Judaizm - najstarsza religia monoteistyczna, prekursor chrześcijaństwa i islamu, narodowa religia Żydów. Równocześnie judaizm jest zespołem wartości, norm i postaw etycznych wynikających z tradycji, obyczaju i religii narodu wybranego. Ogromny wpływ na jego obecny kształt miał czynnik historyczny.
Historia
Według tradycji własnej Żydów, ich początki łączą się z postaciami patriarchów, szczególnie Abrahama, Izaaka i Jakuba, którzy prawdopodobnie byli naczelnikami klanów nomadów wędrujących w II tysiącleciu p.n.e. po obszarze Bliskiego Wschodu, niekiedy zapuszczających się aż do Egiptu. Stamtąd przodkowie Żydów w XIII w. p.n.e. pod wodzą Mojżesza przywędrowali na terytorium Kanaanu, czyli Palestyny, która stanowiła ziemię obiecaną im oraz ich praojcom przez Jahwe.
Okres dwóch królestw oraz niewola babilońska
Po trwającej blisko 200 lat epoce sędziów, w której nastąpiło ostateczne uformowanie się Żydów jako narodu (m.in. przez integrację przybyszów z miejscową ludnością), utworzyli oni ok. 1025 p.n.e. królestwo, którym władali kolejno: Saul, Dawid i Salomon (za jego czasów powstała pierwsza Świątynia Jerozolimska). Po śmierci Salomona rozpadło się ono na dwa królestwa: Izraela ze stolicą w Sychem, a później w Samarii, i Judy ze stolicą w Jerozolimie. 722-721 p.n.e. Izrael podbili Asyryjczycy, a Judę 597-587 p.n.e. Babilończycy - ta druga data daje początek okresowi tzw. niewoli babilońskiej, zakończonej 538 dzięki edyktowi Cyrusa II Wielkiego, wydanemu po pokonaniu przez niego Babilonii, nakazującemu Żydom powrót do Palestyny, która stała się odtąd prowincją perską. Wg tradycji żydowskiej uprowadzeni przez Asyryjczyków członkowie 10 plemion zamieszkujących królestwo Izraela nigdy do ojczyzny nie powrócili (tzw. plemiona zaginione), a jedynymi przedstawicielami narodu wybranego pozostały odtąd plemiona Judy i Beniamina z królestwa Judy oraz potomkowie Lewiego, którzy, jako przeznaczeni do zajmowania się sprawami kultu, nie otrzymali w Kanaanie przydziału ziemi. Po powrocie z Babilonu rozpoczęto wznoszenie tzw. drugiej Świątyni Jerozolimskiej, która stała się odtąd ośrodkiem życia narodowego Żydów.
Hellenizacja Żydów i okres rozkwitu diaspory w Aleksandrii
Połowa V i początek IV w. p.n.e. to czas działalności Ezdrasza i Nehemiasza oraz ustalenia i zamknięcia (ok. 400) kanonu Pięcioksięgu Mojżeszowego. Z V w. p.n.e. pochodzą dokumenty świadczące o istnieniu na Elefantynie sporej osady żołnierzy żydowskich w służbie faraona. Około połowy IV w. dokonało się ostateczne odłączenie od wspólnoty Samarytan. Około 332 p.n.e. Palestyna znalazła się w obrębie imperium Aleksandra III Wielkiego, po jego śmierci 323 trafiła pod panowanie Ptolemeuszy, a ok. 197 p.n.e. - Seleucydów. Był to okres postępującej hellenizacji Żydów i rozkwitu diaspory w Aleksandrii - w Egipcie z inicjatywy Oniasza IV powstała wówczas tolerowana przez Jerozolimę świątynia w Leontopolis. W wyniku powstania Machabeuszy 167-164 p.n.e. (reakcja na prześladowania za Antiocha IV Epifanesa) i trwających potem do ok. 140 walk Palestyna odzyskała niepodległość.
Okres międzytestamentalny
Od 63 p.n.e. była państwem sprzymierzonym z imperium rzymskim (faktycznie od niego zależnym), od 6 n.e. jego prowincją zarządzaną przez prokuratorów. Zamieszkiwało ją wówczas ok. 2,5 mln Żydów - aż 5,5 mln żyło natomiast poza Palestyną. W dziejach kultury okres ten nosi miano międzytestamentalnego (powstanie licznych apokryfów, działalność faryzeuszy, saduceuszy i esseńczyków, wspólnota z Qumran, ustalenie kanonu Starego Testamentu, początki Miszny.
Żydzi występowali przeciw władzy Rzymian (zwłaszcza Zeloci), tocząc z nimi heroiczne walki podczas wojny żydowskiej (66-74) i powstania Bar Kochby (132-135). Burzyli się też Żydzi mieszkający w Egipcie (115-117). Wszystkie te zrywy zakończyły się klęską - przyniosły zburzenie Jerozolimy i Świątyni, wygnanie Żydów z Palestyny, a także likwidację najstarszej i najludniejszej diaspory egipskiej.
Integrująca rola judaizmu
Wobec braku centrum politycznego jedynym czynnikiem integrującym Żydów jako naród stała się odtąd ich religia - judaizm, wzrosła też rola rabinów (rabbi), przywódców duchowych lokalnych wspólnot żydowskich. Wspólnoty takie powstawały w różnych rejonach basenu Morza Śródziemnego i Bliskiego Wschodu. Największą stanowiła gmina babilońska, gdzie bujnie rozwijało się życie umysłowe i gdzie opracowano jedną z dwu wersji Talmudu. W VIII w. wśród Żydów z Mezopotamii powstał karamizm - odrzucający Talmud i tradycję ustną ruch religijny, zapoczątkowany przez Anana ben Dawida, który spowodował poważny rozłam w łonie judaizmu, rozszerzając się do X w. m.in. na Syrię, północną Afrykę, Persję, Bizancjum.
Kontakty Żydów z innymi narodami
Na terenach opanowanych przez Muzułmanów status Żydów regulował edykt kalifa Umara I (637) - byli oni, jak chrześcijanie, uznawani za tolerowanych niewiernych. W państwach chrześcijańskich również ich tolerowano. Ponieważ prawo utrudniało lub wręcz uniemożliwiało im zakup ziemi, zajmowali się głównie handlem (m.in. pośrednictwem w wymianie między Wschodem a Zachodem) i działalnością finansową (np. udzielaniem pożyczek na procent, czego Kościół katolicki zakazywał chrześcijanom). Prowadzili też, zwłaszcza w krajach muzułmańskich, ożywioną działalność naukową i filozoficzno-religijną, m.in. dzięki nim europejskie średniowiecze przyswoiło sobie filozofię grecką. Z czasem Żydzi zaczęli integrować się częściowo z ludnością krajów osiedlenia, w wyniku czego utworzyli kilka grup etniczno-kulturowych, z których najważniejsze to Aszkenazyjczycy i Sefardyjczycy.
Od XI w. w Europie nasiliły się postawy antyżydowskie, związane z ogólnymi nastrojami fanatyzmu religijnego towarzyszącego wyprawom krzyżowym. W czasie zarazy 1348-1351 oskarżano Żydów o zatruwanie studzien, inkwizycja z kolei przypisywała im m.in. bezczeszczenie hostii, mordy rytualne. Pojawiły się dyskryminujące ich przepisy prawa, np. nakazy zamieszkiwania w wydzielonych obszarach (getta) lub poza murami miasta czy noszenia specjalnych strojów. Żydów wygnano z Anglii (1290), Francji (1306, 1394), Hiszpanii (1492), Portugalii (1496-1497), a także z części księstw niemieckich. Rozpoczęte przez katolików prześladowania Żydów kontynuowali protestanci, zarówno luteranie, jak i kalwini. Zarządzenia papieża Pawła IV (1555) upowszechniły getta w podlegających mu miastach.
W rezultacie tych wszystkich posunięć Żydzi przestali brać udział w życiu gospodarczym
i kulturalnym Europy, skupiając się na wewnętrznych problemach swojej wspólnoty. Wygnańcy z Zachodu osiedlali się głównie w Polsce, w niektórych częściach Niemiec i na terenie imperium osmańskiego, gdzie ich sytuacja była znacznie korzystniejsza. Żydzi polscy zaczęli odgrywać dominującą rolę wśród Aszkenazyjczyków - przetrwawszy m.in. kryzys polityczno-ekonomiczny i pogromy XVII w., rozwijali swe życie duchowe, co zaowocowało najpierw odrodzeniem się nadziei mesjanistycznych później m.in. rozkwitem chasydyzmu i uczelni rabinicznych.
Sytuacja Żydów w Europie i Ameryce na przełomie XVIII i XIX w.
W XVIII i XIX w. radykalnej zmianie uległa sytuacja Żydów na zachodzie Europy i w Ameryce. Ograniczenia wobec nich zniosły m.in. Szwecja (1786) i USA (1787), pełnię praw obywatelskich otrzymali najpierw we Francji (1791), a następnie w Belgii (1830), Włoszech (1870), Niemczech (1871), Szwajcarii (1874). XIX-wieczną Europę zamieszkiwało ok. 7 mln Żydów, ok. 750 tys. żyło w Azji i Afryce, ok. 250 tys. w USA, gdzie ich liczba radykalnie rosła, osiągając w czasie I wojny światowej ponad 3 mln - znaczna część imigrantów pochodziła z Rosji i Rumunii, gdzie nadal obowiązywały restrykcje wobec Żydów.
Narodziny syjonizmu
Wraz z emancypacją następowały zmiany kulturowe i obyczajowe w łonie społeczności żydowskiej. Już wcześniej w judaizmie wyodrębniły się wyraźnie 3 nurty: konserwatywny, neoortodoksyjny i reformowany, który brał początek z żydowskiego oświecenia, tzw. Haskali. Nasilały się tendencje integracyjne i Żydzi ponownie włączali się w życie krajów, które zamieszkiwali, pojawiło się wielu wybitnych twórców i uczonych pochodzenia żydowskiego (np. A. Einstein, S. Freud, E. Husserl). Równocześnie rodził się syjonizm (1897 powołanie do życia Światowej Organizacji Syjonistycznej), będący wyrazem dążenia Żydów do uzyskania statusu oddzielnego narodu, a w dalszej perspektywie - do stworzenia państwa w Palestynie, do której już w XIX w. zaczęli uciekać przed prześladowaniami m.in. Żydzi rosyjscy. Ogłoszona została tzw. deklaracja Balfoura (1917) gwarantująca utworzenie żydowskich "ognisk" narodowych w Palestynie.
Antysemityzm
Aktywizacji Żydów towarzyszył rozwój antysemityzmu. Stali się obiektem prześladowań podczas I wojny światowej i bezpośrednio po niej (m.in. 1917-1920 na ogarniętych walkami ziemiach polskich, ukraińskich i białoruskich), czemu nie zapobiegły ustalenia konferencji pokojowej w Paryżu 1919 w sprawie ochrony praw mniejszości. W Rosji, po zwycięstwie rewolucji październikowej 1917, Żydzi uzyskali równouprawnienie (faktycznie bez swobody kultu i wyrażania aspiracji narodowych), 1934 utworzono Żydowski Obwód Autonomiczny. W Niemczech po 1933, później także w Rumunii (1937), we Włoszech, na Węgrzech i w Austrii (1938) oraz na obszarze Protektoratu Czech i Moraw (1939) stali się obiektem prześladowań. W 1948, dzięki uchwaleniu przez ONZ rezolucji o podziale Palestyny, powstało Państwo Izrael.
Podziały
Judaizm ortodoksyjny
Występujący w ramach judaizmu ruch antyreformistyczny. W XIX w. stanowili go głównie talmudyści sprzeciwiający się tendencjom do racjonalizmu, reformy i oświecenia, reprezentowanym w Niemczech przez M. Mendelssohna.
Ważną rolę w judaizmie ortodoksyjnym w XIX w. odegrali S.R. Hirsch, broniący starego rytuału, modlitw i utożsamiania religii z narodem oraz Z. Frankel, który sprzeciwił się usunięciu z liturgii wzmianek o Syjonie i wprowadzaniu do niej innych języków poza hebrajskim. Znaczącą rolę w kształtowaniu się judaizmu ortodoksyjnego odegrała konferencja we Wrocławiu 1846.
Współcześnie w judaizmie ortodoksyjnym można wyróżnić następujące kierunki: talmudyczno-rabiniczny, chasydzki, reformowany, konserwatywny i liberalny. Ideologia każdego z nich opiera się na tych samych założeniach doktrynalnych i moralnych, które jeszcze w średniowieczu zebrał i usystematyzował rabi M. ben Majmon (Majmonides). W dziele Miszna Tora (Druga Tora) ustalił on zasady judaizmu.
Podstawowe założenia doktrynalne judaizmu ortodoksyjnego obejmują następujące artykuły wiary:
1) jest tylko jeden Bóg, jest on prosty i niepodzielny.
2) Bóg jest bytem niematerialnym i bezcielesnym.
3) Bóg jest wieczny, bez początku i bez końca.
4) tylko sam Bóg ma prawo do oddawania mu kultu i czci.
5) prorocy byli wysłańcami Boga i dlatego należy wierzyć ich słowom.
6) Mojżesz jest największym z proroków.
7) wszechmocny Bóg podyktował Mojżeszowi Prawo na Synaju.
8) Prawo to jest niezmienne.
9) Bóg zna wszystkie ludzkie myśli i czyny, gdyż jest wszechwiedzący.
10) Bóg wynagradza za wypełnianie Prawa, a karze za jego przekraczanie.
11) Mesjasz zjawi się wtedy, gdy Bóg uzna to za stosowne.
12) Bóg wskrzesi zmarłych w odpowiednim czasie, a dusza ludzka jest nieśmiertelna.
Do obowiązków wyznawców należy troska o wierne przestrzeganie reguł życia zawartych w Biblii (Pismo Święte) i Talmudzie. Zalicza się do nich głównie obrzezanie i zachowanie szabatu, świąt, postów i przepisów pokarmowych (koszerności). Judaizm ortodoksyjny pielęgnuje tradycyjne formy obrzędowe i zwyczaje np. dawne stroje, zapuszczanie bród i pejsów, "jeszeboty", czyli kolegia talmudyczne, bożnice, "dwory" chasydzkie cadyków.
Odłam judaizmu ortodoksyjnego noszący nazwę Notorej Karta (Strażnica miasta), jest skrajnie fanatyczny. Nie uznaje on w ogóle państwa Izrael, gdyż zdaniem jego zwolenników tylko Mesjasz może sprowadzić Żydów do Palestyny i tam zbudować ich państwo.
Judaizm ortodoksyjny kontynuuje tradycję religii narodowej. Przynależeć do niej, zgodnie z prawami talmudycznymi, może tylko ten, kto urodził się z matki Żydówki.
Chasydyzm
1) chasydyzm starożytny rozwijał się od końca III w. p.n.e., jego celem była walka z narastającymi tendencjami hellenizacyjnymi wśród Żydów. Chasydzi zdecydowanie przeciwstawili się antyjudaistycznym zarządzeniom króla Antiocha IV Epifanesa, płacąc za to w wielu przypadkach męczeńską śmiercią.
Poparli początkowo powstanie Machabeuszy, później - widząc, że nie przynosi ono oczekiwanej odnowy religijnej narodu - otwarcie ich krytykowali. Świątynię Jerozolimską uznawali za zbeszczeszczoną, podważyli też prawomocność pełnienia urzędu arcykapłana przez tych, którzy nie byli potomkami Sadoka.
Zapowiadali nadejście Mesjasza-kapłana, oprócz oczekiwanego przez wszystkich Żydów Mesjasza z rodu Dawida. Po śmierci Judy Machabeusza dokonał się podział chazydyzmu. Przedstawiciele skrzydła radykalnego odłączyli się od oficjalnego kultu świątynnego, tworząc ruch całkowicie niezależny, który prawdopodobnie dał początek wspólnocie z Qumran. Skrzydło liberalne przekształciło się w ugrupowanie faryzeuszy.
2) chasydyzm nowożytny powstał w XVIII w. na Podolu z inspiracji Baal Szem Towa i rozpowszechnił się szybko w krajach Europy Wschodniej. Stanowił protest przeciw sformalizowanemu judaizmowi rabinicznemu, czerpał z żydowskiej tradycji mistycznej, kabały i sabataizmu (Sabataj Cwi).
W swojej wizji wiary eksponował jej wymiar osobisty oraz spontaniczność i radość. Podkreślając wszechobecność Boga, wskazywał, że służy mu się nie tylko poprzez wypełnianie Prawa i modlitwę w synagodze, ale każdą czynnością, pracą, zabawą (np. tańcem czy śpiewem), jeśli towarzyszy temu właściwa, pobożna intencja. Wg chasydów człowiek mógł zbliżyć się do Boga bez względu na swoje przymioty intelektualne i wiedzę. Specjalne znaczenie przypisywano w chasydyzmie osobie cadyka. Po okresie kontrowersji chasydyzm i tradycyjny nurt rabiniczny zbliżyły się w obliczu haskali.
Chasydzi żyjący głównie w Izraelu i USA zaliczani są obecnie do najbardziej ortodoksyjnych wyznawców judaizmu.
Podstawy wiary
Podstawę religii Żydów stanowi:
1) wiara w jednego i jedynego Boga, będącego bytem rzeczywistym;
2) ufność i wiara w posłannictwo religijne Żydów, jako naród wybrany przez Boga.
Zasady religii żydowskiej, będące jednocześnie surowo przestrzeganym prawem, zapisane są w Talmudzie, który jest uzupełnieniem Starego Testamentu.
Bóg
Doktryna judaizmu określa następujące przymioty Boga:
1) najwyższy byt i stwórca świata, któremu ludzie muszą oddawać cześć;
2) sprawujący opatrzność nad światem;
3) sprawiedliwy i miłosierny;
4) wszechmocny;
5) wszechobecny;
6) zewnętrzny wobec świata (Ojciec na niebie);
7) bezcielesny (czysty duch), co pociąga za sobą zakaz wyobrażania Boga za pośrednictwem materii - Boga można jedynie przedstawić za pomocą słowa.
Judaizm przyjmuje zasadę harmonii pomiędzy Bogiem i światem, podstawą której jest posłuszeństwo Prawu ogłoszonemu człowiekowi przez Boga oraz przymierze zawarte za pośrednictwem Mojżesza na Synaju. Z narodu żydowskiego, jako narodu wybranego, wyjdzie Mesjasz, który ustanowi królestwo Boże na ziemi, będące przygotowaniem do ostatecznego królestwa w przyszłym świecie, w którym nastąpi zmartwychwstanie zmarłych i sąd ostateczny oraz powszechny dopełniający dzieło boże.
Człowiek
Koncepcja człowieka zakłada jedność ciała i duszy, co pozwala człowiekowi spełniać powinności wobec Boga i świata (realizację zadań wyznaczonych przez Boga). W doktrynie judaizmu Bóg jest jeden i jedyny. Człowiek chcący wypełnić zadania wyznaczone przez Boga musi się powstrzymać od:
1) bałwochwalstwa;
2) bluźnierstwa;
3) kazirodztwa;
4) zabójstwa;
5) kradzieży;
6) jedzenia mięsa wyrwanego z żywych zwierząt;
7) przestrzegać sprawiedliwości.
Szeol
W teologii judaizmu kraina wszystkich zmarłych. Nie cierpią oni tak, jak w piekłach opisanych przez inne doktryny (chrześcijaństwo, buddyzm) ani nie dostępują wielkich radości. Jest to bytowanie porównywalne z istnieniem na Polach Elizejskich mitologii greckiej. Później szeol został zróżnicowany na miejsca lepsze - przeznaczone dla dobrych, i gorsze - przeznaczone dla złych.
Kabała
Kabała - tradycyjny i najczęściej używany termin na określenie tajemnych nauk judaizmu i mistyki żydowskiej. W szerokim sensie oznacza wszystkie ezoteryczne kierunki w judaizmie, które powstały do końca okresu Drugiej Świątyni i odgrywały żywą rolę w historii Izraela.
Podstawowymi dziełami kabały są: Sfera jecira (Księga stworzenia), powstała w III i IV w. w Babilonii, stanowiąc uogólnienie babilońsko-perskiej astrologii, neopitagoreizmu, manicheizmu, dawnego mesjanizmu i mistycznej filozofii islamu. Zohar (w hebrajskim "blask jasności"), księga powstała ok. 1300 w formie komentarza do Pięcioksięgu, która stara się wyjaśnić ukryty sens opowieści biblijnych i przykazań boskich.
Kabała zawiera teorie kosmogoniczne, teozofię i magię. Posługuje się symboliką terminologiczną i specjalną symboliką liczbową. Współcześnie kabała stanowi podstawę rozwoju ruchów okultystycznych i teozoficznych.
Praktyki religijne
Zadania od Boga Człowiek chcący wypełnić zadania wyznaczone przez Boga musi się powstrzymać od:
1) bałwochwalstwa;
2) bluźnierstwa;
3) kazirodztwa;
4) zabójstwa;
5) kradzieży;
6) jedzenia mięsa wyrwanego z żywych zwierząt;
7) musi również być sprawiedliwy.
Szabat
Siódmy dzień tygodnia ustanowiony w judaizmie jako święto na pamiątkę odpoczynku Boga po stworzeniu świata. Rozpoczyna się w piątek wieczorem i kończy w sobotę wieczór. Jego najważniejszym wymogiem jest powstrzymanie się od pracy i uczestniczenie w uczcie szabatowej.
Bar micwa
Określenie chłopca, który ukończył 13 lat i 1 dzień, tj. wg norm tej religii osiągnął pełnoletność. Również nazwa uroczystości przyjęcia go w poczet pełnoprawnych członków żydowskiej wspólnoty wyznaniowej. Obchodzi się ją w pierwszy szabat po 13. urodzinach.
Podczas porannego nabożeństwa, w którym chłopiec uczestniczy wtedy pierwszy raz w życiu (forma oznajmienia gminie jego dorosłości), odczytuje on przypadający na dany dzień fragment Tory; następnie jego ojciec dziękuje Bogu za uwolnienie go od odpowiedzialności za grzechy syna; okolicznościowe kazanie rabina zawiera nauki skierowane do chłopca, podkreśla też religijne zasługi jego rodziców i dziadków. Po nabożeństwie odbywa się tzw. kiddusz - przygotowany przez rodziców posiłek połączony ze składaniem życzeń. Bar micwa nie jest znana literaturze talmudycznej, stanowi jednak nieodłączną część obyczajowości żydowskiej.
W niektórych społecznościach żydowskich obchodzona jest bat micwa czyli święto wprowadzenia do społeczności dziewczynek.
Rosz ha-Szana
Święto Trąbek obchodzone w pierwszy dzień miesiąca tiszri (wrzesień-październik) rozpoczynający nowy rok żydowski, równocześnie rocznica stworzenia świata.
Jego nazwa wiąże się ze zwyczajem dęcia w synagodze w barani róg. W tym dniu obowiązuje zakaz wykonywania jakiejkolwiek pracy. Podczas wieczerzy spożywa się m.in. głowę ryby lub owcy oraz jabłka z miodem, co ma symbolizować pomyślność w nadchodzącym roku. Odprawia się też ceremonię taszlich (z hebrajskiego - "rzucać"), w trakcie której wierni udają się nad rzekę, staw lub jezioro, by strząsnąć do nich z ubrań swoje nieprawości.
Od Rosz ha-Szana rozpoczyna się dziesięciodniowy okres połączonego z pokutą rozrachunku Żydów z własnym sumieniem i z Bogiem, który to okres zamyka święto Jom Kippur.
Jom Kippur
Dzień Pojednania - pokuty i postu, obchodzony dziesiątego dnia miesiąca tiszri. W Polsce znany jest także pod nazwą Sądny Dzień. Jedyne święto, do którego nie dodaje się drugiego dnia w diasporze, co jest związane z trudnością zachowania całkowitego postu przez dwa kolejne dni.
W tym dniu wszystkie rodzaje pracy są zakazane podobnie jak w szabat. Wg tradycji, los każdego człowieka, który nie został jednoznacznie określony w Rosz Ha-Szana, rozstrzyga się właśnie w Jom Kippur.
Hanukka
Święto Poświęcenia Świątyni, Święto Świateł upamiętniające oczyszczenie Świątyni Jerozolimskiej sprofanowanej przez Antiocha IV Epifanesa, który w 167 p.n.e. wzniósł tam na ołtarzu całopalnym tzw. ohydę spustoszenia (wyrażenie biblijne oznaczające prawdopodobnie posąg Zeusa). Oczyszczenia dokonano w 164 p.n.e. po odbiciu Jerozolimy z rąk Seleucydów przez Judę Machabeusza.
Święto ma charakter radosny (wiąże się z nim m.in. zakaz poszczenia). Obchodzone jest przez 8 dni począwszy od 25 miesiąca kislew (czyli w grudniu). Charakterystycznym elementem Chanuki jest zapalanie tzw. lampy chanukowej.
* * *
źródło:http://religia.onet.pl/judaizm,15/praktyki,141.html
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Judaizm w pigułce
Wersja do druku
Góra