Dżinizm (Dżina), sansk. Jina: Zwycięzca – jedna z trzech głównych religii Indii (obok hinduizmu i buddyzmu). Należy do systemów odrzucających naukę zawartą w Wedach oraz rytuał bramiński. Posiada własny kanon. Był reakcją przeciw braminizmowi (podobnie jak buddyzm). Stanowił religię i szkołę filozoficzną (powstała około VI w. p.n.e.). Przyjmuje istnienie reinkarnacji i prawa karmana. Symbolem dżinizmu jest swastyka pod poziomym półksiężycem.
Założyciel, główne postacie dżinizmu. Prawdziwe imię Dżiny brzmiało Wardhamana. Według tradycji był on nie tyle twórcą, co kontynuatorem lub reformatorem nauki głoszonej przez poprzedzających go 23 mędrców nazywanych Trithankara (lub Trithakara); od: "bród”, znaczy: budujący bród lub wyznaczający ścieżkę. Dżina miał być 24 Trithankarą, zaś pierwszym Riszabha. Dwudziestym trzecim Trithankarą według tradycji był Parśwanatha (Parśwa), królewicz z Benaresu (zm. w 776 r. p.n.e.).
Wardhamana oprócz przydomka Dżina posiadał także inny; nazywano go również Mahawira (Wielki Bohater). Buddyści nazywali go Niataputto (pali.); po sanskrycku: Dżniatuputra(h), czyli potomek (syn) rodu Dżniatów (Dżniatrików). Zwolenników jego nauki nazywano też Niggatha (tzn. wolni od więzów nauki buddyjskiej). Wardhamana Dżina urodził się prawdopodobnie około roku 540 r. p.n.e. (lub 599 r. p.n.e.) w Kundapura koło Wajsiali, w księstwie Magadha (dziś Bihar). Był synem Siddharthy i księżniczki z rodu Liććhawich Trisali. Wardhamana Dżina ożenił się i miał córkę. Jednak po śmierci swoich rodziców, gdy jego starszy brat Nandiwardhana odziedziczył księstwo w wieku około trzydziestu lat – za zgodą starszyzny i osób będących u władzy – został ascetą. Stosował zasady ascetów nazywanych Nirgrantha (wolnych od więzów). W drugim roku ascezy zrzucił szaty i do końca życia chodził nago. Przez dwanaście łat oddawał się ascezie. Przez sześć lat towarzyszył mu Gosiala Maskariputra (założyciel adżiwików -fatalistów). Po dwunastu latach osiągnął oświecenie – stan kewalina, tj. posiadającego wiedzę zupełną i uznany został za wszechwiedzącego i dwudziestego czwartego Trithankarę. Następnie nauczał przez trzydzieści lat na terenie królestw doliny Gangesu. Zorganizował społeczność wyznawców świeckich i zakonnych (zakon mnichów i mniszek). W wieku 72 lat (prawdopodobnie w roku 468 p.n.e. ale podaje się też 477, a nawet 527 r. p.n.e.) zagłodził się na śmierć w pobliżu stolicy Magadhy Radżagrihy w miasteczku Pawa.
Wśród najbardziej znanych postaci dżinizmu po 24 Trithankarach można wymienić również mnicha Bhadrabahu, który prowadził Digambarom po rozłamie dżinizmu w 79 roku n.e. oraz Stulabhadrę, który przewodził Śwetambarom. Najbardziej znanym uczniem Dżiny był Sudharman. Najwybitniejszymi pisarzami i komentatorami dżinizmu byli: Haribhadra (druga połowa IX w. n.e.) oraz Hemaczandra (1089-1172). Dżinistą został król Czandragupta Maurji, jak również król Kumparala z dynastii Czaulukjów z Gudżaratu. Niedawnym przywódcą dżinizmu był Widża- ja Dharma Suri (zm. 1922 roku), a obecnym jest Tulsi (ur. 1907 r.), który zapoczątkował tzw. Ruch Odnowy Moralnej.
Problem bóstw dżinizmu. Dżinizm jest kierunkiem zasadniczo ateistycznym; jego wyznawcy nie negują wprawdzie istnienia bogów, niemniej odmawiają im decydującej roli we wszechrzeczy. Bogowie nie są istotami odrębnymi od świata. Choć nie ma tu zasadniczo miejsca na kult (według dżinizmu wszelkie przywiązanie do czegokolwiek – również do bóstw – ma ustać), to jednak w późniejszym okresie zaliczał on do swojej tradycji religijnej – oprócz Trithankarów – również bogów hinduizmu (Ramę, Krisznę, Brahmę i Sawę), gdyż członkowie świeccy domagali się wiary i kultu. Bóstwa w dżinizmie są tylko ucieleśnionymi duszami nagrodzonymi za dobre uczynki. Podlegają – podobnie jak człowiek, czy zwierzę – prawu karmana. Najbardziej znane świątynie dżinijskie znajdują się w Srawana Belgola i na górze Abu. Oddaje się w nich cześć przede wszystkim posągom Triihankarów oraz bogom hinduizmu poprzez śpiewanie hymnów, składanie kwiatów, palenie kadzideł.
Wierzenia. Według dżinistów okrągła jak koło Ziemia, z górą Meru w centrum, znajduje się w środku otoczonego pustką świata. Świat istnieje odwiecznie i jest nieprzemijający. Zmieniają się tylko cyklicznie jego epoki – od najlepszych do najgorszych okresów. Dookoła góry Meru roztaczają się koncentrycznie kontynenty i morze. Podziemie zamieszkują demony wraz z potępieńcami w wielopiętrowych regionach piekielnych. Ponad ziemią unoszą się kilkupiętrowe niebiosa z bóstwami podzielonymi na klasy (ale nie żyjącymi wiecznie). Świat według dżinistów nie został stworzony przez jakąś najwyższą istotę. Funkcjonuje za sprawą współdziałania wiecznych substancji: duchowych, czyli żywych dusz (dżiwa, dosł. życie, to, co doznaje) i nieduchowych (adżiwa, to, co jest doznawane), których wymienia się tutaj pięć. Są nimi: eter (akasia), medium ruchu (dharma), inaczej środek czyli warunek ruchu, medium spoczynku (adharma) inaczej środek, czyli warunek spoczynku, czas (kala) oraz materia. Akasia, dharma i adharma stwarzają warunki do istnienia materii i dusz, miejsce dla nich. Według dżinistów dusze we wszechświecie znajdują się w niezliczonej ilości. Są z natury świetlane, wszechwiedzące i szczęśliwe, ale na skutek przylgnięcia do nich materii (w formie drobniutkich atomów) nią się pomiędzy sobą. Dżinizm w tym zakresie rozszerza zakres istot ożywionych, dodając do zwierząt: owady, rośliny, a nawet bakterie czy grudki ziemi. Wszystko, co istnieje w naturze, posiada duszę. Subtelna materia przylegająca do duszy nazywana jest przez dżinistów karmanem, moralnym skutkiem czynu, który w postaci materialnej przenika do duszy i plami ją (bez względu na to, czy jest dobry, czy zły). Dusza zostaje przez materię karmana przyciemniona i zaślepiona. W ten sposób uzyskuje najpierw ciało duchowe, a potem fizyczne. Staje się istotą ożywioną. Stąd musi wędrować w kole egzystencji (sansara).
Każda czynność, zarówno dobra, jak i zła, jest przyczyną moralnego skutku czynu w postaci karmana (dżiniści uznają aż 148 jego rodzajów) i w ten sposób tworzą się nowe rodzaje istnienia. Można się z nich wyzwolić jedynie poprzez rozproszenie karmana związanego z duszą i zabezpieczenie się przed dalszym jego nabywaniem. Inaczej mówiąc, chodzi o to, aby uniemożliwić odkładanie się w duszy materii karmana (przez kontrolę myśli, słów, czynów) oraz zetrzeć karman (przez ascezę, cierpliwość itp.). W ten sposób można uniknąć sansary, w którą są wciągnięci również bogowie i osiągnąć pierwotny stan duszy – stając się dżiną. Teoria zbawienia dżinistów zaleca unicestwienie (nardżana) karmana przez pokutę, a zapobieżenie jego napływowi (aśrawa) i utwierdzenie się (bandha) przez zdyscyplinowanie ciała, wyrażające się w skrajnej ascezie. Stało się to dla dżinistów istotą życia duchowego. Podstawą zaś osiągnięcia wyzwolenia duszy były tzw. ?trzy klejnoty” (triratna). Pierwszym była należyta wiara w Dżinę i znajomość jego doktryny; polegała na zdobyciu wewnętrznego przekonania o tym, że podobnie jak Dżina można powstrzymać i całkowicie uwolnić się od swojego karmana i osiągnąć wolność. Drugi – to należyta wiedza, czyli znajomość natury, świata przyrody. Trzeci to należyte postępowanie, czyli takie, które charakteryzuje się brakiem pragnień i awersji do świata.
Poprzez pielęgnowanie tych trzech klejnotów można wybawić się według dżinistów od cierpień i piętna materialności. Dwa pierwsze z tych klejnotów – skłaniające człowieka do zdobycia wiedzy i wiary – wyznaczały cnotę dżinizmu polegającą na pięciorakim sposobie postępowania. Najważniejszą w nim była tzw. zasada ahinsy, czyli niewyrządzania krzywdy żadnemu z żyjących stworzeń (w myśl przyjętej zasady, że wszystkie żyjące istoty posiadają duszę). Stąd wynikają też specyficzne dla dżinistów zachowania, jak: usuwanie miotełką owadów, aby ich nie podeptać, noszenie siatki na twarzy, aby nie zjeść żywych organizmów przebywających w powietrzu, zbieranie po burzy różnych owadów i zanoszenie ich do specjalnych szpitali, nienoszenie lasek, by nie kaleczyć ziemi. Zasada ahinsy była też podstawą w tworzeniu przez dżinistów schronisk i szpitali dla ludzi i zwierząt oraz kuchni dla głodujących. Wpłynęła też w sposób decydujący na wybór zawodów przez świeckich zwolenników. Byli i są oni przede wszystkim kupcami nigdy zaś rolnikami, którzy kaleczą ziemię; W dżinizmie zasada ahinsy ma najszerszy zakres. Drugą zasadą, jaką należało się kierować w sposobie postępowania, była litość i prawdomówność. Trzecią – godne postępowanie, powstrzymywanie się od kradzieży. Czwartą skromność w słowach, myślach i uczynkach. Piątą – wyrzeczenie się wszelkich doczesnych zainteresowań. Przeciwieństwa cnót – takie, jak: sprawianie cierpienia (hrnsa), nieuczciwość, pożądliwość, gniew, zarozumiałość, oszustwo, kłamstwo, skąpstwo – powodowały gromadzenie przewin w postaci złego karmana. W dżinizmie przyjemność uznawano za źródło zła. Cnoty i wynikająca z nich asceza miały prowadzić do wyrobienia obojętności na przyjemność i ból. Pozwalało to na osiągnięcie prawdziwej wolności, którą pojmuje się jako niezależność od wszelkich rzeczy zewnętrznych. Ona to prowadziła do osiągnięcia ostatecznego celu, tj. wyzwolenia duszy z kołowrotu wcieleń. Kiedy dusza staje się wolna, unosi się na szczyt świata, gdzie błogosławieni zażywają wiecznego i nieograniczonego szczęścia, nie troszcząc się o sprawy doczesne.
Sangha, czyli społeczność dżinijska, składa się z czterech kategorii członków: mnichów i mniszek oraz braci świeckich i świeckich sióstr. Tylko ci pierwsi mogli osiągnąć cel ostateczny. Wspólnym dla wszystkich było uznanie trzech klejnotów. Oprócz tego wyznawcy świeccy składali śluby niższe (anuwrata). które polegały na zobowiązaniu do przestrzegania pięciorakiego sposobu postępowania zmierzającego do osiągnięcia pięciu cnót. Mnisi oprócz triratny i anuwraty składali śluby wyższe (mahaw- rata); wiązały się one z wyrzeczeniem się wszelkiej własności, postami oraz z ascetycznym trybem życia. Przy inicjacji nie strzyżono włosów, lecz wyrywano je z cebulkami, medytacje latem odbywały się w pełnym słońcu, a zimą w cieniu. Były to ćwiczenia pokutne (tapas) zewnętrzne i wewnętrzne (do wewnętrznych należała np. spowiedź), za pomocą których można było osiągnąć wyzwolenie. W dżinizmie uznano również, że jeżeli takie ascetyczne życie trudno było stosować, a namiętności brały górę w człowieku, to dozwolone było samobójstwo przez zagłodzenie się.
Dżinizm jako filozofia. Głównymi cechami dżinizmu jako filozofii była oprócz etyki (skrajna asceza) i realistycznej klasyfikacji bytu (dżiwa i adżiwa) teoria poznania. Ona także podporządkowana została najważniejszemu celowi, którym było wyzwolenie. Pozwalało na osiągnięcie dobra i unikanie zła, czyli gromadzenie zasług (punya) i unikanie win (papa). Praktyczne zastosowanie wiedzy uzyskanej z poznania było podstawą osiągnięcia wiedzy i wiary warunkującej cnotę dżinizmu polegającą na pięciorakim sposobie postępowania. Dżinizm uznał, że istnieje pięć rodzajów poznania prawdziwego oraz dodatkowo trzy przyczyny jego błędów. Pierwszy rodzaj poznania (mati: myśl, myślenie, sąd, sądzenie) nazywany był zwykłym aktem poznawczym dokonywanym drogą postrzeżeń zmysłowych. Obejmował on: pamiętanie (smriti), rozpoznanie (samjna), poznanie przez indukcję oparte na obserwacji (curita, czyli tarka) oraz rozumowanie dedukcyjne (abhinibodha). Wiedza uzyskana za pomocą spostrzeżeń zmysłowych - matidżnana (dżnana: znaczenie, poznanie, wiedza) – dzieli się na percepcję (ubalabdhi), pamięć (bhavana), rozumienie (upayoga). Ogólnie jest to wiedza nabyta za pomocą zmysłów (indri- je) i umysłu (anidrije: ?an” oznacza zaprzeczenie). Drugim sposobem poznania jest śruti: jest to wiedza nabyta ze znaków, symboli, czyli słów, która opiera się na opisie. Rozróżnia się tu cztery jej rodzaje: skojarzenie (labdhi), uwaga (bhavana), pojmowanie, rozumienie (upayoga), aspekty znaczeń rzeczy (naya). Trzeci, nazywany avadhi, jest bezpośrednim poznaniem rzeczy (nawet oddalonych w czasie i przestrzeni). Jest to odpowiednik wiedzy nabytej przez jasnowidzenie. Czwarty - manahparyaya – to bezpośrednie poznanie myśli innych ludzi, odpowiednik telepatii. Piąty kevala, czyli wiedza doskonała obejmująca wszelkie substancje i ich rodzaje. Jest to wszech-wiedza nieograniczona czasem i przestrzenią, niezależna od zmysłów, dostępna duszom oczyszczonym i wolnym od więzów. Podczas gdy pierwsze trzy rodzaje poznania podlegają błędom, to dwa ostatnie są zawsze prawdziwe. Dżinizm rozróżnia trzy rodzaje błędnego poznania. Pierwsze to takie, które cechuje wątpliwość (samsaya). Dotyczy ono tylko mati i śruti. Drugie i trzecie związane jest z avadhi. Ma się tu do czynienia z viparyaya, czyli błędem lub przeciwieństwem prawdy, oraz anadhyavasaya, czyli mylnym poznaniem spowodowanym niedbalstwem i obojętnością. Nierozdzielność religii i filozofii dżinijskiej wynikała między innymi z tego, że filozofia całkowicie była podporządkowana realizacji praktycznego celu religii, którym było wyzwolenie człowieka (dokładniej: duszy z działania prawa karmana, a w konsekwencji z sansary).
Podział dżinistów. W roku 79 czy 82 n.e. na tle sporu co do konieczności stosowania surowej ascezy dla osiągnięcia wyzwolenia, nastąpił podział dżinistów na digambarów (diś-ambara: ubranych w przestrzeń, w cztery strony świata czyli nagich) i śwetambarów (śveta-ambara: ubranych na biało). Ci pierwsi, w przeciwieństwie do drugich, uważali, że kewalinowie (posiadający wiedzę zupełną – wyzwoleni) żyją bez pożywienia. Sądzili również, że jeżeli mnich posiada jakąkolwiek własność (np. ubiór) nie może osiągnąć wyzwolenia (stąd nadzy). Podobnie też kobieta nie może osiągnąć wyzwolenia. Swetambarowie zaś zastąpili surową ascezę (tylko częściowo) wprowadzając kult bhakti (oddania umiłowanemu bóstwu), uważając, że poprzez oddawanie czci i nabożeństwa świętym dżinijskim można osiągnąć również wyzwolenie, a nie tylko (jak chcieli tego digambarowie) na drodze surowej ascezy.
Zakres geograficzny. Od czasów powstania dżinizm przesunął się z płn.-wsch. Indii na zach. i płd. W dzisiejszych czasach śwetambarowie są najczęściej osiedleni w Gudżaracie, a digambarowie na Dekanie w Majsurze oraz Bengalu Zachodnim i w Kalkucie. Dżinizm, choć nigdy nie rozprzestrzenił się poza Indie i nie miał nigdy zbyt wielu zwolenników, to w sposób nieprzerwany przetrwał do dziś. Współcześnie liczba jego wyznawców określana jest na około dwa miliony.
Fragment książki: Z. Drozdowicz (red.),
Zarys encyklopedyczny religii, Poznań 1992.
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra