_ Postacie i zagadki Tory - Biblia Aramejska

Biblia aramejska - Targumy

Targumy należą do najstarszych przekładów ksiąg biblijnych na język aramejski. Termin „targum” pochodzi z języka akadyjskiego, w którym pojęcie targumânu odnosi się do „tłumacza”. W Biblii Hebrajskiej termin ten pojawia się tylko w formie imiesłowu biernego meturgām w tekście Ezd 4,72, stanowiąc wprowadzenie w aramejską część tej księgi (Ezd 4,8 – 6,18). Autorzy Septuaginty oddają ten imiesłów jako „tłumaczony”.

Aramejskie wersje tekstu biblijnego mają podwójny charakter – są jednocześnie przekładem i wyjaśnieniem. Geneza przekładów targumicznych wiąże się z sytuacją językową na Bliskim Wschodzie pod koniec 1. poł. I tysiąclecia przed Chr. Wówczas język aramejski stał się nie tylko językiem dyplomatycznym imperium babilońskiego i perskiego, ale także językiem mówionym i popularnym wśród ludności od Indii aż po Egipt i zachodnie wybrzeża Afryki. Język ten należał do północno-zachodniej grupy języków semickich.

Po niewoli babilońskiej, kiedy język aramejski stał się na wiele wieków lingua franca Żydów palestyńskich, targumy zaczęły kształtować się w trzech środowiskach: w liturgii synagogalnej, w szkole i w prywatnej pobożności. Przy lekturze Tory i Haftary w synagodze dokonywano przekładu z języka hebrajskiego na język aramejski. Obok funkcji lektora tekstu hebrajskiego była także funkcja tłumacza (meturgemana), który po odczytaniu przez lektora jednego lub kilku wersetów w języku hebrajskim tłumaczył i wyjaśniał tekst w języku aramejskim.

Na potrzeby kultu tradycje targumiczne były przekazywane w szkole oraz zachowywane w domach. W czasach Jezusa językiem aramejskim posługiwali się mieszkańcy Palestyny, którzy zachowali język hebrajski jako święty w kulcie świątynnym i synagogalnym. Brak pełnego zrozumienia tekstów w języku hebrajskim zrodził potrzebę stworzenia wersji aramejskiej, która najpierw funkcjonowała w formie ustnej, a następnie została spisana. Biblia Aramejska nie była tylko zwykłym literalnym przekładem tekstu hebrajskiego, lecz swoistym komentarzem, który objaśniał i interpretował treść ksiąg świętych. Aramejska parafraza trafiała do serc i umysłów słuchaczy, stając się istotnym źródłem poznania Bożego objawienia przekazanego na kartach ksiąg świętych.

Targumy są podzielone na dwie grupy: 1. Targumy Oficjalne, które powstawały w diasporze babilońskiej (Targum Onkelosa do Pięcioksięgu i Targum Jonatana do Proroków) oraz 2. Targumy Palestyńskie, które były tworzone na terenie Palestyny (Targumy w rękopisach z Qumran, Targum Neofiti 1, Targum Pseudo-Jonatana, Targum Fragmentaryczny, Targumy z genizy kairskiej, Targumy Tosefty). Podczas gdy Targumy Oficjalne są zwykle literalnym tłumaczeniem tekstu hebrajskiego, to Targumy Palestyńskie zawierają parafrazy i wyjaśnienia, które ułatwiają zrozumienie tekstu biblijnego.

Nazwa „Palestyńskie Targumy Pięcioksięgu” obejmuje wszystkie aramejskie tłumaczenia Pięcioksięgu przekazane przez judaizm rabiniczny, poza Targumem Onkelosa. Tradycja żydowska już od XI w. stosuje w odniesieniu do Targumów Palestyńskich określenia: „Targum Jeruszalmi”, „Targum Erez Israel”, „Targum Palestyński”.

Choć nie ma ujednoliconej i autorytatywnej formy tekstu „Palestyńskich Targumów Pięcioksięgu”, to jednak dostępne są ich różne recenzje: a) cytaty pism rabinicznych – Targum Jerozolimski II; b) siedem fragmentarycznych rękopisów z genizy kairskiej; c) hagadyczne urywki w rękopisach Targumu Onkelosa; d) Targum Neofiti 1; e) Targum Pseudo-Jonatana.

Pochodzenie i wiek Targumów Pięcioksięgu

We współczesnych badaniach nad pochodzeniem i wiekiem Targumów Pięcioksięgu wyróżnia się pięć etapów ewolucji tradycji targumicznej od etapu ustnego do pisemnego:

1. okres źródłowy (V–II w. przed Chr.) – to czas umacniania tożsamości żydowskiej po niewoli babilońskiej; w tym okresie w nowo odbudowanej świątyni, w synagogach i w szkołach były używane ustne tłumaczenia tekstów biblijnych na język aramejski (targumy w formie ustnej);

2. okres najstarszych znanych rękopisów (I w. przed Chr. do I w. po Chr.) – to czas powstania spisanych Targumów do Księgi Hioba i Księgi Kapłańskiej w Qumran;

3. okres powstania Targumów Palestyńskich (I–III w.) – to czas, gdy na terenie Palestyny powstają spisane fragmenty targumów, znalezione później w genizie kairskiej, Targum Fragmentaryczny oraz Targum Neofiti 1;

4. okres powstawania Targumu Babilońskiego (II–III w.) – to czas tworzenia się w Babilonii Targumu Onkelosa do Pięcioksięgu;

5. okres późnych Targumów Palestyńskich (III–VII w.) – to czas, gdy na terenie Syrii i Galilei powstaje Targum Pseudo-Jonatana do Pięcioksięgu.

W kanonicznym tekście Księgi Nehemiasza zawarta jest tradycja o publicznym czytaniu Tory i tłumaczeniu tego tekstu na język aramejski (Ne 8,1-8). Tekst ten jest uważany za najstarszy ślad ustnej interpretacji, jaka towarzyszyła liturgicznej lekturze Prawa. Tradycja żydowska z tego tekstu wyprowadza początek stosowania targumów.

Po powrocie z niewoli babilońskiej język aramejski jako język potoczny był dla Żydów bardziej zrozumiały niż język hebrajski. Według Ne 13,24 połowa dzieci żydowskich z małżeństw mieszanych „nie umiała mówić po żydowsku”. Stąd zrodziła się potrzeba przekładu tekstu hebrajskiego i jego objaśniania w formie komentarza. Czynności te stały się podstawą tworzenia tradycji targumicznej.

Tekst Ne 8,1-8 wskazuje na podniosłą liturgię sprawowaną obok świątyni w 458 r. przed Chr. Jej opis jest wyraźnie wzorowany na późniejszej liturgii synagogalnej. Tekst ten ukazuje, że słowo Boże było przybliżane wiernym poprzez przekład (targum) oraz komentarz (midrasz).

Tradycja rabiniczna komentuje tekst Ne 8,1-8 w Talmudzie babilońskim, Megillah 3a: „«I czytali z księgi Prawa Bożego» – to wskazuje na czytanie; «tłumaczyli» – to jest aramejski przekład. Tekst ten wskazuje na tłumaczenie i komentarz, który miał prowadzić do nowego działania po przypomnieniu i wyjaśnieniu Prawa”. Akcentowanie w tekście Ne 8,1-8 czynności czytania i rozumienia Pisma w zgromadzeniu, któremu przewodniczył Ezdrasz, może wskazywać, że zapoczątkowana w V w. przed Chr. praktyka czytania, przekładania i komentowania Biblii Hebrajskiej stała się istotnym elementem życia liturgicznego wspólnoty żydowskiej.

Badania nad źródłami z I w. (teksty nowotestamentalne, przekłady syryjskie oraz dzieła Józefa Flawiusza) wskazują na znaczne wpływy tradycji targumicznych, które mogły już wtedy funkcjonować w wersjach spisanych.

Analiza tekstów Nowego Testamentu, zwłaszcza Ewangelii synoptycznych, dzieła Janowego, pism Pawłowych, Listu do Hebrajczyków, wskazuje na ich związki z tradycjami targumicznymi. Ścisły związek pomiędzy tradycją targumiczną Targumu Neofiti Rdz 4,1-17 a tradycją Janową, zwłaszcza Pierwszym Listem św. Jana, wykazał w swej pionierskiej na gruncie polskim pracy doktorskiej ks. P. Kot na KUL.

Analizując związki treści targumicznych z pismami nowotestamentalnymi, wyodrębnił on cztery grupy zależności o charakterze: a) słownych interpolacji targumicznych; b) korelacji teologicznych; c) wspólnej idei historiozbawczej; d) wspólnego akcentu tematycznego. Ścisłe relacje pomiędzy literaturą targumiczną a tradycją Janową wykazał także ks. P. Rytel-Andrianik w swojej pracy doktorskiej obronionej w Jerozolimie w 2012 r. pt. Manna, Bread from Heaven in Jn 6:22-59 in the Light of Psalm 78:23-25 and its Interpretation in Early Jewish Sources.

Wymownym przykładem związku tradycji targumicznej z Nowym Testamentem jest tekst z 2 Tm 3,8, gdzie w kontekście zapowiedzi wielkiego odstępstwa są wymienione dwa imiona czarowników egipskich (Jannes i Jambres), którzy wystąpili przeciw Mojżeszowi. Tekst ten nawiązuje do Biblii Hebrajskiej (Wj 7,11.22), gdzie są wzmiankowani czarownicy egipscy, jednak nie są tam podane ich imiona. Tymczasem w tradycji targumicznej (Targum Pseudo-Jonatana Wj 7,11) pojawiają się imiona czarowników egipskich Jannes i Jambres, cytowane przez tekst nowotestamentalny. Słowa pewnej kobiety wypowiedziane do Jezusa: „Błogosławione łono, które Cię nosiło, i piersi, które ssałeś”, zapisane w Łk 11,27, znajdują swoją paralelę w Targumie Neofiti Rdz 49,25 jako słowa Jakuba skierowane do jego syna Józefa: „Niech będą błogosławione piersi, z których ssałeś, i łono, w którym byłeś”.

Analiza tekstów Pięcioksięgu Syryjskiego (Peszitty), którego przekładu dokonano w I w., wykazuje wiele związków z treścią palestyńskich tekstów targumicznych. Uczeni ukazują liczne ślady egzegezy targumicznej w Peszitcie.

W dziełach Józefa Flawiusza, zwłaszcza w Antiquitates Judaicae, można znaleźć wiele tradycji targumicznych. Zdaniem H.S. Thackeraya Józef Flawiusz – historyk żydowski z I w. znał lepiej język aramejski niż hebrajski, dlatego w wielu miejscach swoich dzieł pisanych w języku greckim opiera się on na wersjach targumicznych.

O tym, że targumów w czasach przedrabinicznych nie stosowano tylko w sposób ustny, lecz były one stopniowo spisywane, świadczą odkrycia w Qumran – fragmenty Księgi Hioba (grota 4) i Księgi Kapłańskiej (grota 4). Odnalezione manuskrypty są ważnym świadectwem, że niektóre spisane teksty targumiczne funkcjonowały już w II–I w. przed Chr.

W tradycji rabinicznej (Talmud jerozolimski, Szabbat XVI,1; Talmud babiloński, Szabbat 115a) można znaleźć zapis, że targum Księgi Hioba znany był Gamalielowi I oraz jego wnukowi Gamalielowi II, którzy żyli w I w.: „Pewnego razu zdarzyło się, że rabbi Halafta udał się do rabbiego Gamaliela do Tyberiady. Znalazł go siedzącego przy stole Jochanana przeklętego, a miał on w ręku Księgę Hioba w przekładzie i czytał ją. Rabbi Halafta upomniał go: «Pamiętam starego rabbiego Gamaliela, twojego dziadka, który kiedy siedział na schodach góry świątynnej, a przyniesiono mu targum Hioba, nakazał murarzom, aby go zamurowali pod warstwą kamieni»”.

Inne źródła literatury rabinicznej potwierdzają istnienie targumów w formie spisanej w III–IV w. po Chr. Wypowiedzi rabinów należących do tannaitów i pierwszej generacji amoraitów wykazują wiele związków z tradycjami zawartymi w literaturze targumicznej. Na potrzeby liturgii synagogalnej najchętniej tłumaczony był tekst Pięcioksięgu. Zwracano jednak szczególną uwagę, aby bardziej zrozumiałe dla ludu przekłady aramejskie nie zastąpiły tekstów spisanych w języku hebrajskim. Na napięcie pomiędzy ustną formą przekazu tradycji targumicznych a ich formą spisaną wskazuje przekaz rabiniczny zawarty w Talmudzie jerozolimskim: „Rabbi Samuel bar rabbi Izaak, wszedłszy do synagogi, zobaczył pewnego nauczyciela podającego targum z księgi. Upomniał go: «Tego ci nie wolno czynić! Rzeczy przekazywane ustnie [niech pozostaną] w przekazie ustnym, rzeczy zaś przekazywane na piśmie [niech pozostaną] w zapisie»”.

Na powściągliwy stosunek do przekładów tekstów świętych przez judaizm rabiniczny, który jest wynikiem dążenia do unifikacji wielu wcześniejszych tradycji judaizmu biblijnego oraz konfrontacji z chrześcijaństwem, wskazuje wypowiedź rabbiego Judy ben Ilaja z końca II w. po Chr.: „Kto tłumaczy [biblijny tekst] literalnie, ten jest fałszerzem; ale kto dodaje do niego cokolwiek, ten jest bluźniercą”. Fakt ten świadczy o znacznym zasięgu i istotnym oddziaływaniu tradycji targumicznych w pierwszych wiekach. Zawarte w nich treści stanowiły istotne źródło nie tylko dla egzegezy judaizmu okresu Drugiej Świątyni, ale także dla idei teologicznych rodzącego się chrześcijaństwa i judaizmu rabinicznego. (...)

Historia Targumu Neofiti 1

Targum Neofiti 1 został odkryty w Bibliotece Watykańskiej w 1949 r. przez profesorów A. Díeza Macha i J. Millasa Vallicrosa, którzy realizowali projekt krytycznego wydania Targumu Onkelosa. Po wnikliwych badaniach A. Díez Macho w 1956 r. ogłosił światu nauki, że odkryty Kodeks nie jest Targumem Onkelosa, lecz należy do grupy aramejskich tłumaczeń Pięcioksięgu określanych mianem „Palestyńskie Targumy Pięcioksięgu”. Krytyczne wydanie tego Kodeksu zostało dokonane przez odkrywcę w latach 1968–1978 z tłumaczeniem hiszpańskim (A. Díez Macho), francuskim (R. Le Déaut) i angielskim (M. McNamara).

Targum Neofiti pierwotnie znajdował się w Pia Domus Neophytorum w Rzymie. Informuje o tym pieczęć na jego stronie tytułowej oraz imię Ludovicus Canonicus Schüller, który był ostatnim rektorem tego kolegium. Papież Paweł III w 1543 r. założył w Rzymie Domus Catechumenorum dla konwertytów z judaizmu. W 1577 r. papież Grzegorz XIII utworzył przy nim kolegium o nazwie Pia Domus Neophytorum (Collegium Ecclesiasticum Adolescentium Neophytorum) z możliwością nadawania stopni naukowych.

Targum Neofiti mógł trafić do biblioteki Pia Domus Neophytorum jako dar U. Boncampagniego, nawróconego Żyda, który przekazał tam osiemdziesiąt dwa dzieła ze swojej kolekcji otrzymanej w testamencie od rabina A. de Montego w 1587 r. Rabin ten po przyjęciu wiary chrześcijańskiej został profesorem w Collegium Neophytorum i pełnił funkcję oficjalnego kościelnego cenzora literatury żydowskiej. W 1891 r. książki i manuskrypty należące do Collegium zostały zakupione przez Bibliotekę Watykańską i skatalogowane przez G. Sacerdotego.

Targum Neofiti został skatalogowany w Bibliotece Watykańskiej jako Targum Onkelosa. Na pierwszej stronie Kodeksu widnieje aramejski napis (Targum Chumasz Jeruszalmi – „Przekład Pięcioksięgu Jerozolimskiego”). Hiszpański uczony A. Diéz Macho zidentyfikował manuskrypt jako kopię „Palestyńskiego Targumu Pięcioksięgu”. Na końcu kodeksu widniał napis hebrajski informujący, że kodeks został sporządzony w Rzymie przez skrybę Menachema syna Mordechaja dla Maestra Egidia w 1504 r. Mogło tu chodzić o Egidia z Viterbo (1469–1532), który w latach 1505–1517 był generałem zakonu augustianów, a w 1517 r. został kardynałem. Interesował się on literaturą żydowską i współpracował w Rzymie w latach 1517–1527 z targumistą E. Levitą, który w 1542 r. opublikował Leksykon targumiczny (Meturgeman).

Tekst Targumu Neofiti 1

Tekst Targumu Neofiti zawiera pełne tłumaczenie Pięcioksięgu na język aramejski w dialekcie palestyńskim (z wyjątkiem ok. trzydziestu wersetów). Język aramejski Targumu Neofiti stał się przedmiotem pogłębionych badań uczonych, którzy nie są jednomyślni co do datacji jego powstania (propozycje od I do IV w.). Zdaniem odkrywcy A. Díeza Macha tekst Targumu Neofiti jest starożytny i może pochodzić nawet z I w. po Chr.

Badacze zwracają szczególną uwagę na istnienie w tekście wielu starożytnych tradycji sięgających ery przedchrześcijańskiej. Uczeni analizują także w Kodeksie glosy marginalne, które wskazują na istnienie w nim różnych tradycji targumicznych. Świadczy to ich zdaniem o złożonym i wielowarstwowym charakterze Targumu Neofiti. Badacze zwracają uwagę na szczególną zbieżność tych glos w Księdze Rodzaju z manuskryptami z genizy synagogi w Kairze. W tekście występują także glosy interlinearne, które mają głównie charakter poprawek gramatycznych.

Tekst Kodeksu zawarty na czterystu czterdziestu dziewięciu kartach pergaminu został sporządzony przez trzech kopistów. W całości nie jest on wokalizowany. Wyjątek stanowi passus dotyczący snu faraona w Targumie Neofiti Rdz 41,1-7. Na ostatniej stronie sporządzono notatkę w języku aramejskim, która w polskim tłumaczeniu brzmi: „Tutaj, w Rzymie, we wspaniałym miesiącu Adar”. Przymiotnik „wspaniały” swoją wartością cyfrową (264) wskazuje na datę ukończenia dzieła w roku żydowskim 5264, który jest odpowiednikiem 1504 r.

Choć odnaleziony w Bibliotece Watykańskiej Kodeks Targumu Neofiti został sporządzony w XVI w., to jednak nie ulega wątpliwości, że tekst w nim zachowany ma starożytne pochodzenie. Może na to wskazywać świadectwo zawarte u św. Hieronima w Hebraicae quaestiones in Genesis 8,6, gdzie – podobnie jak w Targumie Neofiti – użyty został termin „drzwi” w tekście odnoszącym się do uratowania Noego po potopie, a nie termin „okno” jak w Biblii Hebrajskiej. Niewykluczone, że św. Hieronim pod koniec IV w. mógł mieć dostęp do formy tekstu reprezentowanej przez Targum Neofiti.

W tekście Targumu Neofiti występują także zapożyczenia z terminologii greckiej i łacińskiej. Wiele wersetów w Targumie Neofiti rozpoczyna się lemma w języku hebrajskim, aby lepiej zorientować się w tłumaczonym tekście. Tekst Targumu Neofiti jest podzielony na sekcje liturgiczne, które odpowiadają sedarim trzyletniego cyklu czytań w Palestynie.

Na użycie Targumu Neofiti w synagodze wskazuje hebrajska formuła skierowana w sposób bezpośredni do uczestników zgromadzenia synagogalnego: „O mój ludu, moi synowie / domu Izraela”. Formuła ta występuje w tekście ok. osiemdziesięciu razy, poprzedzając aramejskie tłumaczenie. Niektóre passusy zostały poddane cenzurze i wymazane z tekstu. Chodzi tu o passusy odnoszące się do bożków, które w średniowieczu mogły być uważane za antychrześcijańskie.

Analizując parafrazy Targumu Neofiti, można wyodrębnić kilka zasadniczych racji ich tworzenia: 1. lepsza identyfikacja osób i miejsc; 2. eliminowanie antropomorfizmów w przedstawianiu Boga; 3. lepsza prezentacja argumentów polemicznych; 4. niwelowanie sprzeczności między tekstami Biblii; 5. ukazywanie pozytywnych cech postaci biblijnych, zwłaszcza patriarchów.

Porównując aramejski tekst Targumu Neofiti z tekstem hebrajskim, można wyodrębnić pewne charakterystyczne cechy i techniki przekładu. Głównym celem tłumacza jest oddanie pełnego znaczenia tekstu Biblii Hebrajskiej przełożonej na język aramejski, aby był on dobrze rozumiany przez słuchacza lub czytelnika. Kiedy dany termin hebrajski ma więcej niż jedno znaczenie, wówczas Targum Neofiti podaje jego różne sensy, aby uwypuklić bogactwo tekstu.

Na przykład w Rdz 3,15 termin „zmiażdżyć” jest tłumaczony jako „zwrócić się”, „ugodzić”. W tym samym wersecie wyrażenie targumiczne mówiące o końcu czasów: „gdyż oni doświadczą pokoju na końcu, w dniu Króla Mesjasza” uwypukla sens mesjański. Niekiedy w tekście aramejskim są stosowane „targumiczne dublety” polegające na tym, że pojedynczy termin hebrajski tłumaczy się przez dwa słowa aramejskie. Na przykład w Rdz 4,7 hebrajski termin „podnieść” jest tłumaczony przez podwójne sformułowanie: „odpuścić” i „przebaczyć”.

Ważną cechą tekstów targumicznych jest unikanie antropomorfizmów w odniesieniu do natury i działania Boga. Ilustrują to następujące przykłady:

– określenie „w oczach Boga” w Targumie Neofiti jest zastępowane wyrażeniem „przed Bogiem”,

– określenie „ręka Pana” jest zastępowane w Targumie Neofiti różnymi wyrażeniami,

– określenie „usta Pana” w Targumie Neofiti jest tłumaczone „rozporządzenie Słowa Pana”,

– określenie „Bóg widział światłość, że była dobra” (Rdz 1,4) jest tłumaczone w Targumie Neofiti „było widoczne przed Panem, że światłość była dobra”.

Z tendencją antyantropomorficzną w tłumaczeniach targumicznych wiąże się także przekład imion Boga. Autorzy targumiczni tłumaczą na aramejski rzadkie imiona Boże, np.: El Szaddai jest tłumaczony przez Targum Neofiti jako „Bóg Niebios”, a El Eljon jako „Najwyższy Bóg”. W tekstach targumicznych pojawia się także określenie Boga jako „Ojca w niebiosach”. Wyrażenie to występuje w kontekstach: 1. modlitwy do Ojca, który jest w niebiosach (Targum Neofiti Rdz 21,33; Wj 1,19; 17,11; Lb 21,9; Pwt 28,32); 2. nagrody od Ojca, który jest w niebiosach (Targum Neofiti Lb 23,23); 3. miłosierdzia Ojca, który jest w niebiosach (Targum Neofiti Kpł 22,28).

Teologia Targumu Neofiti 1

W Targumie Neofiti, podobnie jak w całej tradycji targumicznej, unika się użycia imienia Bożego JHWH. W tym miejscu stosuje się potrójny zapis litery „jod”, który jest odpowiednikiem tetragrammatonu Biblii Hebrajskiej. W Targumie Neofiti na określenie Boga jest używane wyrażenie: „Słowo (Memra) Pana”, „Chwała Obecności (Szekina) Pana”, „Chwała Pana”.

W Targumie Neofiti ponad trzysta razy używa się wyrażenia „Słowo (Memra) Pana”. Termin „Memra” wywodzi się od rdzenia ’mr oznaczającego „mówić”, „powiedzieć”. Występuje tu wyraźne nawiązanie do biblijnego „Słowa Boga”. Memra to stwarzające, objawiające i zbawiające Słowo Boga. Cała historia zbawienia jest realizowana zgodnie ze Słowem Boga. Słowo ma atrybuty osobowe, podobnie jak Mądrość i Duch. W terminie „Memra” targumiści rozwijają teologię Bożej obecności, łącząc aspekty dwóch czasowników: „mówić” i „być”. W ten sposób Memra wyraża odwieczną obecność Boga i Jego szczególną relację do stworzenia i do historii. Termin ten w Targumie Neofiti pojawia się w kontekście relacji pomiędzy Bogiem a człowiekiem i jest związany z Bożym objawieniem. Użycie terminu „Memra” w Targumie Neofiti wykazuje głęboki związek z tekstem Prologu Janowego, w którym akcentuje się stwórczą rolę Słowa (J 1,3).

W Biblii Hebrajskiej w opisie stworzenia świata i człowieka mocno akcentowana jest instrumentalna rola Słowa. Choć sam termin „słowo” (dbr) nie występuje, to jednak każdy stwórczy akt Boga poprzedzony jest Jego słowem. Dobrze wyraża to Ps 33,6: „Przez słowo Pana powstały niebiosa i wszystkie ich zastępy przez tchnienie ust Jego”. Tradycja targumiczna poprzez wprowadzenie terminu „Memra” (Słowo) prawdę tę akcentuje w sposób szczególny. Ewangelista Jan, używając w Prologu terminu „Słowo”, podkreśla Jego preegzystencję i fakt, że wszystko przez Nie się stało. Chce przez to ukazać, że Słowo należy do istoty Boga, który jako jedyny Stworzyciel przez swoje Słowo stwarza świat. W J 1,14 św. Jan utożsamia Słowo z osobą Jezusa Chrystusa, kładąc akcent na obecność wcielonego Słowa, które w sposób obrazowy rozbija namiot wśród ludzkości i objawia swą chwałę.

W teologii Janowej Jezus – Słowo Boga był na początku obecny w procesie stwórczym wszystkich rzeczy i poprzez wcielenie jest obecny pośród swego stworzenia. Można tu dostrzec nawiązanie do targumicznej idei „Szekiny Pana” (Obecności Pana), który objawia się w swojej chwale.

Obecność Boga w Targumie Neofiti określa się terminem „Szekina Pana”. Termin ten nie występuje w Biblii Hebrajskiej, jednak rdzeń „szaken” (skn) w znaczeniu „zamieszkać, osiedlić się” jest często obecny. Terminu tego używa się w odniesieniu do Boga, który zamieszkał pośród swego ludu. Namiot (przybytek, sanktuarium) zamieszkania Boga określa się w Biblii Hebrajskiej terminem „miszkan”.

Wyrażenia „Chwała Pana” tradycja targumiczna używa w celu uwypuklenia idei Boga objawiającego się w chwale. W aramejskim tekście Księgi Daniela termin „chwała” (jqr) został użyty w odniesieniu do Syna Człowieczego (Dn 7,14). W Targumie Neofiti ponad sto razy występuje wyrażenie „Chwała Szekiny Pana”. Jest to rozbudowane tłumaczenie targumiczne podkreślające chwalebną obecność Boga.

W Targumie Neofiti do Księgi Rodzaju można znaleźć odniesienia mesjańskie. Mesjasz w tych tekstach, podobnie jak w innych targumach, jest określany terminem „Król”. Ma się On pojawić na końcu czasów, aby przynieść pokój i sprawiedliwość. W Targumie Neofiti Rdz 3,15 w kontekście Protoewangelii jest mowa o dniu Króla Mesjasza. Osoba i dzieło Mesjasza zostają przywołane w błogosławieństwie Jakuba skierowanym do Judy w Targumie Neofiti Rdz 49,10-12.

W tradycji targumicznej zauważyć można silne przekonanie, że istnieje inny świat wykraczający poza doczesność, oraz wiarę w zmartwychwstanie. Słowa Boga skierowane do Adama i Ewy po grzechu: „Prochem jesteś i w proch się obrócisz” zostają uzupełnione przez tradycję targumiczną słowami wyrażającymi wiarę w zmartwychwstanie: „Lecz z prochu powstaniesz ponownie, aby zrozumieć i rozpoznać to wszystko, co uczyniłeś” (Targum Neofiti Rdz 3,19). W Targumie Neofiti Rdz 4,8 Abel wyraża wiarę w inny świat i w sprawiedliwy sąd.

W Targumie Neofiti podkreśla się znaczenie Tory. Według ujęcia Targumu Neofiti Rdz 3,24 Tora została stworzona przez Boga dwa tysiące lat przed założeniem świata. Tradycja ta bazuje na utożsamieniu Tory z Mądrością oraz inspiruje się tradycją zawartą w midraszach do Prz 8,22.30. Tora jest porównywana do drzewa życia w ogrodzie Eden. Każdy, kto przestrzega jej przepisów, będzie trwał – podobnie jak drzewo życia – w świecie, który nadejdzie. Przeznaczeniem tych, którzy nie przestrzegają przepisów zawartych w Torze, jest Gehenna (Targum Neofiti Rdz 3,24). Tekst Targumu Neofiti Rdz 3,15 podkreśla, że potomstwo niewiasty zwycięży nad szatanem lub zostanie przez niego poranione w zależności od tego, czy będzie przestrzegało przepisów Tory, czy je odrzucało.

W podobnym kontekście jest komentowana w Targumie Neofiti Rdz 27,40 relacja pomiędzy Jakubem a Ezawem. Przykazanie miłości: „Będziesz miłował Pana, Boga twojego, z całego swego serca, z całej duszy swojej, ze wszystkich swych sił”, zawarte w wyznaniu Szema Izrael (Pwt 6,5), jest przez tekst targumiczny komentowane w duchu przestrzegania przepisów Tory. Tematyka dotycząca przestrzegania Tory na zasadzie inkluzji do tekstu zawartego w Księdze Rodzaju jest rozwijana także w końcowej części Pięcioksięgu – w Księdze Powtórzonego Prawa.

W tekście Targumu Neofiti często występuje użycie rdzenia lj, który odnosi się do modlitwy. Terminy „ ’q” lub „qr’” używane w Biblii Hebrajskiej na oznaczenie wołania do Boga są tłumaczone przez pojęcie lj (modlić się). Odpowiedź Boga także jest wyrażana jako wysłuchanie modlitw kierowanych do Niego. Odniesienia do modlitwy są często spotykane również w targumicznych parafrazach.

Znaczenie Targumu Neofiti 1

Targum Neofiti to pełny tekst zapisu palestyńskiej odmiany przekładu Tory, który jako świadek tekstu oryginalnego jest bardzo przydatny w badaniach tekstualnych. O jego wartości stanowią zawarte w nim starożytne tradycje przekazywane ustnie we wspólnocie żydowskiej w okresie Drugiej Świątyni oraz utrwalone w nim różne interpretacje Biblii. Targum Neofiti ukazuje, w jaki sposób pod koniec czasów starotestamentalnych i na początku epoki Nowego Testamentu wyznawcy judaizmu rozumieli i objaśniali Pismo Święte. Jednocześnie odsłania, na ile treści w nim zawarte znajdowały recepcję wśród pierwszych żydowskich wyznawców Jezusa.

Targumy wraz z najstarszymi midraszami stanowią bardzo ważne świadectwo starożytnej żydowskiej egzegezy biblijnej. Aramejskie przekłady Biblii ukazują w całym blasku, jak wyglądał i rozwijał się judaizm na przełomie czasów Starego i Nowego Testamentu.

Język Targumu Neofiti używany w Palestynie w I w. odgrywa istotną rolę w badaniach nad językiem Jezusa, apostołów i rodzącego się chrześcijaństwa. Choć Targum Neofiti był przekazywany w formie pisemnej przez rabinów w epoce późniejszej (ok. II–IV w.), to jednak zawiera on liczne tradycje z okresu przed zburzeniem świątyni jerozolimskiej w 70 r. To sprawia, że ma on istotne znaczenie zarówno w badaniu przedrabinicznej halachy i hagady palestyńskiej, jak i w głębszym poznaniu kontekstu religijno-historycznego tekstów Nowego Testamentu, które w tym okresie się kształtowały.

Wielu pierwszych chrześcijan wywodzących się z judaizmu dzięki uczestnictwu w kulcie synagogalnym bardzo dobrze znało wersję aramejską Starego Testamentu. Spisana forma Targumu Neofiti nie miała na celu zastąpienia oryginału hebrajskiego, lecz stanowiła popularną formę rozumienia ksiąg świętych. Jej celem było jak najlepsze przybliżenie i objaśnienie treści zawartych na kartach Tory Mojżeszowej.

W Targumie Neofiti interpretacja tekstu łączy się z jego praktycznym zastosowaniem w konkretnych warunkach życiowych zarówno społeczności żydowskiej, jak i judeochrześcijańskiej. Targumiści starali się tłumaczyć tekst biblijny w taki sposób, aby był on zrozumiały dla prostych słuchaczy w konkretnych uwarunkowaniach życiowych. Tekst targumiczny stanowił zatem pewne dostosowanie Biblii do etosu wspólnoty żydowskiej.

Poprzez harmonizowanie tekstu biblijnego i nadawanie mu jednoznacznego sensu teologicznego targumiści pomagali zrozumieć Biblię w miejscach szczególnie trudnych i złożonych. Dzięki tradycjom targumicznym, głęboko zakorzenionym w judaizmie okresu Drugiej Świątyni, jego wyznawcy mogli głębiej poznawać święty tekst Biblii. Dotyczyło to także wyznawców Jezusa, którzy w świetle targumów lepiej mogli zrozumieć i przyjąć orędzie Mistrza z Nazaretu.

*

Fragment książki: Targum Neofiti 1 - Księga Rodzaju - Przekład i opracowanie: Mirosław Stanisław Wróbel

Data utworzenia: 02/03/2019 @ 22:29
Ostatnie zmiany: 26/09/2019 @ 22:11
Kategoria : _ Postacie i zagadki Tory
Strona czytana 13926 razy

Wersja do druku