==>> WPROWADZENIE - Patrologia

PATROLOGIA

PATROLOGIA - (gr. pater - ojciec, logos - nauka) jest częścią historii literatury chrześcijańskiej, obejmującą autorów starożytnych, którzy zajmowali się teologią (wg J. Quastena).

Nazwa. Termin “patrologia” został po raz pierwszy użyty przez luterańskiego teologa Jana Gerharda jako tytuł dzieła: Patrologia sive de primitivae Ecclesiae christianae Doctorum vita ac lucubrationibus, które zostało wydane w Jenie w 1653 roku.

Przedmiot. Patrologia uwzględnia wszystkie zabytki literatury wczesnochrześcijańskiej, tj. utwory, których autorstwo jest ustalone, jak i te, których autorstwa nie można ustalić; zajmuje się tak pisarzami ortodoksyjnymi jak i nieortodoksyjnymi, przyznając preferencję tym pierwszym, głównie Ojcom i doktorom Kościoła; stąd też określa się patrologię jako naukę o Ojcach Kościoła; chronologicznie obejmuje: na Zachodzie wszystkich pisarzy chrześcijańskich do Izydora z Sewilli (†636), na Wschodzie do Jana Damasceńskiego (†749); większość z nich pisała po grecku lub po łacinie; do III w. dominował zdecydowanie język grecki tak na Wschodzie jak i na Zachodzie; później na Zachodzie pierwszorzędną rangę zyskała łacina; na Wschodzie obok greki pojawił się język syryjski, koptyjski i armeński (ormiański).

Ojcowie Kościoła.

Geneza nazwy. Przez chrzest zostajemy wszczepieni w życie Trójcy Świętej, tak jak winna latorośl do winnego krzewu (J 15, 1-6); otrzymujemy nowe życie, niejako powtórnie rodzimy się. Chrystus w rozmowie z Nikodemem nazwał chrzest powtórnymi narodzinami: “Zaprawdę, zaprawdę, powiadam ci, jeśli się ktoś nie narodzi powtórnie, nie może ujrzeć królestwa Bożego [...], jeśli się ktoś nie narodzi z wody i z Ducha, nie może wejść do królestwa Bożego” (J 3, 3.5). Przyjęcie chrztu następowało dzięki poznaniu Ewangelii poprzez tych, którzy ją głosili. Stąd też apostołowie nazywali swoją działalność nauczycielską “powoływaniem do życia” (1 P 1, 23). Sprawcę życia nazywamy ojcem. Apostołowie przez głoszenie słowa Bożego stawali się niejako sprawcami nowego życia w Chrystusie - “ojcami”. Z tej racji św. Paweł, który przez głoszenie Ewangelii powołał Koryntian do nowego życia w Chrystusie, nazywa siebie ich “ojcem”: “Choćbyście mieli bowiem dziesiątki tysięcy wychowawców w Chrystusie, nie macie wielu ojców; ja to właśnie przez Ewangelią zrodziłem was w Chrystusie Jezusie” (1 Kor 4, 15). W starożytnym Kościele dość powszechne było utożsamianie nauczania wiary z ojcostwem duchowym.

Św. Ireneusz (†202) tak to wyjaśnia: “Jeśli ktoś jest pouczony słowem przez drugiego, to nazywa się go synem, a tamtego ojcem” (Adv. haer. IV 41, 2). Klemens Aleksandryjski mówi wprost o dwóch rodzajach płodzenia: fizycznym i duchowym: “jedni bowiem płodzą w ciele, inni w duszy” (Strom. V 15, 3). Nauczycielami wiary byli przede wszystkim biskupi, stąd im zaczęto nadawać zaszczytny tytuł “ojca”. Z biegiem czasu przyjęło się określanie tym tytułem również innych wybitnych mistrzów słowa mówionego i pisanego, świadków tradycji. Ze względu na ich ważną pozycję nauczycieli Kościoła powszechnego, zaczęto nazywać ich “Ojcami Kościoła”.

Współcześnie nazywamy “Ojcami Kościoła” tych pisarzy wczesnochrześcijańskich, których wybitność weryfikuje się poprzez poczwórne kryterium: prawowierność nauki, świętość życia, starożytność i aprobatę Kościoła.
- Prawowierność nauki (doctrina orthodoxa) należy rozumieć jako wierne trzymanie się Urzędu Nauczycielskiego Kościoła, a nie jako całkowitą wolność od błędów. Ojcowie Kościoła są bowiem nie tylko świadkami tradycji, lecz również teologami, którzy w swych pismach przedstawiają swoje własne poglądy i naukę.
- Świętość życia (sanctitas vitae) w rozumieniu starożytnego Kościoła, tj. nie ogranicza się tylko do tych, których współcześnie wymienia się w katalogu świętych i błogosławionych.
- Starożytność (antiquitas) oznacza ograniczenie chronologiczne do pierwszych wieków historii Kościoła.
Umownie przyjmuje się tych wszystkich pisarzy, którzy żyli na Zachodzie do 636 r. tj. do śmierci Izydora z Sewilli; na Wschodzie, do 749 r., tj. do śmierci Jana Damasceńskiego.
- Aprobata Kościoła (approbatio Ecclesiae) nie koniecznie musi być wyraźna. Wystarcza np. fakt cytowania wypowiedzi danego pisarza w oficjalnych dokumentach Kościoła, jakimi są dokumenty soborów.

Doktorzy Kościoła.

Tytuł “doktora Kościoła” nadaje się wielkim świętym, którzy w swych pismach wyróżniali się prawowiernością i wybitną wiedzą teologiczną, niezależnie od tego w jakim okresie historii Kościoła żyli i działali (tytuł ten otrzymali m.in.: Tomasz z Akwinu †1274, Teresa Wielka †1582, Jan od Krzyża †1591, Alfons Liguon †1787, Teresa Mała †1897). Na 32 tytuły “doktora Kościoła”, które nadano do 1978 r., połowa przypada Ojcom Kościoła. Są nimi:

na Zachodzie	na Wschodzie
1. Hilary z Poitiers †367	1. Atanazy Wielki †373
2. Ambroży †397	2. Efrem Syryjski †373
3. Hieronim †419	3. Bazyli Wielki †379
4. Augustyn †430	4. Cyryl Jerozolimski †387
5. Piotr Chryzolog †450	5. Grzegorz z Nazjanzu †390
6. Leon Wielki †461	6. Jan Chryzostom †407
7. Grzegorz Wielki †604	7. Cyryl Aleksandryjski †444
8. Izydor z Sewilli †636	8. Jan Damasceński †749

Spośród wyżej wymienionych, tak czterech w Kościele Wschodnim jak i czterech w Kościele Zachodnim, nosi tytuły “Wielkich doktorów Kościoła” (magni egregii). Są nimi: Ambroży, Augustyn, Hieronim, Grzegorz Wielki oraz Atanazy Wielki, Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu i Jan Chryzostom (podkreśleni w tekście).

Cele. Patrologia ma opisać życie i działalność poszczególnych pisarzy, przedstawić postacie Ojców Kościoła jako świadków tradycji, określić dorobek poszczególnych autorów, odróżniając dzieła autentyczne od wątpliwych i fałszywych, przygotować wydanie krytyczne tekstu poszczególnych pism, zanalizować i scharakteryzować poszczególne utwory literatury patrystycznej, uwzględniając głównie ich walor dogmatyczny.

Klasyfikacja. patrologii w grupie różnych nauk jest ciągle dyskutowana. Niektórzy zaliczają ją do nauk historycznych (J. Quasten, J. M. Szymusiak), inni do nauk teologicznych (B. Altaner, S. Pieszczoch).
Uzależnienie patrologii od filologii (głównie klasycznej), historii starożytnej, nauk pomocniczych historii oraz teologii nie przesądza ojej charakterze jako nauki interdyscyplinarnej. Zasadniczo zaliczamy ją do nauk teologicznych.

PODZIAŁ PATROLOGII

Daty Soboru Nicejskiego (325) oraz Chalcedońskiego (451) stanowią podstawę do podziału patrologii na trzy główne okresy: 1. przednicejski (od I w. do 325); 2. ponicejski (od 325 do 451); 3. pochalcedoński (od 451 do 636 lub 749).
W zależności od przyjętego principium podziału, poszczególne okresy określa się jako: pierwszy, drugi, trzeci; początkowy, środkowy, końcowy; wstępny, rozkwitu, schyłkowy. Okres drugi nazywamy też okresem złotym.

Okres pierwszy dzieli się zazwyczaj na dwie części:
a) od I w. do 202 (data śmierci św. Ireneusza);
b) od 202 do 325.

a. Tematyka literatury pierwszej części pierwszego okresu koncentruje się głównie wokół organizacji życia kościelnego oraz obrony chrześcijaństwa przed atakami z zewnątrz (prześladowania), jak i wewnątrz (herezje); powstają pierwsze teksty liturgiczne, przepisy prawodawstwa kościelnego (Skład Apostolski, Didache) oraz apokryfy Nowego Testamentu; pojawiają się nazwiska pierwszych pisarzy, których ze względu na bliskość czasów apostolskich nazwano Ojcami Apostolskimi (autor Didache, Klemens Rzymski, Ignacy Antiocheński, Polikarp ze Smyrny, Papiasz z Hierapolis, Hermas oraz autor Listu Barnaby).

W związku z prześladowaniami i atakami pisarzy pogańskich (Fronton z Cyrty, Lukian z Samosaty, Celsus) powstają pierwsze akta męczenników (Acta martyntm, Passiones et Martyna) oraz apologie (apologeci gr.: Kwadratus, Arystydes z Aten, Justyn, Tacjan Syryjczyk, Atenagoras z Aten, Teofil Antiocheński, autor Listu do Diogneta); w łonie chrześcijaństwa rodzą się liczne herezje (Bazylides, Izydor, Marcjon, Walentyn, Karpokrates, Epifanes, Montanus), które przyczyniły się do powstania literatury antyheretyckiej (Hegezyp, Ireneusz z Lyonu),

b. Druga część pierwszego okresu (202-325) charakteryzuje się krystalizacją myśli teologicznej, skupionej w czterech wielkich ośrodkach: aleksandryjskim (Pantajnos, Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Ammoniusz), małoazjatycko-syryjsko-palestyńskim (Grzegorz Cudotwórca, Paweł z Samosaty, Lucjan z Antiochii), rzymskim (Minucjusz Feliks, Hipolit, Nowacjan) oraz afrykańskim (Tertulian, Cyprian, Arnobiusz, Laktancjusz).

Drugi okres (325-451), rozkwitu literatury patrystycznej, charakteryzują wielkie dyskusje chrystologiczno-trynitarne (szczególnie na Wschodzie), polemiki z manichejczykami, donatystami i pelagianami (głównie na Zachodzie) oraz rozwój historiografii i literatury monastycznej; na Wschodzie wybijają się cztery ośrodki: egipski z centrum w Aleksandrii (Ariusz, Atanazy Wielki, Dydym Ślepy, Teofil Aleksandryjski, Cyryl Aleksandryjski, Pachomiusz, Ewagriusz z Pontu); mało-azjatycki (Euzebiusz z Nikomedii, Bazyli z Ancyry) zdominowany przez Ojców Kapadockich (Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy); syryjsko-palestyński z centrum w Antiochii (Eunomiusz, historyk Euzebiusz z Cezarei, Akacjusz z Cezarei, Cyryl Jerozolimski, Epifaniusz z Salaminy, Diodor z Tarsu, Teodor z Mopsuestii, Jan Chryzostom, Nestoriusz) oraz konstantynopolski w Konstantynopolu, jako centrum studiów historycznych (Filip z Side, Filostorgiusz, Sokrates Historyk, Sozomen, Teodoret z Cyru); na Zachodzie również cztery ośrodki: italski z centrum w Rzymie i Mediolanie (Ambroży, Euzebiusz z Vercelli, Lucyferiusz z Cagliari, Rufin z Akwilei, Hieronim, Paulin z Noli, Piotr Chryzolog, Leon Wielki); galijski (Hilary z Poitiers, Jan Kasjan, Prosper z Akwitanii); afrykański, którego genialnym przedstawicielem jest Augustyn oraz hiszpański (Hozjusz, Grzegorz z Elwiry).

Trzeci okres (451-636 lub 749) nie posiada wybitnych teologów z wyjątkiem Grzegorza Wielkiego; na Zachodzie czynne są dalej 4 wyżej wymienione ośrodki; ich przedstawiciele koncentrują się głównie na rozwijaniu i wzbogacaniu myśli augustyńskiej (Boecjusz, Kasjodor, Cezary z Arles, Grzegorz z Tours, Fulgencjusz z Ruspe, Ildefons z Toledo, Izydor z Sewilli); na Wschodzie wybija się Dionizy Areopagita oraz Maksym Wyznawca. Kompilatorski charakter ma twórczość Leoncjusza z Bizancjum i Jana Damasceńskiego.
Kontynuatorami tradycji Ojców greckich są też autorzy syryjscy, armeńscy i koptyjscy, szczególnie zaś Cyryllonas, Ibas z Edessy oraz Narses z Nisibis.

HISTORIA PATROLOGII

Wschód

a. Euzebiusz z Cezarei Palestyńskiej, Ekklesiastike historia (Historia kościelna; wymienia autorów chrześcijańskich do roku 324; omawia ich dzieła, podaje obszerne cytaty; główne źródło patrologii).

b. Hezychiusz z Miletu, Onomatologon, napisane ok. 550 r.; bazuje na gr. przekładzie dzieła Hieronima.

c. Focjusz z Konstantynopola, Myriobiblon, albo Bibliotheca, napisane przed rokiem 858; składa się z 280 rozdziałów tzw. Codices, bardzo cenne (zawiera wypisy z dzieł, streszczenia, informacje biblio graficzne).

d. Suidas z Konstantynopola, Lexicon napisany ok. 1000 r.

e. Ebed Jezu bar Berikha, Katalog autorów kościelnych, napisany ok. 1318 r. po syryjsku; omawia pisarzy syryjskich.

Zachód

a. Hieronim, De viris illustribus, napisane w roku 392 w Betlejem na prośbę Dekstera. Wzorując się na dziele Swetoniusza (pod tym samym tytułem) omówił postacie 135 pisarzy (w tym niektórych autorów pogańskich i żydowskich, np. Senekę, Filona z Aleksandrii, Józefa Flawiusza); odnośnie pierwszych 78 postaci powtarza to, co znalazł u Euzebiusza z Cezarei; przez następne tysiąc lat podstawowe źródło i wzór dla historyków literatury chrześcijańskiej.

b. Gennadiusz z Marsylii, De viris illustribus, napisane ok. 480 r. jako kontynuacja dzieła Hieronima; omawia 101 autorów.

c. Izydor z Sewilli, De viris illustribus, napisane między 615-618 r.; omawia 46 autorów, głównie hiszpańskich.

d. Ildefons z Toledo, De viris illustribus, napisane przed 667 r.; uwzględnia 14 postaci (w tym tylko 8 postaci pisarzy).

OPRACOWANIA

(...)

Opracowania w języku polskim

G. Rauschen, Zarys patrologii ze szczególnym uwzględnieniem historii dogmatów, Warszawa 1904, tłum. J. Gajkowski.
G. Rauschen, Zarys patrologii. Pisma Ojców Kościoła i nauka zawarta w nich, Poznań 1929, tłum. J. Nowacki.
J. Czuj, Patrologia, Poznań 1952, 1954.
S. Pieszczoch, Patrologia, Poznań 1964.
H. von Campenhausen, Ojcowie Kościoła, Warszawa 1967, tłum. K. Wierszyłowski.
J. M. Szymusiak, M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, Poznań 1971.
A. Hamman, Portrety Ojców Kościoła. Praktyczny przewodnik po patrologii, Warszawa 1978 (przekład i opracowanie zbiorowe).
B. Altaner - A. Stuiber, Patrologia, Warszawa 1990, tłum. P. Pachciarek (z wydania 8).
H. Pietras, By nie milczeć o Bogu. Zarys teologii Ojców Kościoła, Kraków 1991.
P. P. Yerbraken - M. Starowieyski, Ojcowie Kościoła. Panorama patrystyczna, Warszawa 1991, tłum. M. Starowieyski, S. Kawecki.
A. Żurek, Wprowadzenie do Ojców Kościoła, Kraków 1993.
S. Pieszczoch, Patrologia. Wydanie nowe, 1.1-11, Gniezno 1994.
F. Drączkowski, Patrologia (część I), Toruń 1996.
Encyklopedia Katolicka I-VII, Lublin 1973-1997 (od A do J). Dział patrologii redagowali: t. I - J. M. Szymusiak; t. II-III -A. Bober; t. IV-VI - F. Drączkowski; t. VII - F. Drączkowski, J. Pałucki.

TEKSTY

(...)

Teksty źródłowe w tłumaczeniu polskim

POK - Pisma Ojców Kościoła, Poznań 1924-1971 (27 tomów).
Teksty Ojców Kościoła, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1952-1991 (ponad 30 tomów; nie tworzą serii wydawniczej).
OŻ - Ojcowie Żywi, Kraków 1978-1998 (14 tomów), red. i opracowanie M. Starowieyski. STCh - Starożytne Teksty Chrześcijańskie, Lublin 1976-1993 (3 tomy), red. L. Małunowiczówna - L. Gładyszewski.
PSP - Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, Warszawa 1969-1995 (60 tomów), red. E. Stanula.

Antologie

A. Bober, Światła Ekumeny. Antologia Patrystyczna, Kraków 1966.
M. Michalski, Antologia literatury patrystycznej, t. I-1I, Warszawa 1975-1982.
Antologia listu starochrześcijańskiego, Lublin 1978, red. L. Małunowiczówna.
Antologia modlitwy patrystycznej, Sandomierz 1971, red. H. Wójtowicz.
L. Małunowiczówna, Antologia modlitwy wczesnochrześcijańskiej, Lublin 1993.
Teksty o Matce Bożej, Niepokalanów 1980-1986 (3 tomy), red. C. S. Napiórkowski.

(...)

PATRYSTYKA

Patrystyka jest dyscypliną ściśle teologiczną, która zajmuje się badaniem nauki Ojców Kościoła. Współcześnie terminem “patrystyka” określa się zazwyczaj studium myśli, idei oraz doktryny Ojców Kościoła.
Patrystyka korzysta w pierwszym rzędzie z pomocy wszystkich dyscyplin filozoficznych.
Termin “patrystyka” pojawił się w XVII wieku, najpierw w kręgu teologii luterańskiej, która dzieliła teologię na następujące części: biblijną, patrystyczną, scholastyczną, symboliczną i spekulatywną.

*