NOWE RELIGIE AFRYKAŃSKIE (1)
W TEJ CZĘŚCI CYKLU POŚWIĘCONEGO NOWYM RELIGIOM PRZEDSTAWIAMY NIEKTÓRE WSPÓLNOTY RELIGIJNE AFRYKI POŁUDNIOWEJ I CENTRALNEJ. NAKREŚLONY OBRAZ TEGO ZJAWISKA NIE JEST PEŁNY, MOŻNA JEDNAK PRZYJĄĆ, IŻ PREZENTOWANE W ARTYKULE CECHY NOWYCH RELIGII AFRYKAŃSKICH SĄ TYPOWE.
Na kontynencie afrykańskim nowe ruchy religijne łączą zwykle elementy miejscowych tradycji z napływowymi elementami chrześcijańskimi lub islamskimi. Synteza ta przybiera rozmaite formy w różnych częściach tego mocno zróżnicowanego pod względem kulturowym, ogromnego kontynentu.
 |
| Punkty oznaczają plemiona, w których życiu religijnym ruchy afrochrześcijańskie odgrywają dominującą rolę. Wg Schism and Renewal in Africa. Oxford University Press, Nairobi-Addis Abeba-Lusaka 1968 |
Zajmę się tymi nowymi formami religijnymi, które określa się mianem afrochrześcijańskich. Szczególnie liczne są one w Afryce Południowej, Centralnej i Zachodniej.
AFRYKA POŁUDNIOWA
Na obszarze południowoafrykańskim - Republika Południowej Afryki, Zimba- bwe, Namibia, Botswana, Lesotho i Ngwane (Swazi) - naliczono ponad 4.5 tys. ruchów afrochrześcijańskich. W 1990 roku skupiały one ponad 10.5 mln wiernych, co stanowiło prawie 15% całej zamieszkującej tam ludności. Najwięcej tych ruchów występowało w RPA - ponad 4 tys.- i skupiały one prawie 8.5 mln mieszkańców tego kraju (liczba ludności w RPA wynosi około 38 mln osób). Dane wskazują na coraz większą powszech- ność tego zjawiska. Szacuje się, że w 2000 roku nowe wspólnoty afro- chrześcijańskie w Afryce Południowej skupią około 15 mln osób.
Ich początki sięgają przełomu XIX i XX stulecia. Wówczas to, w 1892 roku, w Pretorii powstał Kościół Etiopski (Ethiopian Church), wspólnota religijna, która w wyniku konfliktów na tle rasowym odłączyła się od działającego na tym obszarze Kościoła Metodystycznego. Inicjatorem jej powstania był afrykański pastor Mangena Mata Mokone, który na jednej z konferencji pastorów przeciwstawił się władzom kościelnym, chcącym utworzyć oddzielną sekcję grupującą Afrykanów. Określając swój Kościół mianem etiopskiego, chciał podkreślić nie tylko jego chrześcijański, ale i rdzennie afrykański rodowód. Nawiązał w ten sposób do tradycji biblijnej, w której Etiopia jest symbolem całego kontynentu afrykańskiego.
Nowa wspólnota zainicjowała ruch religijny, zwany etiopianizmem, który charakteryzował się sprzeciwem wobec podziałów rasowych, a z czasem zaczął być utożsamiany z afrykańskimi ruchami wyzwoleńczymi. Przywódcy tego Kościoła interpretowali Dzieje Apostolskie jako zapowiedź ewangelizacji Afryki przez Kościoły afrochrześcijańskie wolne od obcych wpływów. W 1896 roku wspólnota Kościoła Etiopskiego nawiązała współpracę z Afrykańskim Biskupim Kościołem Metodystów utworzonym przez czarną ludność amerykańską w 1816 roku w Filadelfii i przejęła od niego nazwę. Kościół ten posiada wiele gmin w Namibii i w 1980 roku liczył około 650 tys. wiernych.
Podobne motywy antykolonialne pojawiają się w afrochrześcijaństwie syjońskim, drugim z nurtów inspirujących powstanie nowych Kościołów na tym obszarze. Swoją nazwę wzięły one od biblijnej góry Syjon, miejsca obecności Boga, a także symbolu oporu Izraelitów wobec zagrożeń ze strony innych ludów. Pierwszym z owych syjońskich Kościołów był założony w 1908 roku Syjoński Apostolski Kościół Afryki Południowej (Zion Apostolic Church of South Africa), drugim Nazaretański Kościół Baptystyczny (Nazareth Baptist Church, tzw. Ama-Nazaretha - 1911 r.), trzecim zaś syjoński Kościół Chrystusowy (Zion Christian Church - 1914 r.). W Kościołach tych w większym stopniu niż w etiopiańskich widoczne są typowo afrykańskie elementy wierzeń (z silną wiarą we wszechobecność różnego rodzaju duchów), praktyk religijnych (z praktykami ekstatycznymi, egzorcystycznymi i uzdrowicielskimi na czele), kultów (jak kult przodków) i obyczajów (poligamia). Kościoły syjońskie, podobnie jak etiopiańskie, tworzyły się na gruncie separatyzmu, lecz elementem decydującym o ich powstaniu było przeżycie religijne jednostki, którą z czasem uznawano za proroka lub w niektórych przypadkach za mesjasza.
Jedną z takich syjońskich wspólnot religijnych jest powstały na początku lat czterdziestych obecnego stulecia Afrykański Kościół Kongregacjonalny z Zimbabwe (African Congregational Church). Nazywany jest również Chibabarirwe, dla odróżnienia od działającego pod tą samą nazwą od 1917 roku w Afryce Południowej Kościoła założonego przez przywódcę i kaznodzieję zuluskiego Gardinera B. Mvuyanę. W lokalnym języku termin chibabarirwe oznacza "miejsce naszych przodków". Obie wspólnoty mają zresztą podobny rodowód, tj. zostały utworzone w wyniku odłączenia się grupy secesjonistów, nie akceptujących m.in. zakazu poligamii, od działającej na tym obszarze American Board Mission.
 |
| Tradycyjny posiłek przygotowany przez Towarzystwo Biblijne Afryki Południowej, wzorowany na obyczajach biblijnych |
Założycielem Chibabarirwe jest Mheke Zvekare Sengwayo, wychowanek Ame- rican Board, który w 1938 roku miał usłyszeć głos Boga, przypominający mu o jego talentach. Przeżycie to skłoniło go do zerwania z dotychczasową wspólnotą religijną i organizowania własnej. Został w niej najwyższym hierarchą, przybie- rając tytuł prezydenta. Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych przyłą- czyło się do tego ruchu kilku katechetów i wielu wiernych z Holenderskiego Kościoła Reformowanego. Przywódcy Chibabarirwe tolerują poligamię i rytu- alne spożywanie piwa związane z kultem przodków. Wierni uczestniczą w takich obrzędach wówczas, gdy miejscowy znachor uzna, że dana choroba została spowodowana gniewem któregoś z zapomnianych przodków.
W pierwszej połowie lat pięćdziesiątych doszło do schizmy w tym Kościele, wywołanej przez K. Simbambo, który sprzeciwiał się powszechnie praktykowanej tam poligamii oraz kultowi przodków. Konflikt był tak głęboki, że zwaśnione strony musiały odwołać się do rozstrzygnięcia sporu na drodze sądowej. W wytoczonym Simbambo procesie Sengwayo zarzucił mu kradzież jego Kościoła poprzez wprowadzanie nowych praw kościelnych, przeciwnych jego własnym życzeniom. Z kolei oskarżony zarzucił swojemu prezydentowi, że zamierzał stworzyć Afrykański Kościół Wielu Żon. W wyniku tego konfliktu Simbambo wraz z grupą zwolenników odłączył się od Chibabarirwe i w 1953 roku założył własny Kościół o nazwie Afrykański Kościół Reformowany (African Reformed Church). Dzisiaj jest on jednym z najbardziej prężnych Kościołów syjońskich w tym regionie Afryki. Współpracuje z działającymi tam Kościołami i misjami chrześcijańskimi, zwłaszcza z Holenderskim Kościołem Reformowanym, z American Board Mission oraz z Kościołem Metodystycznym. Określając swój ideowy rodowód, Afrykański Kościół Reformowany odwołuje się zarówno do chrześcijaństwa, jak i do korzeni afrykańskich. W oficjalnych dokumentach podkreśla znaczenie kultury europejskiej dla kultury afrykańskiej (Kościół ten szanuje ministrów o białej skórze, którzy wyciągnęli nas z ciemności), nawołuje do współpracy z Kościołami chrześcijańskimi (Kościół Afrykański chce współpracować z Kościołami, które nauczyły nas wiary) oraz apeluje do Afrykanów, aby stanęli ponad plemiennymi urazami (wszyscy Afrykanie powinni żyć w jedności i we wzajemnym poszanowaniu, bez zwracania uwagi na związki plemiennego pokrewieństwa).
 |
| Polska Misja Katolicka Misjonarzy Oblatów (OMI) w Douroun, północny Kamerun |
Przemieszanie elementów chrześcijań- skich z rdzennie afrykańskimi najwy- raźniej ujawnia się w doktrynie moralnej. I tak, na liście grzechów głównych znajduje się zarówno nieposłuszeństwo wobec władzy, w tym władzy świeckiej (jeśli człowiek nieposłuszny jest prawu rządów i wszystkim wodzom, nie może być posłuszny regułom Kościoła), jak i picie piwa (człowiek osiągnie wiedzę i wiarę, jeżeli znienawidzi picie piwa). Za podstawowe źródło zła uznaje się le- nistwo, nazywane "łożem szatana", w którym rodzi się złodziejstwo, chuli- gaństwo, nieposłuszeństwo wobec rodziców i rządu, gwałt, kradzież i morderstwo oraz zły charakter. Dodajmy jeszcze, że za źródło zła uznaje się również niewiedzę i brak odpowiedniego wykształcenia - powodować mają one m.in. udzielanie zgody na zamążpójście dziewczynie, która jeszcze jest dzieckiem, brak powodzenia u chłopców, brak szacunku dla innych w wiosce itp. Zakazano także posługiwania się środkami magicznymi w leczeniu. Stąd Kościół ten zaangażował się na szeroką skalę w działalność edukacyjną, organizując m.in. sieć szkolnictwa podstawowego.
Etiopianizm i syjonizm to dwa dominujące w Afryce Południowej nurty afrochrystianizmu. Dynamiczny rozwój tego zjawiska objął wszystkie państwa regionu. Wynika to z faktu, iż w epoce kolonialnej większość krajów znajdowała się w podobnej sytuacji politycznej. Elementem unifikującym był także język angielski. Wielu spośród założycieli ruchów afrochrześcijańskich w Zimbabwe, Zambii, Malawi, Ngwane swoje natchnienie religijne czerpało wcześniej w RPA, w tamtejszych wspólnotach. W związku z powyższym można mówić o wspólnej genealogii wielu dzisiejszych wspólnot afrochrześcijańskich na całym obszarze Afryki Południowej.
AFRYKA CENTRALNA
W krajach Afryki Centralnej istnieje około 900 nowych wspólnot religijnych, skupiających ponad 9 mln osób. Najwięcej w dawnym Kongu belgijskim (do niedawna w Zairze, obecnie Demokratycznej Republice Konga); w 1990 roku było ich 690, z prawie 7.7 mln uczestników, co stanowiło ponad 22% wszystkich obywateli tego kraju. W Zambii było ich 95, z prawie 800 tys. uczestników (około 10% obywateli), w Kamerunie - 40, z ponad 230 tys. uczestników, natomiast w Angoli - 20, z ponad 180 tys. uczestników. Od kilku do kilkunastu nowych ruchów religijnych pojawiło się w innych krajach tego regionu Afryki, takich jak Czad, Gwinea Równikowa, Gabon i Republika Środkowoafrykańska.
 |
| Lekcja religii w buszu, w pobliżu Vinda Yola, północny Kamerun |
Jedną z najbardziej znanych wspólnot religijnych jest działający od połowy lat pięćdziesiątych Kościół Jezusa Chrys- tusa na Ziemi za pośrednictwem Pro- roka Szymona Kimbangu (Église de Jesus Christ sur la Terre par le Prophète Simon Kimbangu). W 1990 roku sku- piała ona około 5 mln osób. Inicjatorem jej powstania był wychowanek Brytyj- skiego Stowarzyszenia Misyjnego (Bri- tish Missionary Society) Szymon Kim- bangu. Przekonania o swoim mesjań- skim powołaniu i nadzwyczajnych zdolnościach duchowych nabrał pod wpływem wizji i przeżyć mistycznych w marcu 1921 roku. Rozpoczął wówczas działalność religijną (polegającą głównie na wygłaszaniu żarliwych kazań) oraz cudotwórczą (leczenie wiarą). Przekonywał Afrykanów, że są wybrańcami Boga. Wkrótce sława Kimbangu na tyle wzrosła, iż wywołało to zaniepokojenie miejscowych władz dopatrujących się w jego wystąpieniach elementów antykolonialnych. Zwolennicy Szymona Kimbangu odmawiali wykonywania pracy i płacenia podatków, a chorzy uciekali ze szpitali, oczekując od niego pomocy. Po kilku miesiącach działania, we wrześniu 1921 roku, został aresztowany i pod zarzutem podżegania do buntu postawiony przed Radą Wojenną, która wymierzyła mu karę śmierci, zamienioną później przez króla belgijskiego Alberta na dożywotnie więzienie (zmarł w nim w 1951 r.).
Zastosowane wobec proroka i ruchu religijnego represje nie tylko nie zdołały położyć kresu szerzeniu się kimbangizmu, ale wręcz przyczyniły się do wzrostu jego popularności. Jeśli bowiem nawet początkowo nie miał on jednoznacznie antykolonialnego charakteru, to nabierał go w miarę nasilania się prześladowań jego uczestników. Stało się to widoczne m.in. w inspirowanych przez ten ruch demonstracjach ulicznych, które miały miejsce w latach czterdziestych.
Odnowienie idei religijnych proroka nastąpiło po jego śmierci w latach 1955-1957 i doprowadziło do powstania wspomnianego wcześniej Kościoła Jezusa Chrystusa na Ziemi za pośrednictwem Proroka Szymona Kimbangu. W późniejszym czasie kierujący tym Kościołem wprawdzie zrezygnowali z antykolonialnych haseł (co umożliwiło jego legalizację w 1959 r.), jednak sam kimbangizm przyczynił się do powstania na tym obszarze ruchów religijno-społecznych, które w dalszym ciągu wysuwały hasło "Afryka dla Afrykanów" i głosiły wyższość czarnego chrześcijaństwa nad białym. Przykładami są chociażby założony w 1939 roku Kościół Czarnych (Église des Noirs) czy Kitawala (w języku suahili: kutawala - rządzić, panować, dominować).
 |
| Wierna w czasie mszy w kościele Misjonarzy Oblatów w Mandamie, północny Kamerun |
Dzisiaj kimbangizm uznawany jest w Demokratycznej Republice Konga za religię równoprawną z katolicyzmem oraz protestantyzmem. Jej centrum znajduje się w Nkambie, rodzinnej wiosce Szymona Kimbangu. Jest tam m.in. mauzoleum, w którym spoczywają prochy proroka. W 1972 roku Kościół ten stał się członkiem Światowej Rady Kościołów, organizacji koordynującej działalność ruchu ekumenicznego. Posiada również przedstawicielstwa w innych krajach afrykańskich (szczególnie wielu członków ma w Angoli) oraz w Europie. Swoje obecne struktury organizacyjne zawdzięcza głównie najmłodszemu z synów proroka, Józefowi Diangendzie, który stoi na czele Kościoła od początku jego istnienia. Początkowo nosił on tytuł, podobnie jak kilka innych osób z kierowniczego grona, "małego proroka" (za "dużego proroka" uznawany był i jest Szymon Kimbangu). Obecnie Józef Diangenda nosi tytuł Przywódcy Duchowego. W swojej działalności wspierany jest przez tzw. książąt-kapłanów (przez długi czas było ich 12), pastorów, katechetów oraz członków chórów, którzy pojawiają się przy wszystkich kimbangistycznych obrzędach.
W doktrynie tego Kościoła występuje przemieszanie elementów chrześcijańskich (zwłaszcza baptystycznych) z tradycyjnymi wierzeniami afrykańskimi (szczególnie plemienia Bakongo). Z pierwszego z nich przejmowany jest monoteizm, żarliwa wiara w Jezusa Zbawiciela, nadzieja na jego powtórne przyjście (ma ono stanowić nagrodę za pełne i autentyczne oddanie się Bogu, który nosi imię Nzambi, tak jak istota najwyższa w wierzeniach Bakongo), uznanie dla autorytetu Biblii oraz niechęć wobec różnego rodzaju fetyszy. Z tradycji afrykańskiej wierni przejmują kult przodków oraz wiarę w ich powrót do życia równoznaczny z nastaniem złotego wieku. W doktrynie społecznej silnie akcentowana jest idea równości wszystkich chrześcijan (bez względu na płeć i kolor skóry), a jednocześnie podkreśla się, że plemię Bakongo, z którego pochodził prorok Kimbangu, stanowi nowy lud wybrany (jak niegdyś ludem wybranym byli Żydzi).
W praktykowanej w tym Kościele obrzędowości występują liczne elementy muzyczne: śpiew (wykonywany często na wiele głosów) oraz gra na instrumentach afrykańskich. Szczególnie uroczyście obchodzi się Boże Narodzenie, Wielkanoc oraz 12 października (dzień śmierci proroka). Chrzest udzielany jest dzieciom od 12 roku życia. Początkowo polegał on na zanurzaniu w wodzie, obecnie odbywa się poprzez nałożenie rąk. W podobny sposób dokonuje się obrzędu uzdrawiania. Ponadto udziela się sakramentu komunii (symbolem Ciała Chrystusa jest tutaj placek z patatów, mąki kukurydzianej i bananów), małżeństwa i święceń kapłańskich. Swoim członkom Kościół zakazuje używania alkoholu i tytoniu.
Cytaty zostały zaczerpnięte z Konstytucji Kościoła. Podaję za: Grzegorz J. Kaczyński, Czarny chrystianizm. Ze studiów nad ruchami afrochrześcijańskimi. Warszawa 1994. Większość danych pochodzi z tej książki.
Zbigniew Drozdowicz
Zdjęcia: Ryszard Vorbrich
Ilustracja pochodzi z informatora South Africa 1987-1988.
Prof. ZBIGNIEW DROZDOWICZ, filozof i religioznawca, kieruje Zakładem Historii i Filozofii Religii w Instytucie Filozofii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Wiedza i życie 1/1998
żródło:http://archiwum.wiz.pl/1998/98014300.asp
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra