Religie w Starożytności - wprowadzenieSumer
Wierzenia religijne Sumerów
Życie Sumerów rozwijało się pod przemożnym wpływem religii, wiary w siły natury, czczonej pod postacią demonów. W toku tysiącletniej historii przeszli Sumerowie znaczną ewolucję religijną. Początkowo każde miasto czciło swoje bóstwo miejskie, później doszli do wytworzenia całego panteonu bóstw, którym budowano ogromne świątynie znane już w IV tys. Przy nich wznoszono wielostopniowe wieże o niejasnym przeznaczeniu, tzw. zigguraty; one też służą za wzór opowieści o "Wieży babilońskiej", znanej ze Starego Testamentu. Budowa świątyń była głównym wydarzeniem życia społeczności sumeryjskiej. Szczególnie czcili Sumerowie bóstwa płodności, boską parę, znaną pod różnymi nazwami, najczęściej jako bogini Inanna i jej męski partner Dumuzi. Po jesiennym zejściu do świata podziemnego mieli oni powracać na wiosnę, a święto to czcili Sumerowie uroczystościami zwanymi świętymi zaślubinami, symbolizującymi odrodzenie się natury. Prawdopodobnie masowe groby z Ur są ilustracją wierzeń Sumerów, jednak nie można z całą stanowczością stwierdzić, że Sumerowie dobrowolnie szli na śmierć, raczej mamy tu do czynienia z mordem. Można jednak przypuszczać, że ta forma kultu nie była powszechna.
Literatura sumeryjska
Potrzeby życia codziennego, gospodarki wymagały wykształcenia pisarzy w specjalnych szkołach. Ogromna liczba dokumentów treści gospodarczej świadczy o wczesnym rozpowszechnieniu się sztuki pisarskiej u Sumerów. Szczególną wagę mają jednak epopeje treści mitologicznej, mówiące o stworzeniu świata, bogów, poruszające po raz pierwszy w dziejach ludzkości problemy życia i śmierci w poemacie o półbogu-półczłowieku Gilgameszu, w którym zachowała się najwcześniejsza wersja o potopie, przejęta, jak się zdaje, później przez pisarzy biblijnych. Niewątpliwie z podłoża sumeryjskiego wyrósł poemat Enuma elisz pochodzący dopiero z XVIII w. p.n.e. Z praktycznych potrzeb regulowania życia, bardzo już w czasach sumeryjskich rozwiniętego, zrodziły się kodeksy prawne, najwcześniejsze, jak dotąd, znane przykłady tego gatunku w dziejach. Po Urukaginie, pierwszym reformatorze społecznym w dziejach, połowa Iii tys., jako prawodawcy znani są Urnammu, XXII w., Lipitisztar, XIX w. Bardzo bogata spuścizna Sumerów, ustawicznie pomnażana zresztą przez nowe znaleziska, wywarła ogromny wpływ na późniejszą literaturę Wschodu.
Egipt
Król i jego władza
Centralną osobistością w państwowości egipskiej był panujący, który już we wczesnym okresie Starego Państwa z władcy patriarchalnego przekształcił się w despotę. Analizując tok historii Egiptu, obserwując stały wzrost tendencji despotycznych, musi się dojść do wniosku, że w Egipcie, podobnie zresztą jak i w innych państwach Wschodu, despotyzm wywierał przemożny wpływ na społeczeństwo, które nie mogło się wskutek tego - inaczej niż w Grecji czy w Rzymie - nigdy całkowicie uwolnić z narzuconych przez niego więzów. Przyczyn tego stanu rzeczy szukać należy nie tylko w warunkach materialnych Egiptu, wymagających podporządkowania się grup społecznych despocie i popierającym go warstwom społecznym w celu zapewnienia zbiorowym wysiłkiem sprawnego funkcjonowania nawodnienia. Przyczyn biernej postawy społeczeństwa w stosunku do wszechpotęgi władcy szukać należy przede wszystkim w szczególnej atmosferze religijnej, jaka panowała w społeczeństwie egipskim, a której źródeł trudno dociec. Z przekazanych w tradycji egipskiej informacji wynika, że panujący był nie tylko naczelnikiem wojennym, ale przede wszystkim, jak wierzono, obdarzony był właściwościami magicznymi. Różne przeżytki, jak święto Sed, będące odnowieniem władzy panującego, wysoka pozycja królowych, rola gwiazdy Sothisa-Syriusza, zdają się łączyć osobę i funkcje panującego z rozpowszechnionym w kręgu afrykańskim kultem sił natury, których uosobieniem był władca. W oczach ludności panujący był łącznikiem między światem bogów, tajemniczych sił natury, a społeczeństwem, którego byt zależał od niego. Święto Sed nie było, jak się zdaje, pierwotnie tylko ceremonią, ale kończyło się ono-być może-śmiercią władcy, który w przekonaniu poddanych nie był już zdolny do pełnienia swej funkcji. Fakt masowych mordów stwierdzony został ostatnio dzięki odkryciu grobowców królowych pochodzących właśnie z okresu I-II dynastii. Nieznane są w szczegółach etapy stopniowego przeobrażania władzy królewskiej, wyzwalania się jej spod wpływów magii, jej zeświecczenia i ugruntowania despotyzmu. Być może wyrazem tych przemian była utrata przez panującego charakteru boga. W okresie V-VI dynastii był on już tylko synem boga Ra. W szczegółach procesu tego nie da się odtworzyć ze względu na brak źródeł.
Budowniczowie piramid
(III-VI dynastia, 2650-2250 p.n.e)
Rządy dynastii III i zwłaszcza IV oznaczają szczytowy okres w rozwoju Starego Państwa. Aczkolwiek w źródłach pojawiają się wzmianki o zaburzeniach wewnętrznych i uzurpacjach, to jednak w zasadzie władza panującego stale wzrasta, znajdując dobitny wyraz w budowie ogromnych zespołów grobowych. Szczupłość i fragmentaryczność tradycji nie pozwala przedstawić wyraźnie ewolucji, jaka prowadziła od prostych grobów królewskich - mastab (ławek po arabsku) do piramid. Boskość panującego, w którą niezachwianie wierzyli Egipcjanie, poparta przymusem, mogła być tym czynnikiem, który potrafił zmobilizować zasoby całego państwa i wprzęgnąć jego ludność do pracy, niezrozumiałej dla dzisiejszego człowieka. Budowa grobowców, oddawania czci zmarłym za pomocą przekazanych na ten 
cel specjalnych majątków ziemskich, to przejaw religijności nie tylko panującego, ale i jego najbliższych urzędników; być może właśnie w tym celu uzyskali oni od panującego prawo dysponowania ziemią na swój użytek. Z tego podłoża wyrosła koncepcja budowy olbrzymiego grobowca, wyrazu wiecznej trwałości władców egipskich. Pierwszym budowniczym piramidy był Dżozer, władca III dynastii. Jego architekt Imhotep, czczony później jako bóg, zaplanował sześciostopniową piramidę w Sakkarze, koło Memfis, dokąd Dżozer przeniósł stolicę państwa z Tinis. Dalszy etap, przejście do wykształconej piramidy, związany jest z osobą założyciela dynastii IV, Snefru, po którym zachowały się dwie piramidy koło Daszur, niedaleko Memfis. Do najwyższej doskonałości doszła budowa piramid za jego następców: Chufu, Chafra i Menkaura (po grecku Cheops, Chefren i Mykerinos); o władcach tych zresztą poza nazwiskami nic nie wiadomo. Same piramidy, z których najwyższa, piramida Chufu, sięgała w pierwotnym stanie 150 m wysokości (dziś jeszcze ponad 130 m), stanowiły tylko jeden z elementów zespołu grobowego. Jak dziś wiadomo, zespół Chefrena składał się z prostokątnej kaplicy o wymiarach 60 na 50 m przeznaczonej do składania ofiar zmarłemu, położonej w sąsiedztwie Sfinksa i połączonej krytym korytarzem o długości 500 m ze świątynią, o wymiarach 110 na 50 m, pełną posągów Władcy. Ostatnim elementem tego zespołu była piramida, w której środku, ale poniżej poziomu ziemi, znajdowała się komora grobowa. Zespoły te wzniesione zostały w Giza, na północ od Daszur i Sakkary. Zagadnienie budowy piramid rozpatrywane było w nauce z wielorakiego punktu widzenia. Z trudem i do dziś zresztą tylko częściowo wyjaśnione zostały problemy techniczne wiążące się z obróbką kamienia, zwłaszcza przy prymitywizmie narzędzi miedzianych, kwestia transportu, prawdopodobnie w czasie wylewów Nilu, i dźwigania potężnych, wielotonowych bloków, być może przesuwanych za pomocą ramp budowanych od brzegów Nilu aż do stóp piramidy, nadsypywanych w miarę jej podnoszenia. Aczkolwiek nie można przykładać dzisiejszej miary do społecznej strony budowy piramid, wznoszonych przez chłopów, biegłych kamieniarzy, w czasie wylewów Nilu, kiedy praca na roli musiała być przerwana, to jednak trwający długi okres, ponad wiek. bezprodukcyjny wysiłek musiał wywrzeć wpływ na całokształt życia państwa egipskiego. Nie są znane szczegóły przemian, jakie zaszły już w czasie panowania IV dynastii, na podkreślenie zasługuje jednak przyjęcie przez Chefrena tytułu syna boga Ra. Władca jakby przestał być bogiem, stał się tylko synem boga, którego kult teraz bardzo się rozwinął. Piramidy stają się za czasów V i VI dynastii mniejsze, natomiast powstają liczne świątynie słońca z graniastymi obeliskami, ostro zakończonymi słupami, jako centralnymi obiektami. Równocześnie grobowce urzędników, których liczba i znaczenie wzrosły, zostały rozbudowane. co zdaje się wskazywać na osłabienie władzy monarszej, pozbawionej pełnej swej boskości. Dowodem przemian szczególnie wyraźnych za czasów Vi dynastii było wytworzenie się zasady dziedziczności urzędów, zwłaszcza terytorialnych, co spowodowało wyodrębnienie się księstw dzielnicowych, których naczelnicy budowali sobie bogate grobowce w centrum administracyjnym dzielnicy. Zachowane dokumenty dowodzą, jak wielkie było w tym czasie obciążenie podatkowe ludności. W tych warunkach Vi dynastia traciła na znaczeniu, zaznaczał się rozkład aparatu państwowego, a to odbiło się fatalnie na położeniu ludności uboższej, której byt związany był ze sprawnym funkcjonowaniem i zaopatrzeniem fundacji grobowcowych i świątynnych. Podobna sytuacja panowała w stolicy, w której z jednej strony skupiali się dworacy wszelkiego rodzaju, z drugiej masa ubogiej ludności żyjącej z pracy przy dworze królewskim.
(...)
Religia w okresie Starego i Średniego Państwa
Religia egipska przeszła w tym okresie, jak można sądzić na podstawie szczupłych i niezbyt jasnych tekstów, poważną ewolucję. Pierwotnie czcili Egipcjanie siły natury, którym oddawali hołd pod postacią zwierząt, np. krokodyla czy sępa. Za rządów pierwszych dynastii przedmiotem czci stały się bóstwa mające postać ludzką, choć co jest szczególnie ciekawe u Egipcjan, często zaznaczało się mieszanie dawnych form z nowymi, tak że bogowie przedstawiani byli pod postacią ludzką, ale np. z głową sępa. Czcili również Egipcjanie bóstwa lokalne. Na plan pierwszy wysunął się Ozyrys, bóg odradzającej się i zamierającej natury, którego kult miał głównie centrum w Heliopolis, obok niego Tot, bóg miasta Memfis, Ra, bóg słońca, Set, bóg pustyni. W okresie budowy piramid naczelne miejsce w panteonie bogów egipskich zajął bóg słońca Ra, za którego syna uchodził panujący. Charakterystyczny dla mentalności religijnej Egipcjan był sposób przyjmowania tej zmiany w panteonie egipskim. Nie oznaczała ona wyparcia starego boga, był on czczony w dalszym ciągu obok nowego, nieraz w tej samej świątyni. W Średnim Państwie, odkąd Teby zostały stolicą, na plan pierwszy wysunął się Amon. Szczególną wagę przypisywali Egipcjanie życiu pozagrobowemu i związanemu z nim sądowi nad zmarłym. Oczywiście prymitywizm życia egipskiego, niedostrzeganie jednostki nie dopuszczały jakiejś moralnej oceny czynów zmarłego według naszych norm. Życie pozagrobowe wyobrażano sobie podobnie jak życie ziemskie, dlatego do grobowców dodawano figurki tych postaci, które zmarłemu, oczywiście należącemu do górnych warstw społeczeństwa, służyły za życia. Najbardziej ciekawy był zwyczaj, praktykowany od czasów V dynastii, umieszczania na ścianach piramid tekstów religijnych, które recytowano w czasie pogrzebu. Przywilej ten, zarezerwowany pierwotnie tylko dla panującego, rozszerzył się w okresie przejściowym, w okresie upadku władzy panujących, również na możnowładców, w formie tzw. tekstów sarkofagowych, tj. napisów umieszczanych na sarkofagach. Korzystali z tego przywileju tylko najbogatsi, masa bowiem ludności egipskiej zbyt była uboga, by mogła sobie pozwolić na okazały grób i jego wyposażenie.
Literatura w okresie Starego i Średniego Państwa
Państwa Odtworzenie piśmiennictwa egipskiego okresu Starego Państwa jest trudne, ponieważ większość tekstów zachowała się w późnych odpisach, a to uniemożliwia często wydzielenie oryginalnych części. Przede wszystkim były to utwory o treści religijnej, zawierające najstarsze mity o powstaniu świata, kosmogonie, czy bogów, teogonie, następnie tzw. teksty piramid. Rozbudowa państwa wywołała świecką działalność literacką w formie dekretów królewskich, biografii urzędników itp. Z zapisek prowadzonych niewątpliwie na dworze powstały kroniki, jak np. kronika zachowana na kamieniu z Palermo z czasów V dynastii. Literatura oddająca uczucia bardziej osobiste wystąpiła dopiero w okresie przejściowym. Szczególnie rozpowszechnione były Nauki czy Upomnienia malujące nędzę teraźniejszości i zapowiadające nastanie dobrych czasów. Dowodem powiązania ówczesnej literatury z rzeczywistością są Skargi chłopa, których treścią była obrona wieśniaka przed nadużyciami władzy. W Średnim Państwie literatura egipska osiągnęła najwyższy poziom i uważana była później za klasyczną. Dotyczyło to nie tylko samej literatury, skrzętnie przepisywanej i naśladowanej, zwłaszcza romansu podróżniczego Sinuhe, ale i języka.
Chiny
Stosunki religijne i kulturalne
Rozwarstwieniu ludności odpowiadały różne kulty. Ludność wiejska czciła bóstwa rolnicze, związane z wegetacją roślinną, arystokracja pielęgnowała kult przodków, od których otrzymała w spadku majątki i górującą pozycję społeczną. Dla panującego zastrzeżony był kult nieba, nosił on też tytuł "Syn Nieba". Te 
wierzenia religijne najstarszych Chińczyków uległy zmianie na skutek działalności filozofów Konfucjusza (Kung-fu-cy) i Lao-cy, żyjących w VI w. p.n.e. Zasady, jakimi kierowali się obaj filozofowie w swej nauce, były różne. Konfucjusz, który zresztą nie zamierzał stworzyć jakiegoś systemu filozoficznego, nastawiony był konserwatywnie. Żyjąc w okresie rozbicia wewnętrznego Chin widział możliwość odrodzenia kraju w pielęgnowaniu przez jego mieszkańców cnót. Wśród nich najważniejszą była cześć oddawana rodzicom, jak również panującemu. On właśnie powinien ucieleśniać w sobie najwyższe cnoty, jego przykład mieli naśladować poddani, a uzyskana w ten sposób zgodność dążeń dałaby państwu najlepsze rezultaty. W przeciwieństwie do nauki Konfucjusza, który z szacunkiem odnosił się do spuścizny przeszłości i wysuwał w życiu politycznym jako postulat dążenie do ideału etycznego, drugi z filozofów, Lao-cy, twórca doktryny zwanej taoizmem, odnosił się obojętnie do wartości przekazanych z przeszłości. Jego zdaniem sam człowiek nie może dojść do doskonałości. Jedyną drogą prowadzącą do cnoty jest złączenie się z "Tao", najwyższym bytem moralnym. Odrzucał więc Lao-cy wpływ państwa na jednostkę. Nauka Konfucjusza, zasady taoizmu w połączeniu z nauką Buddy i kultem przodków formowały wierzenia ludu chińskiego niemal do naszych czasów. Działalność obu filozofów stała się zaczątkiem rozwoju literatury naukowej w Chinach. Przedtem bowiem istniała tylko bogata literatura ludowa obejmująca pieśni i podania. Z tej wszechstronnej twórczości wiele zabytków zaginęło już w starożytności. Kiedy bowiem cesarz Szy Huang Ti wprowadził monarchię despotyczną, obawiając się opozycji ze strony zwolenników nauki Konfucjusza i Lao-cy, nakazał w 213 r. p.n.e. spalenie ksiąg zawierających ich doktrynę i nałożył równocześnie ciężkie kary na literatów. W okresie dynastii Han w 191 r. p.n.e. podjęto wprawdzie wysiłki celem odtworzenia zaginionej literatury, jednakże udało się to tylko częściowo.
(...)
Indie
Podbój Indii przez Ariów i ich ustrój społeczny
Ok. 1500 r. pojawiły się najpierw na terenie Pendżabu i w dolinie Indusu, później również nad Gangesem plemiona indoeuropejskie, które same zwały się Ariami (szlachetnymi). Przybysze górowali nad ludnością miejscową uzbrojeniem, przewagę dały im wozy bojowe z zaprzęgiem konnym. W toku 
walk trwających kilka wieków zdołali Ariowie ujarzmić ludność miejscową, od której zresztą przejęli wiele elementów ich kultury, i wytworzyli liczne państewka z naczelnikami (radżami) na czele. Najstarsze dzieje Ariów, pierwsze wieki ich pobytu w Indiach zawarte są w świętych księgach, Rig-Wedzie. Księgi te łącznie z poematami epickimi, Muhubhuratą i Ramanają, które spisane zostały ostatecznie z początkiem I tys. n.e., ale w zasadniczym zrębie istniały już w połowie II tys. p.n.e., pozwalają na odtworzenie stosunków społecznych, jakie wytworzyły się w Indiach w wyniku podboju przez Ariów. Najbardziej charakterystyczną cechą układu stosunków społecznych narzuconych przez najeźdźców był system czterech kast, tj. ściśle zamkniętych grup społecznych. Obok uprzywilejowanych kapłanów i wojowników wymieniają źródła jako trzecią kastę rolników, których położenie było dość znośne. Najbardziej upośledzoną grupą społeczną, składającą się głównie z ludności podbitej, byli poddani (siudra). Pozycję niższą jeszcze od tej grupy społecznej zajmowali niewolnicy, rekrutujący się głównie z jeńców wojennych. System kast formował się wśród walk przez kilka wieków i wycisnął trwałe piętno na całokształcie życia Indii. Do utwierdzenia tak wykształconego porządku społecznego przyczyniła się również religia, głoszona przez kapłanów-braminów. Nauczali oni mianowicie, że życie doczesne nie jest ważne, bo świat nie jest czymś realnym, lecz tylko złudą. To oderwanie się od rzeczywistości, od spraw świata, cechujące mieszkańców Indii, spotęgowane zostało przez naukę Buddy (właściwe nazwisko Siddahartha Gautama), Vi w. p.n.e. Nędza upośledzonych warstw wywarła na nim wielkie wrażenie. Nie uczynił jednak niczego, by panujące stosunki społeczne zmienić. Nauka, którą głosił on i jego uczniowie, stawiała człowiekowi jako główny cel życia oderwanie się od ciążącej na nim rzeczywistości, widząc w tym jedyną drogę prowadzącą go do prawdziwej wolności, do wyzwolenia się od wszelkich więzów.
Państwo Hetyckie
Religia i literatura
Podobnie jak z różnych ludów składało się społeczeństwo hetyckie, tak i jego religia była mieszaniną różnych wierzeń. Główne miejsce w panteonie hetyckim zajmowała bogini słońca z Arinny, której imię dziś odczytuje się jako Warusenna. Zwyczajem Hetytów było wyliczanie we wstępie ważnych dokumentów naczelnych bogów kraju. Stosunek ludności do bogów miał charakter czysto formalny, silnie rozwinięta była magia, czary, posługiwanie się przepowiedniami. Jeśli na tym polu nie byli Hetyci oryginalni, to poważniejszy był ich wkład w dziedzinie kultury umysłowej. Dziś dopiero powoli wyjaśnia się, zwłaszcza dzięki odczytaniu pisma linearnego B, używanego w Grecji w drugiej połowie II tys., a więc w czasie Nowego Państwa Hetytów, jak poważny był wpływ piśmiennictwa hetyckiego na formowanie się najstarszej literatury greckiej, uchwytnej przede wszystkim w epopei homeryckiej. Zdaje się jednak, że przypuszczenie, jakoby Apollo przyjęty został do Grecji z panteonu hetyckiego, pozbawione jest głębszych podstaw. Natomiast trwały i poważny był wpływ hetyckiej twórczości rocznikarskiej na wykształcenie się formy roczników. Annalistyka hetycka posłużyła za wzór późniejszym rocznikom asyryjskim, a za pośrednictwem Syrii wpłynęła na twórczość historyczną Izraelitów, a nawet Greków. Jako szczególny rys, charakteryzujący postępowanie Hetytów w stosunkach międzynarodowych, można przytoczyć dążność do nadania im sprecyzowanych form, do kończenia pertraktacji pokojowych układem, w którym występują wyraźnie określone punkty, np. o wydaniu zbiegów. Dopiero Rzym kierował się w polityce zagranicznej podobnymi zasadami. Można spodziewać się, że dalsze badania wykopaliskowe dostarczą nowego materiału, który jeszcze bardziej umocni pozycję kulturalną Hetytów.
(...)
Fenicja
Religia i literatura
Podobnie jak w dziedzinie pisma, również do niedawna panowały mylne wyobrażenia na temat wierzeń religijnych Fenicjan i ich literatury. Poza imionami bogów, czczonych w miastach fenickich pod nazwą Melek - stąd wywodzi się Moloch, czyli władca, król miasta - oraz jego żeńskiego odpowiednika Astoret, nic więcej nie wiedziano o wierzeniach Fenicjan, co w połączeniu z brakiem literatury przyczyniło się do wytworzenia błędnego poglądu na kulturę fenicką. Zachował się wprawdzie u Filona z Byblos, pisarza z II w. n.e., wyciąg z pism religijnych kapłana fenickiego Sanchuniatona, ale na ogół dziełko to uważano za późną kompilację, a wiadomościom w nim zawartym nie przypisywano żadnej wartości. Jednakże odkrycie w Ras Szamra bogatej literatury starofenickiej, sięgającej XIV-XIII w., obaliło ten pogląd. Składały się na nią przede wszystkim epopeje o treści mitologicznej, w których występowały liczne bóstwa, świadczące o bogactwie panteonu starofenickiego. Wartość ich polegała ponadto na tym, że zawierały one pojęcia i obyczaje, które występują później w literaturze starotestamentowej, mają więc wielkie znaczenie dla porównawczej historii literatury. Rozwój nauki pozwolił i w tym wypadku na obalenie nieuzasadnionych poglądów, potwierdzając w wielu wypadkach słuszność relacji Sanchuniatona, opartej w istocie na dobrych źródłach rodzimych.
(...)
*****
fragmenty z książki - Józef Wolski - Starożytność
ilustracje z Internetu
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra