niektórzy badacze uważają, iż możliwe było zaadaptowanie idei obecnych w grobowcach wielmożów egipskich na potrzeby faraona. Biorąc jednak pod uwagę cały kontekst społeczno-kulturowy trudno uznać słuszność podobnej teorii.
W Tekstach Piramid faraon ukazany jest jako najpotężniejszy z potężnych:
„Niebo zachmurzyło się,
Gwiazdy pociemniały,
Drżą niebiańskie przestworza,
Kości bogów ziemi trzęsą się,
Planety (?) zatrzymały się,
Ponieważ ujrzeli króla pojawiającego się w mocy
Jako bóg, który żywi się swoimi ojcami i karmi się swoimi matkami.
Król jest panem mądrości, którego matka nie zna jego imienia.
Chwała króla jest w niebie, a jego moc na horyzoncie
Jak jego ojca Atuma, który go zrodził.
On zrodził (króla), a (król) jest potężniejszy od niego.
[...]
Król jest Niebiańskim Bykiem,
który zwycięża (samym) pragnieniem,
który żywi się jestestwem każdego boga,
który zjada ich wnętrzności (?) nawet tych, którzy przychodzą z Wyspy Ognia mając
ciała przepełnione magią.
Król jest (dobrze) uposażony,
Jest tym, który jednoczy swoich świetlanych.
[...]
To Chonsu jest tym, który uśmierca panów, dusi ich dla króla i usuwa dla niego to, co jest w ich ciałach,
ponieważ on jest posłańcem, którego król wysyła, aby poskramiał.
[...]
To król jest tym, który zjada ich magię i połyka ich duchy.
Ich wielcy są na jego poranny posiłek,
Ich średni są na jego wieczorny posiłek,
Ich mali są na jego nocny posiłek,
A ich starcy i ich staruszki są na okadzanie.
On przemierza oba nieba w całości i obchodzi Oba Brzegi [tj. Egipt – J.P.-G.],
Ponieważ król jest Wielkim Mocarzem, Mocą nad Moce.
Król jest obrazem boga, najwspanialszym z wyobrażeń bogów,
A więc kogokolwiek król spotyka na swej drodze, jego właśnie pożera po kawałku (?).
Właściwe miejsce dla króla jest na czele wszystkich szlachetnych, którzy są na
Horyzoncie,
Ponieważ król jest bogiem – najstarszym z najstarszych”.
TP zaklęcie 273–274, fragmenty
Faraon jest bogiem, co więcej jest bogiem stwórcą Atumem:
„O Unisie, ty nie odchodzisz będąc martwym, lecz odchodzisz będąc żywym.
[...]
Twoje ręce są rękoma Atuma, twoje ramiona są ramionami Atuma,
twój brzuch jest brzuchem Atuma, twoje plecy są plecami Atuma,
twoje pośladki są pośladkami Atuma, twoje nogi są nogami Atuma,
twoja twarz jest twarzą szakala.
Niech służą ci posiadłości Horusa i niech ci służą posiadłości Seta”.
TP zaklęcie 213 § 134a, 135a-c
lub:
„Obróć się do niego tak jak ten, który jest z przodu swego muru, ponieważ Teti przeszedł [obok was] jako Atum. Teti jest xajj t3w w sercu Negau”.
TP zaklęcie 322 § 518c-d
Król i stwórca są tożsami, więc czeka ich ten sam los:
Jeśli Unis będzie przeklęty, to i Atum będzie przeklęty,
Jeśli Unis zostanie obrzucony obelgami, to i Atum zostanie obrzucony obelgami,
Jeśli Unis zostanie pokonany, to i Atum zostanie pokonany,
Jeśli Unis zostanie powstrzymany na tej drodze, to i Atum będzie powstrzymany.
TP zaklęcie 310, § 492
Jednakże w tych samych tekstach Brama Pierwotnej Otchłani pyta króla:
„Czy Unis to ten tam maleńki?”
TP zaklęcie 272 § 392c.
Nie jest to żadne wykroczenie przeciwko królowi, ani umniejszanie jego potęgi, gdyż tym prostym pytaniem ukazano zależność, jaka dla Egipcjan wydawała się najważniejsza. Najważniejsze było przekazanie życia – tchnienia życia, życiodajnej esencji (kA), dziecku. Król, będąc bogiem stwórcą, jest zarazem jego synem, bo syn powstał z ciała stwórcy:
„O Atumie, unieś tego Unisa wysoko do siebie, otocz go swymi ramionami,
ponieważ on jest twoim synem z twojego ciała na wieczność”.
TP zaklęcie 222 § 213a-b
Faraon jest zatem i ojcem i synem jednocześnie, a ponadto wszystkimi istotami, które znalazły swój początek w stwórcy, za jego sprawą zostały powołane do istnienia u początku czasu.
Tego właśnie wyobrażenia dotyczą Teksty Sarkofagów, stanowiące naturalną konsekwencję Tekstów Piramid. Nie są opisem negatywnej strony, nie ukazują, jak chce Harco Willems, śmierci boga-stwórcy, a jedynie przedstawiają przekazanie sił witalnych, życia i dziedzictwa synowi przez ojca, królowi następcy przez króla, bogu Szu przez Atuma.
Tak więc istota króla, uosobiona w nich obu, zaczyna działać bardziej w synu, bo taka jest naturalna kolej rzeczy. To nie odsunięcie stwórcy lub jego bierność, to świadome przekazanie życia i wszelkiego dziedzictwa synowi:
„Ja jestem Szu, zrodzony z Atuma. Moim odzieniem jest tchnienie życia,
za którego przyczyną wyszedłem dookoła z ust Atuma. [...]
Ten N zaprawdę jest Życiem, synem Atuma – to jego nos jest tym, z czego
mnie ukształtował, to jego nozdrza są tymi, z których wyszedłem. [...]
Moja tożsamość to życie – syn boga pierwotnego”.
TS II 29d-g; 35i-36a; 40c zaklęcie 80
Syn to kolejny król, kolejne uosobienie stwórcy jako kompletnego świata,
życia w jego wiecznej powtarzalności:
„Jestem Życiem, Panem lat, Panem Wiecznej Powtarzalności, Panem Wiecznej Tożsamości – najstarszym, którego Atum stworzył w swej skuteczności, kiedy zrodził Szu i Tefnut w Heliopolis, kiedy był jednym, a stał się trzema, kiedy oddzielił Geba od Nut, zanim pierwsze grono zostało zrodzone, zanim dwie Enneady powstały i istniały razem ze mną”.
TS II 39 b-h zaklęcie 80
„Ja zaprawdę jestem synem, który chce, działa, żyje – i ja żyję”.
TS IV 178 o-p zaklęcie 333
Uroboros na sarkofagu Tutanchamona
To właśnie jest istota zmian, jakie zaszły pomiędzy „Tekstami Piramid” a „Tekstami Sarkofagów”. W tych pierwszych, przeznaczonych dla króla, to on jako Atum-stwórca kreuje rzeczywistość. W tym drugim zbiorze ojciec stwórca przekazuje swe panowanie, swe dziedzictwo wraz ze swą mocą życiodajną dziecku – synowi, by ten mógł przekazać życie swoim. W synu i córce natomiast żyje on sam – w nich i poprzez nich. Przekazuje życie dziecku poprzez odpowiednie rytuały i słowa tworzące pożądaną rzeczywistość poprzez ich zapis i wypowiedzenie.
Przedstawiony w tekstach obraz nie jest więc wyobrażeniem odsunięcia stwórcy, uczynieniem go biernym obserwatorem świata, który stworzył lub tym bardziej nie jest wyobrażeniem jego śmierci.
Nie chodzi tu zatem o biernego, „wycofanego”, obojętnego stwórcę, który już tylko obserwuje stworzony przez siebie wcześniej świat, nie ingerując, nie interesując się wręcz nim w ogóle, ale o ojca, uosobienie odwiecznej istoty życia i o jej przekazanie dzieciom, by możliwa była realizacja wieczności cyklicznej, powtarzających się stale zjawisk naturalnych, jak dzień czy noc, bądź pory roku – wiecznej powtarzalności wyobrażanej pod postacią
uroborosa.
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra