Początki Kościoła w Polsce.
Książę Polan Mieszko I (+992) w porę dostrzegł korzyści jakie niesie za sobą przynależność do łacińskiego kręgu kultury chrześcijańskiej. Opieka cesarza i papieża, legitymizacja i wspieranie władzy państwowej przez potężny kościół, który karał surowo za nieposłuszeństwo władzy panstwowej, czy wreszcie integracja mieszkańców wokół jednej religii. Dziedzictwo kultury słowiańskiej obejmujące wierzenia w pogańskie bóstwa nie przystawało do ówczesnych standardów europejskich.
Początki
Okazja do przyjęcia chrześcijaństwa pojawiła się niebawem. Mieszko rozerwał sojusz czesko-wielecki i związał się z Czechami przeciwko plemieniu Wieletów na terytorium których planował dalszą ekspansję. Pamiętajmy, że średniowieczne elity państwowe aby egzystować musiały ciągle prowadzić podboje i uwozić łupy. Przypieczętowaniem nowego sojuszu było małżeństwo księcia z księżniczką czeską Dobrawą, córką Bolesława czeskiego. Przybyła ona do Gniezna w 965 roku a już w roku następnym dochodzi do chrztu Mieszka i ówczesnej elity władzy. Nie wiemy, niestety, gdzie miał miejsce obrzęd chrztu: czy w Poznaniu czy Gnieźnie, może w innym grodzie.
Księżniczce czeskiej towarzyszyła zapewne grupa duchownych, prawdopodobnie mnichów benedyktyńskich, może z Fuldy a może z innych niemieckich ośrodków(Czechy bowiem otrzymały swoje biskupstwa parę lat później (Praga i Ołomuniec 973-974 r). W 968 roku do Polski przybył pierwszy biskup misyjny, benedyktyński mnich Jordan o którym wiele nie możemy powiedzieć. W pierwszych latach jego posługi biskupiej biskupstwo obejmowało cały kraj i miało charakter misyjny. Jednak później -jak uważają niektórzy historycy-został on podporządkowany arcybiskupowi Moguncji (zapewne przed powstaniem arcybiskupstwa w Magdeburgu, stąd zrozumiałe dlaczego wśród sufraganów Magdeburga zabrakło Jordana). Mało prawdopodobne jest żeby status biskupstwa był misyjny; byłoby to ewenementem i z tego czasu (X w) można wskazać jedynie jedno takie biskupstwo we Włoszech. Także hipotezę o tzw. biskupstwie egzymowanym i podległym bezpośrednio Stolicy Apostolskiej należy odrzucić.W tamtym okresie (II poł X wieku) to papieże podlegali władzy cesarzy Ottonów i musieli z nimi właśnie się liczyć ; nie mogli więc tworzyć biskupstw bez porozumienia z cesarstwem. Jordan przybył na ziemie państwa Polan wraz ze współpracownikami, stanowiącymi jego prezbiterium biskupie, a składające się z czarnych mnichów czyli benedyktynów. Osiedlali się oni przy głównych grodach państwa, pełniąc służbę bożą przy kaplicach pałacowych (Gniezno, Poznań, Łęczyca, Wrocław itp). Nie zakładano jeszcze wówczas opactw. W 983 roku Jordan zmarł i stolec biskupi wakował prawdopodobnie aż do przybycia do Polski biskupa Ungera w 992 roku, opata Memleben.
Wielki władca
Po śmierci wybitnego księcia Mieszka, którego śmiało można nazwać budowniczym państwa polskiego, władzę w kraju objął jego syn pochodzący ze związku z Dobrawą - Bolesław. Jego brak w dokumencie z 991 roku zwanym Dagome iudex (od pierwszych słów), w którym ojciec z żoną Odą i jego przyrodnimi braćmi nadawał "civitas Schinesge" w opiekę papiestwu, (mający propagandowy charakter, ukazując państwo jako chrześcijańskie) każe przypuszczać że władał on juz swoim dziedzictwem . Była to Małopolska z Krakowem, gdzie najpierw Chrobry sprawował rządy namiestnicze (za sprawą ślubu z córką margrabiego Rygdaga, której Małopolska była wianem nadaną jej wcześniej przez księcia czeskiego Bolesława) a następnie samodzielnie. W 997 roku prowadząc misje do pogańskich Prusów zginął zamordowany przez nich Wojciech Sławnikowic, przebywający od pewnego czasu na dworze księcia Bolesława. Wykupił więc książę jego ciało i złożył w katedrze gnieźnieńskiej. W czasie tym osiedlili się w Polsce pierwsi eremici benedyktyńscy w Miedzyrzeczu w Wielkopolsce. Na początku 1002 roku dwaj mnisi eremici przybyli do Polski z Pereum (Jan i Benedykt). Wkrótce dołączyli do nich Izaak, Mateusz i Krystyn. Rozpoczęli oni budowę eremu ale napad rabunkowy z 10 na 11 listopada 1003 roku położył temu kres. Ciała ich podobnie jak Wojciecha złożono w katedrze gnieźnieńskiej. W latach 1005-1009 przebywał w Polsce św. Brunon z Kwerfurtu, autor m.in.Żywota Pięciu Braci Męczenników, prowadzący m.in. misje do pogańskich Jaćwięgów gdzie został zamordowany. Ciało nieszczęśnika Chrobry pochował najprawdopodobniej w kryptach kościoła w Gieczu. Tak więc pierwsza faza chrystianizacji obszarów państwa i jego pogranicza przynosi ofiary. Zatem ludzie, którzy prowadzą te akcje i w ogóle pierwsi duchowni muszą odznaczać się wysokim poziomem moralnym i wielką świątobliwością oraz zapałem.
W Małopolsce, którą przyłączył do Polski Mieszko (w czasie wojny z Czechami w 990 r) istniały już wcześniej zalążki organizacji kościelnej pod zwierzchnictwem biskupstwa w Ołomuńcu, a rzekomi pierwsi biskupi krakowscy podawani przez liczne biskupie katalogi : Prohor i Prokulf byli najprawdopodobniej biskupami ołomunieckimi.
Także zagadka dwóch metropolitów w czasach Bolesława Chrobrego wydaje się być rozwiązana. Pierwszy to arcybiskup gnieznieński -po utworzeniu w 1000 roku prowincji gnieznieńskiej, a drugim był arcybiskup Brunon z Kwerfurtu lub arcybiskup Magdeburga, któremu podlegało od 1004 roku biskupstwo poznańskie.
Wizyta cesarza
W marcu 1000 roku do Polski przybył cesarz Otton III, który wraz z legatem papieskim, kardynałem Robertem na zjeździe w Gnieźnie ustanowił polską organizację kościelną: arcybiskupstwo w Gnieźnie z przyrodnim bratem św. Wojciecha abp Radzimem-Gaudentym i trzema sufraganiami; w Krakowie (Poppon) Wrocławiu (Jan) Kołołobrzegu (Reinbert) Wykrojono też osobne biskupstwo w Poznaniu (Unger). Biskupstwa w Krakowie i Wrocławiu wykrojono z terenów sufragani w Pradze i Ołomuńcu. Zgodę na powyższe zmiany musiał zapewne wyrazić arcybiskup moguncki, któremu podlegały biskupstwa praskie i ołomunieckie. Cesarz obdarował Chrobrego kopią włóczni św. Maurycego zawierającą gwóźdź z krzyża pańskiego, Bolesław Chrobry natomiast przekazał cesarzowi rzymskiemu cenną relikwię młodego państwa polskiego jaką było ramię świętego Wojciecha. Jego kanonizacja nastapiła zapewne w 999 roku w czasie jednego z synodów w Rzymie.
Chwilowa świetność młodego państwa
Po śmierci Bolesława Chrobrego jego syn - Mieszko II koronował się na króla (1025). Opozycja przeciwko królowi niemieckiemu Konradowi II postanowiła szukać sprzymierzeńca w Mieszku. Śladem współpracy jest dar Matyldy Szwabskiej z 1027 roku "Liber officiorum quem Romanum ordinem appelant". Do daru dołączony był list dedykacyjny chwalący polskiego króla . Uznano go za wybitnego monarchę, który kontynuujac dzieło ojca poświęcił się szerzeniu chrześcijaństwa. Podkreślano jego zasługi w budowaniu nowych kościołów, chwalono znajomość łaciny i greki.W tym czasie brat Mieszka - Bezprym, odsunięty od władzy, zmontował przeciwko władcy koalicję rusko-niemiecką. Najazd ruski miał na celu przywrócenie go do władzy . Mieszko musiał zaś uciekać do Czech. (Węgry i Saksonia odpadały jako miejsce ewentualnej ucieczki). W Czechach Mieszko został pojmany i wykastrowany (zemsta za oślepienie władcy czeskiego przez Bolesława Chrobrego).
Trudne lata kryzysu
Za rządów Bezpryma, w latach 1031-32, miała miejsce reakcja pogańska. Ludność wystepowała przeciwko wielmożom duchownym, niszcząc i grabiąc posiadłości kościelne. Był to najprawdopodobniej rachunek wystawiony panowaniu pierwszych Piastów, którzy rozszerzyli organizm państwowy do granic ekonomicznej wytrzymałości. Rozbudowany aparat państwowy, w tym drużyna, musiał być utrzymywany z podatków i danin. W chwili zakończenia wojen za Mieszka II, zabrakło łupów wojennych - utrzymanie wojska i urzędników państwowych spadało na barki zwykłej ludności. Lud utożsamiając zło i nieszczęścia z nową instytucją w państwie jaką był Kościół sięgnął po broń.W roku 1038 kraj spustoszył najazd Czechów . Zniszczeniu uległa katedra gnieznienska, wywieziono ciało świętego Wojciecha i Braci Męczenników.
Odbudowa organizacji kościelnej
Wówczas to książę Kazimierz Odnowiciel, syn nieszczęsnego króla Mieszka II przystąpił do odbudowy organizacji kościelnej. Funduje opactwa benedyktyńskie w Tyńcu (1044) i Mogilnie (1050). Jako że stolica polskiej metropolii kościelnej została doszczętnie zniszczona godność arcybiskupią otrzymuje opat Tyńca Aaron (1046-59). Po zdobyciu na Czechach Śląska Kazimierz Odnowiciel reaktywuje w 1051 biskupstwo wrocławskie.
Bolesław Szczodry i Śmiały
Kontynuatorem linii ojca jest Bolesław Śmiały który doposaża fundacje ojca, zabiega koło utworzenia biskupstwa w Płocku (1075) odnawia biskupstwa w Gnieznie i Poznaniu. Funduje także, choć dokładnej daty nie znamy, opactwo w Lubiniu. Z 1075 roku pochodzi pierwszy zachowany dokument do władcy polskiego od papieża. "Quoniam honor" wystawiony przez papieża Grzegorza VII mówi o potrzebie odnowienia i poszerzenia struktury organizacyjnej Kościoła polskiego.Papież ubolewa nad dotychczas słabo rozwiniętą strukturą kościelną tego czasu w Polsce.
Sprawa świętego Stanisława
Cieniem na rządy Bolesława kładzie się jednak sprawa biskupa Stanisława, którego król w 1079 roku każe zgładzić. Obarcza go winą za stanie na czele rebelii antykrólewskiej i nieposłuszeństwo przeciw sobie. Zbrodnia ta wywołuje do dzisiaj żywe dyskusje, prawdy nie dowiemy się zapewne nigdy. Relacjonujący tamte wydarzenia pierwszy polski kronikarz Gall zwany Anonimem wiedział zapewne więcej niż napisał w swojej kronice, stwierdzając, że obaj bohaterowie konfliktu popełnili błędy i żadnego z nich nie należy pochwalać. Być może bp Stanisław stanął na czele buntu przeciwko królowi, może w obozie buntowników znajdował się też brat króla Władysław Herman, który przystąpił do obozu cesarza Henryka IV i księcia Warcisława czeskiego. Nie wiemy czy król samodzielnie dokonał wyroku obcięcia członków, czy nakazał to swoim wojom. Raczej bardziej prawdopodobne jest wykonanie wyroku przez żołnierzy. Nie wiemy także czy zbrodnia miała miejsce na Skałce w kościele św. Michała czy może na Wawelu, gdzie również istniała niewielka świątynia pod tym samym wezwaniem, gdzie dokonywano sądów za czasów Bolesława Śmiałego.
Brat króla - zabójcy
W 1080 roku władze w kraju objął brat Bolesława Władysław (on sam opuścił kraj udając się na Węgry razem z synem i żoną). Nie wiemy czy na czele buntu przeciwko Bolesławowi stał Władysław Herman.Za poradą biskupa poznańskiego, Franka, Władysław Herman wysyła poselstwo do opactwa w Saint-Gilles w Prowansji pod wezwaniem św. Idziego, z prośbą o narodziny syna.Książę posyła mnichom figurkę małego dziecka, wykonaną ze złota. Modlitwy odnoszą skutek, gdyż w 1085 roku urodził się władcy syn Bolesław. Za czasów brata Bolesława Śmiałego -Władysława Hermana - dochodzi do pierwszej znanej wizyty legata papieskiego Gwalo, który przybywa deponować nieposłusznych biskupów. W 1103 roku deponuje on m.in. znanego z nazwiska biskupa krakowskiego Czesława za nieprzestrzeganie celibatu.
Pierwsze środowiska kanonickie
Herman uważany jest także za fundatora pierwszej kapituły katedralnej w Krakowie (ok. 1088 roku) liczącej 24 prebendy kanonickie (zgodnie z regułą akwizgrańską z 814 roku kanonicy kapituł mogą posiadać prywatną własność). Osobne wydzielenie prebend dla każdego z kanoników następuje zapewne w czasach po śmierci księcia Władysława Hermana.Dotychczasowe prezbiteria biskupie tworzyli zakonnicy benedyktyńscy. Z czasem nabierają one charakteru mieszanego: mniszo-kanonickiego, by wreszcie zupełnie wyprzeć zakonników z kapituły. Kapituły katedralne, a z czasem i kolegiackie staną się ważnym środowiskiem kulturotwórczym, a godność kanonika czy prałata dzierżyć będą wywodzący się głownie ze szlacheckiego stanu synowie. Do XIII wieku spotykamy w kapitułach jeszcze całe klany duchownych, żonatych, lub żyjących w konkubinacie, często dzieci przed 18 rokiem życia, w dodatku bez święceń wyższych ( co najmniej subdiakonatu).
Sieć biskupstw
W latach 1123-1124 przebywa w Polsce legat papieski Idzi który dokonuje nowej reorganizacji struktury diecezjalnej w Polsce.W bulli papieskiej Innocentego II z 1133 roku poddającej kościół polski zwierzchnictwu Magdeburga wymienia się Gniezno, Poznań, Kruszwicę Włocławek, Kraków,Wrocław Lubusz, Szczecin i Wolin oraz Płock jako siedziby biskupstw. Około 1140 roku z dwóch pomorskich biskupstw zostaje tylko to w Wolinie obsadzone przez niejakiego Wojciecha, natomiast bulla Eugeniusza III z 1148 roku określająca uposażenie i opisująca obszar biskupstwa Włocławskiego pozwala nam przyjąć, że właśnie około tego roku połączono biskupstwa w Kruszwicy i Włocławku w jedno kujawskie z siedzibą we Włocławku. W 1171 roku na skutek najazdów Duńczyków biskupstwo w Wolinie przeniesiono do Kamienia. Mógł więc mistrz Wincenty Kadłubek pisząc o zjeżdzie w Łęczycy wymienić następujące polskie biskupstwa i ich pasterzy: abp Zdzisław -Gniezno, Gedko - Kraków, Żyrosław-Wrocław, Cherubin-Poznań, Lupus-Płock, Onold-Kujawy, Konrad-Pomorze, Gaudenty-Lubusz.Książę Bolesław Krzywousty był także fundatorem opactw benedyktyńskich na Łyścu 1136-7, w jego czasach nastepuje zapewne restauracja opactwa w Lubiniu (1137-8) Około 1124 roku osadza kanoników regularnych w Trzemesznie.
Inne fundacje
Bolesław Kędzierzawy (miedzy 1166 a 1185) ufundował klasztor benedyktyński w Jeżowie na Mazowszu. We wrocławskim Ołbinie 1126 zakłada opactwo Włostowic, przekształcone później na premostratensów. Około 1160 roku założono opactwo w Płocku.
Wygląd pierwszych obiektów sakralnych
W początkach chrześcijaństwa na ziemiach polskich, zakładano kościoły o małych rozmiarach (do 100 m2) mogące pomieścić do 200 osób.Część tych budowli wybudowano zapewne z kamienia, tak aby pokazać potęgę Kościoła i wzbudzić respekt u wiernych. Zakładano je raczej w głównych grodach państwa w tzw. palatiach - miejscach przeznaczonych na mieszkanie dla władcy, które jednocześnie pełniało funkcje sakralne dla ścisłego kręgu dworzan. Chrystianizacja dopiero co rozpoczęta nie obejmowała szerokich warstw ludności, zwłaszcza wieśniaczej, jesli już do nich docierała, a akcja misyjna kończyła się sukcesem wówczas budowano niewielkie drewniane świątynie. Budowle kamienne zarezerwowane były dla większych grodowych ośrodków. W kryptach kościelnych, początkowo przeznaczonych na relikwie z czasem zaczęto chować zmarłych książąt i fundatorów kościołów oraz opatów i zakonników.
Kłopoty...
Chrystianizacja zapewne napotykała na trudności skoro już na samym początku spotykamy się w latach trzydziestych XI w. z reakcją pogańską. Choć władcy państwa stosują nieraz drakońskie kary za naruszanie dyscypliny kościelnej np.Bolesław Chrobry nakazuje wybijanie zębów za niezachowanie postów -to nie przeszkadza to im samym popełniać liczne niegodziwości: tenże Chrobry w czasie wyprawy kijowskiej porywa księżniczkę ruską Przedsławę i cudzołoży z nią, Bolesław Krzywousty każe oślepić brata Zbigniewa, a Bolesław Śmiały nakazuje zgładzić biskupa Stanisława, który napominał go by nie cudzołożył.
Prywatny charakter Kościoła
Kościół w pierwszym panstwie piastowskim ma ściśle prywatny charakter. Pozostaje na utrzymaniu samego władcy. Uposażanie biskupstw i klasztorów własnym majatkiem nastepuje dopiero gdzieś od XII wieku (raczej pózniej niż wcześniej). U początków chrześcijaństwa polskiego rozwija się życie monastyczne; znamy dwa klasztory żeńskie (Kraków i Gniezno) powstają też monasteria męskie: w Poznaniu, Wrocławiu, Gnieznie, Krakowie, Tumie pod Łęczycą, Międzyrzeczu.
Sugerowana dalsza lektura:
Źródła:
Rocznik dawny w: Najdawniejsze roczniki krakowskie i Kalendarz, Monumenta Poloniae Historica s.n. Tom V Warszawa 1978
Kronika Galla Anonima w: Monumenta Poloniae Historica tom 1 Lwów 1864
Kronika Wincentego Kadłubka w: Monumenta Poloniae Historica tom II, Lwów 1872
Kronika Thietmara, Poznań 1953 (wyd. Z. Jedlicki)
Z. Kozłowska-Budkowa, Repertorium polskich dokumentów doby piastowskiej, Kraków 2006
Opracowania
W.Abraham, Organizacja Kościoła w Polsce do poł. XII w., Warszawa 1964
M. Barański, Dynastia Piastów w Polsce. Warszawa 2005
J. Dobosz, Monarchia i możni wobec Kościoła w Polsce do początku XIII w. Poznań 2002
R. Grodecki, Polska piastowska. Warszawa 1969
Historia Kościoła w Polsce. Tom I. część 1 do 1506 r. red. B. Kumor, Z. Obertyński, Poznań-Warszawa 1974
G. Labuda, Świety Stanisław, biskup krakowski, patron Polski. Poznań 2000
J. Rajman, Encyklopedia średniowiecza. Kraków 2006
K. Skwierczyński, Recepcja idei gregoriańskich w Polsce do pocz. XIII w., Wrocław 2005
S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze. Kraków 2002
:T. Wasilewski, Kościół monarszy w X-XII i jego zwierzchnik biskup polski. KH 1985 nr. 4 s. 747-768.
J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej (VIII-1370). Wielka historia Polski, T. II, Kraków 1999
Arkadiusz Bednarczyk - Kościół Średniowieczny
źródło: http://www.arekbednarczyk.republika.pl/po.shtml
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra