Święte miasta
Każde miasto, zwłaszcza wówczas, gdy uważa się je za święte, jest szczególnym rodzajem przestrzeni
Najważniejsze świątynie miasta mają swój wzorzec w niebie. Pierwowzorem ziemskiej Jerozolimy jest niebiańskie Jeruzalem, a pałac-klasztor Dalajlamy w Lhasie jest odbiciem mitycznego pałacu Awalokiteśwary. Święte miasta są bowiem imago mundi, odzwierciedleniem Kosmicznego Porządku.
Każde miasto, zwłaszcza wówczas, gdy uważa się je za święte, jest szczególnym rodzajem przestrzeni. To ludzka siedziba, przy tym często także ośrodek władzy, a zarazem miejsce, gdzie człowiek oddaje cześć swemu Bogu (bogom) - łączy zatem w sobie funkcje zarówno sakralne, jak i świeckie. Pierwsze duże osady ludzkie - między innymi Jerycho - powstały około połowy dziesiątego tysiąclecia p.n.e. w wyniku przekształcania się kultur zbieracko-łowieckich w społeczności osiadłe (tzw. rewolucja neolityczna). Jednak początki pierwszych miast starożytnych - kolejny etap rozwoju społeczeństw i jeden z głównych elementów powstania cywilizacji (od łac. civitas - "miasto") - datuje się dopiero na okres między połową czwartego a drugim tysiącleciem p.n.e. Wówczas powstają miasta sumeryjskie, egipskie, kreteńskie oraz Harappa i Mohendżo-Daro w Indiach, a później także miasta chińskie. Jak się wydaje, wszystkie one były uważane za święte - wszak były siedzibami boskich władców albo samych bogów, miejscem, gdzie podczas cyklicznie sprawowanych obrzędów odnawiano świat.
 |
|
|
Świętość ziemi i miasto jako centrum świata - mit fundacyjny
W swojej najgłębszej i najstarszej warstwie świętość poszczególnych miejsc wiąże się ze świętością samej ziemi. W najstarszych religiach świata płodność gleby była wiązana z płodnością kobiety, a co za tym idzie, ziemia była utożsamiona z kobietą. Dotyczyło to również miast:
Obraz miasta - twierdzi Władimir Toporow - porównywanego lub utożsamianego z postacią kobiecą, w perspektywie historycznej i mitologicznej stanowi szczególny, wyspecjalizowany wariant (...) bardziej ogólnego i archaicznego obrazu Matki-Ziemi jako żeńskiej hipostazy Praczłowieka typu wedyjskiego Purushy, co zakłada (co najmniej) sztywny związek żeńskiego pierwiastka rozrodczego z przestrzenią, w której wszystko, co istnieje, jest rozumiane jako produkt (dzieci, potomstwo) tego żeńskiego pierwiastka.
To utożsamienie zostało wyraźnie podkreślone w Biblii, gdzie Jerozolima jest nazywana Oblubienicą Boga, Babilon zaś - Wielką Nierządnicą. Miasto, które jest siedzibą Boga i Jego tronem, kumulując w sobie wszystkie znaczenia związane ze świętością ziemi, staje się Małżonką Boga (Bóg zaś staje się opiekunem miasta), a dzięki temu zyskuje pomyślność, bogactwo i pokój: "Murem jestem ja, a piersi me są basztami, odkąd stałam się w oczach jego jako ta, która znalazła pokój" (Pnp 6, 10). Związek z Boskim Oblubieńcem w starożytnych religiach był odnawiany i potwierdzany podczas cyklicznych obrzędów, szczególnie podczas obrzędu hieros gamos (zaślubin króla i królowej będących odpowiednikiem zaślubin Nieba i Ziemi), a także podczas ofiary, często związanej z mitem o bogu umierającym i zmartwychwstającym. Dzięki tym rytuałom odnawia się moc miejsca i jego związek z bogami. Świętość miasta zależy zatem także od tego, czy są one odprawiane w stosownym czasie i według ściśle określonych przepisów.
Zaprzestanie ich odprawiania albo oddanie czci innym bóstwom sprawiało, że Oblubienica zmieniała się w Nierządnicę. Babilon, który miał być "Bramą boga" (Bab-ili), według żydowskich proroków zawiódł, dlatego został nazwany Wielką Nierządnicą i Macierzą Nierządnic. W podobny sposób Biblia wypowiada się także o innych miastach krajów sąsiadujących z Ziemią Świętą - o Tyrze, Sydonie i, oczywiście, o Niniwie. Również Jerozolima była w Biblii wielokrotnie określana mianem Nierządnicy. Działo się tak zawsze wtedy, gdy Izrael sprzeniewierzał się Jahwe: "Jakżeż to miasto wierne stało się nierządnicą?", pyta prorok Izajasz, i dodaje: "Zaiste Jeruzalem upada i Juda się wali, bo przeciw Panu są ich słowa i czyny, by oczy Jego chwały obrażać" (Iz 1, 21; 2, 8).
Na rozwój idei świętości miast niewątpliwie wpływ miała również religijna waloryzacja domu, siedliska i otaczającego go świata. Ludzkie siedziby to świat uporządkowany, przeciwstawiony otaczającemu go chaosowi, światu "nieoswojonemu". Dom, świątynia, czyli przestrzeń uświęcona przez rytuały, miejsce, gdzie człowiek styka się z sacrum, staje się centrum świata - jego kosmiczną osią (axis mundi). Cały świat jest wokół niego zorganizowany. Bez niego traci sens.
Od reszty świata będącego uosobieniem chaosu oddziela je granica symboliczna (kamienie graniczne, bruzda) albo rzeczywista (ogrodzenia i mury). Rozdzielała ona nie tylko świat uporządkowany od nieuporządkowanego, ale była także (a może przede wszystkim) granicą pomiędzy sacrum a profanum. Symboliczna granica, oddzielając ludzką osadę od reszty świata, była objęta systemem tabu, a złamanie tych zasad było karane śmiercią. Najbardziej znany w naszym kręgu mit o założeniu miasta wyraźnie pokazuje, jakie były zasady jego przestrzegania. Romulus zaorał bruzdę wokół Palatynu, unosząc pług tam, gdzie miały być bramy. Odrzucona ziemia miała oznaczać mury, bruzda zaś - fosę. Kiedy Remus przeskoczył ów "mur" i "fosę", wówczas Romulus zabił brata, krzycząc: "Tak zginie każdy, kto w przyszłości przekroczy te mury".
Ofiara Remusa jest, oczywiście, odpowiednikiem kosmogonicznej ofiary pierwotnej Puruszy, Ymira czy Pan'Ku. Podobnie jak śmierć pierwotnych olbrzymów, z których członków powstaje cały świat, śmierć Remusa jest ofiarą zakładzinową, która zapewnia pomyślność miastu i prowadzi do uzyskania władzy królewskiej przez Romulusa.
Warto tu zauważyć także inny istotny element - wybór miejsca osiedlenia (lokacji miasta) nie jest przypadkowy. Poprzedzają go wróżby: Remus pierwszy ujrzał sępy, ale Romulus ujrzał ich więcej, więc jemu przypadł zaszczyt założenia miasta. Przed tak ważną decyzją wróżono nie tylko z lotu ptaka, z wnętrzności zwierząt, ale także zasięgano rady wyroczni (np. delfickiej). Istniał także bardzo stary obyczaj wróżenia związany z pędzeniem bydła. Tam, gdzie zwierzę się położyło, by odpocząć, zakładano siedzibę. Oba wątki - poradę wyroczni i wróżbę związaną z bydłem - znajdujemy między innymi w greckim micie o Kadmosie i założeniu Teb. Starożytni zatem najczęściej szukali dla siebie miejsc o szczególnej mocy, aby zapewnić sobie pomyślne i dostatnie życie. Mit o Kadmosie pokazuje również, że takie miejsca mogły być już zasiedlone - Kadmos w wybranym przez jałówkę miejscu znajduje smoka, z którym musi walczyć. Podobny problem ma wielu założycieli miast, np. król Krak, który także musi zwyciężyć smoka, a pomaga mu w tym dzielny szewczyk Dratewka. Popularne w mitologiach słowiańskich zabicie smoka, skojarzonego z bóstwem chtonicznym (ziemskim), kojarzy się z zabiciem innego potwora symbolizującego chaos i będącego uosobieniem słonej wody - Tiamat (mitologia babilońska). Z poszczególnych części ciała Tiamat Marduk stwarza świat. Zabicie smoka to nie tylko mit opowiadający o walce z naturą pojmowaną jako chaos, ale także (a może przede wszystkim) - przez analogię do zabijania potwora chaosu - mit mówiący o stworzeniu mezokosmosu: świata dla konkretnej społeczności.
Miasto jako odzwierciedlenie Porządku Kosmicznego - mit kosmologiczny
W tym kontekście miasto jest konstrukcją absolutnie wyjątkową - powstaje w wyniku uporządkowanego i zbiorowego wysiłku, jest zaplanowane i zbudowane jako "miejsce mocy". Pierwsze miasta hieratyczne pojawiają się dopiero wówczas, gdy ludzkość dokonuje najważniejszych odkryć cywilizacyjnych: pisma, koła, kalendarza itd. Według Josepha Campbella rozwój astronomii i matematyki (zwłaszcza technik mierniczych) doprowadził do odkrycia planet i uznania, że ich ruch determinuje prawa ziemskie. Tym samym rodzi się idea Kosmicznego Ładu (Me w Sumerze, Maat w Egipcie, Ryta i Dharma w Indiach, Tao w Chinach), który jest zdeterminowany matematycznie. Starożytne miasta mają zatem odzwierciedlać ten porządek zarówno poprzez odpowiednie proporcje, jak przez budowle symbolizujące związek nieba z ziemią i organizujące przestrzeń sakralną miasta (np. sumeryjskie zigguraty czy piramidy odzwierciedlające Górę Kosmiczną). Najważniejsze świątynie miasta mają swój wzorzec w niebie i według niego są zbudowane. Pierwowzorem ziemskiej Jerozolimy jest niebiańskie Jeruzalem, a pałac-klasztor Dalajlamy w Lhasie jest odbiciem mitycznego pałacu Awalokiteśwary (Potala). Święte miasta są bowiem imago mundi, odzwierciedleniem Kosmicznego Porządku, który rządzi światem. Ich struktura często była wyznaczona za pomocą zasad matematycznych.
Do najczęściej stosowanych figur geometrycznych wykorzystywanych w organizacji przestrzeni miasta należą koło i kwadrat. Najstarsze miasta egipskie powstawały na planie krzyża wpisanego w koło, w którego centrum znajdowała się świątynia lub pałac władcy. Świętość starożytnych miast jest bowiem mocno związana z hieratycznym charakterem władzy królewskiej. W cywilizacjach starożytnych król był uosobieniem i strażnikiem Kosmicznego Porządku. Wielu badaczy uważa nawet, że powstanie miast bezpośrednio wiąże się z "solaryzacją" władców, czyli z uznaniem istnienia szczególnego związku pomiędzy władcą a Słońcem. Najczęściej władca jest ziemskim obrazem Słońca, królowa zaś obrazem Księżyca (lub odwrotnie).
Odwzorowanie Ładu Kosmicznego jest swego rodzaju walką z naturą - chaosem, który otacza człowieka. W ten sposób powstają miasta silnie zgeometryzowane, niemal całkowicie ignorujące otaczającą je przestrzeń, np. starożytny Milet przypominający szachownicę czy Harappa i Mohendżo-Daro. Do tego typu miast należy również Rzym (Roma quadrata) - miasto powstałe przez zaoranie przestrzeni (koło lub kwadrat) oraz poprzez podzielenie wewnętrznej przestrzeni na cztery części za pomocą wyznaczenia dwóch głównych, przecinających się pod kątem prostym ulic (Decumanus i Cardo) oraz sieci mniejszych, które tworzyły szachownicę. Cztery części miasta, podobnie jak przypuszczalny kwadrat bruzdy, odpowiadają poczwórności kosmosu, wyrażonej na przykład w idei czterech stron świata (peruwiańskie Cusco było nazywane "stolicą czterech stron świata" - Tawantinsuyu - a starożytni władcy chętnie korzystali z tytułu "króla czterech stron świata").
Podobnie odniesienie do liczby cztery znajdujemy w opisie Babilonu: "Leży na wielkiej równinie i tworzy czworobok, którego każdy front wynosi sto dwadzieścia stadiów"11 , a także w opisie Niebiańskiej Jerozolimy: "A Miasto układa się w czworobok i długość jego tak wielka jest, jak i szerokość" (Ap 21, 16). W świecie starożytnym kwadrat był symbolem kosmosu i doskonałości. Taki kształt miało również sanktuarium świątyni jerozolimskiej, co - zdaniem Toporowa - pozwala stwierdzić, że czworokątność (a także czterodzielność) miasta odnosi się bezpośrednio do ołtarza jako miejsca składania ofiary. Miasto zbudowane w ten sposób całe jest ołtarzem, a tym samym całe jest świątynią. Babilon to przecież "Brama Boga", w Niebiańskim Jeruzalem zaś, jak czytamy w Apokalipsie, świątyni już nie będzie, bo całe miasto jest świątynią.
Innym sposobem odtwarzania Ładu w strukturze miasta były koncentryczne kręgi. W samym centrum znajdowało się emanujące świętością miejsce najświętsze (znów świątynia lub pałac), a wokół niego powstawały kręgi o coraz słabszych znamionach świętości. W taki właśnie sposób zbudowano Pekin, w którego centrum znajduje się pałac cesarza - Miasto Zakazane - otoczony przez Miasto Dworskie, gdzie wstęp mieli jedynie członkowie dworu, następny krąg stanowi Miasto Mandżurskie, należące do arystokracji, i wreszcie Miasto Chińskie, gdzie mieszkał lud. Oczywiście, im dalej od centrum, tym mniejsza była świętość przestrzeni. Idealne miasto chińskie (tak został zbudowany np. Loyang) odzwierciedla harmonię pięciu żywiołów. Według zasad geomancji zostało ono zbudowane tak, by góry były na północy, woda na południu, świątynie przodków na wschodzie, a na zachodzie ołtarz Ziemi. Nawiązanie do Kosmicznego Ładu odnajdujemy również w idei budowy miast i osad, które w swym planie odwzorowują postać smoka (Chiny) lub praprzodka (np. niektóre plemiona afrykańskie).
Święte miasta jako miejsca objawiania się świętości
Wydawać by się mogło, że najprostszym kryterium wyróżniania miejsc (w tym także miast) uznawanych za święte jest hierofania (przejawianie się świętości, mocy). Według takiej koncepcji święte miasta były zakładane w miejscach, gdzie objawiła się moc (osobowa lub bezosobowa). Najpierw zatem powstawały sanktuaria, a później wokół nich rozwijały się miasta. Takie kryterium można łatwo zastosować na przykład do siedmiu świętych miast Indii - Kańczipuramu, Ajodhji, Mathury, Haridwaru, Udżdżajinu, Dwarki i Waranasi. Jerozolima dla chrześcijan (inaczej niż dla Żydów, dla których jest tronem Boga) jest świętym miastem przede wszystkim dlatego, że jest miejscem męki i śmierci Chrystusa. Rzym jest świętym miastem nie z powodu mitycznych początków ani też nie dla geometrycznych założeń, które znikły już dawno temu, ani też dlatego że był stolicą Imperium. Dziś o świętości miasta można mówić dlatego, że chrześcijaństwo nadało mu wiele innych znaczeń - jest miejscem męczeńskiej śmierci apostołów Piotra i Pawła, miejscem, gdzie oddaje się cześć ich relikwiom, a także miastem, w którym żyło i zmarło wielu chrześcijańskich świętych. Jego świętość niewątpliwie związana jest także z tym, że w jego granicach mieści się Watykan - centrum władzy sakralnej i siedziba zwierzchnika Kościoła rzymsko- -katolickiego.
O świętości miejsca może decydować związek z historycznym założycielem religii, ze świętymi, a także z ich relikwiami czy cudownymi wizerunkami. Wyznawcy islamu pielgrzymują nie tylko do Mekki, miejsca narodzin Proroka, gdzie znajduje się świątynia Czarnego Kamienia, oraz dawnych miejsc świętych zaadoptowanych przez islam, takich jak Mina, Arafat i Al-Muzdalifa, ale również do grobów imamów uznanych za świętych (np. do mauzoleum imama Rezy w Maszhadzie). Szyici ponadto pielgrzymują do Karbali, pod którą zginął wnuk Proroka i syn Alego Husajn. Także Żydzi prócz Jerozolimy za święte uważają groby słynnych rabbich. Buddyjskie miejsca święte albo odnoszą się do wydarzeń z życia Buddy, albo są uświęcone przez relikwie. W stupach znajdujących się na terenie klasztoru Dalajlamy w Lhasie znajdują się zabalsamowane ciała wszystkich dalajlamów począwszy od piątego, który zbudował klasztor. Przykłady miejsc uznanych za święte z powodu związków z życiem ludzi uznanych za świętych można mnożyć.
Według Eliadego, a koncepcję te powtarzają także polscy geografowie religii, pierwotnym źródłem powstania świętych miast były miejsca święte (miejsca mocy), które przyciągały pielgrzymów. Stopniowo wokół nich powstawała infrastruktura - miejsca noclegowe, gospody itp. Z czasem przekształcały się one w miasto, które było uznawane za święte. Z takim stwierdzeniem spotykamy się również u Jacqueline Beaujeu-Garniera i Georges'a Chabota:
miastami o funkcji religijnej (...) są te miasta, do których przybywają ludzie z zewnątrz dla celów pielgrzymkowych. (...) Praktyki religijne mieszkańców, choćby bardzo żarliwe, nie nadają miastu funkcji religijnej, podobnie jak istnienie w mieście murów obronnych nie jest wyrazem jego funkcji.
Od czasu średniowiecza o świętości miast decyduje nie ich rozplanowanie ani związek z władcą, ale przede wszystkim znajdujące się w ich murach sanktuarium, które przyciąga wiernych. Właśnie dlatego za najważniejsze kryterium decydujące o świętości miasta obecnie uznaje się natężenie ruchu pielgrzymkowego.
Współczesna "świętość" miast
Wydawać by się mogło, że starożytne koncepcje organizacji i sakralizacji przestrzeni miejskiej zostały dawno zapomniane. Wiele nowożytnych miast europejskich zbudowano lub przebudowywano tak, by rozdzielić świeckie centrum od ośrodka religijnego. Paradoksalnie jednak mitologiczny schemat założeń urbanistycznych powraca w najmniej spodziewanych momentach - w programowo zateizowanych państwach, np. w ZSRR. Wykorzystując stare "techniki", niektóre miasta radzieckie przebudowywano tak, by sakralizowały nową rzeczywistość i nowy system (w ten sposób przebudowano między innymi cały Mińsk, zbudowano Norylsk i Komsomolsk na Amurze). Według tego samego wzorca starano się również zmienić przestrzeń Warszawy, stwarzając nowe centrum - Pałac Kultury i Nauki otoczony szerokimi ulicami i Marszałkowską Dzielnicą Mieszkaniową (MDM). Nowe centrum programowo miało być przeciwstawione staremu centrum - placowi Teatralnemu, gdzie dawniej stał ratusz zniszczony podczas II wojny światowej. Podobną próbą była również budowa Nowej Huty w opozycji do Krakowa.
Nowe sposoby organizacji przestrzeni miejskiej wyraźnie czerpią zarówno ze starożytnego mitu założycielskiego, jak i z koncepcji odwzorowania Porządku Kosmicznego. Pojawiają się nowe zigguraty (kopie Pałacu Rad) i nowe świątynie - mauzoleum Lenina, moskiewskie metro, których wystrój często nawiązuje do symboliki religijnej. Pojawiają się również nowe "miejsca święte" - miejsca "objawień nowych świętych", pochówku rewolucjonistów i wydarzeń związanych z ustanawianiem nowych systemów. Dawne tradycje wykorzystano tutaj jako instrument socjotechniki. Miały potwierdzać socjalistyczną ideologię i legitymizować nowe władze. Czy stare techniki okazały się skuteczne? Czy socjalistyczny eksperyment urbanistyczny się powiódł? I tak, i nie. Niektóre budowle radzieckie rzeczywiście mogą wzbudzać uczucia zbliżone do religijnych, Pałac Kultury istotnie stał się warszawskim axis mundi, a niektórzy ze zwiedzających żegnali się znakiem krzyża przed płaskorzeźbą wyobrażającą pokój pod postacią kobiety. Jednak Nowej Hucie nigdy nie udało się spełnić postawionego przed nią zadania. "Technika" zatem w tworzeniu przestrzeni sakralnej - na szczęście (albo dzięki Bogu) - nie zawsze wystarcza.
Elżbieta Przybył
27.03.2006 - Znak
- ELŻBIETA PRZYBYŁ, adiunkt w Instytucie Religioznawstwa UJ, zajmuje się historią idei religijnych i Kościołami wschodnimi. Ostatnio wydała: Chodzić po wodzie (wywiad-rzeka z Anną Świderkówną, Kraków 2003).
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra