Bibliografia Zainteresowanym religiami wymarłymi i historią Bliskiego Wschodu polecamy jako wprowadznie do tematyki świetny, choć już leciwy tekst:
Julia Zabłocka
Historia Bliskiego Wschodu w starożytności
(Od poczatków osadnictwa do podboju perskiego)Wydawnictwo Ossolineum Warszawa-Wrocław, 1982 (427 stron)
Wstęp
Bliski Wschód, a więc Afryka Północno-Wschodnia oraz Azja Zachodnia, kojarzy się współczesnemu czytelnikowi przede wszystkim z ropą naftową. Jest to bowiem podstawowe bogactwo, które po wielowiekowych rządach kolonialnych pozwala tamtejszym mieszkańcom budować samodzielny, nowoczesny byt i utrwalić niezawisłą państwowość. Przybysza zaskakują przeto na każdym kroku kolosalne kontrasty: najnowsza technika wielkoprzemysłowa sąsiaduje nieraz z anachronicznymi stosunkami agrarnymi, podobnie jak obok milionowych metropolii nadal rozwijają się tradycje osadnicze sprzed tysięcy lat.
Kontrasty te nie mogą wszakże przesłonić wspaniałych kart historii zapisanych w głębokiej starożytności przez najstarszych pobratymców współczesnego świata arabskiego, który zresztą z niezwykłym pietyzmem odnosi się do reliktów ich działalności. Stanowią one bowiem świadectwo najstarszych cywilizacji świata, które rozwinęły się w tym właśnie regionie. Ówcześni jego mieszkańcy już co najmniej w VIII tysiącleciu p.n.e. przeszli do gospodarki produkcyjnej, która dała początek procesowi stopniowych przemian, uwieńczonych ok. 3000 r. p.n.e. powstaniem najstarszych w dziejach ludzkości organizmów państwowych. Twórcy ich dali światu również najstarsze systemy pisma, pierwsze zabytki literackie i zbiory praw. Stąd właśnie wywodzą się pierwociny nauk eksperymentalnych i najstarsze systemy religijne; tu powstawały także najstarsze zabytki architektury monumentalnej i sztuk plastycznych. Co sprawiło, że właśnie obszary Bliskiego Wschodu stały się kolebką cywilizacji ludzkości? Jakie pierwiastki wpłynęły na to, że od samego zarania charakteryzowała ją zdumiewająca różnorodność przy równoczesnej jedności procesu dziejowego, odzwierciedlająca się na każdym etapie rozwoju? Są to podstawowe, lecz nie jedyne pytania, które nurtują historyków nie od dziś, a na które pragną oni znaleźć odpowiedź.
Książka, którą oddaję do rąk czytelnika, przedstawia — opierając się na stanie badań połowy lat siedemdziesiątych — kolejną próbę odpowiedzi. Jest to synteza adresowana głównie do studentów i nauczycieli historii i dlatego podporządkowana określonym założeniom metodologicznym i metodycznym. Różni się ona przeto dosyć istotnie od konwencji przyjętej w tego typu pracach.
Nietypowe i wymagające wyjaśnienia są przede wszystkim jej ramy czasowe. Górną ich granicę, IX —VIII tysiąclecie p.n.e., uzasadnia chęć prześledzenia ewolucji najistotniejszych zjawisk, które w różnych okresach i w różnych regionach Bliskiego Wschodu doprowadziły do powstawania organizmów państwowych. Zjawiska te, jak zróżnicowane podstawy bytu i rozwijające się na ich podłożu różne wyobrażenia estetyczne i religijne, stanowiły bowiem nie tylko o sposobie uformowania państwowości, lecz również o kierunkach dalszego rozwoju poszczególnych społeczeństw. Dolną graniCę ram czasowych tworzy rok 518 p.n;e., rok reform gospodarczo-ustrojowych przeprowadzonych przez Dariusza I, króla Persów. Przechodząc od danin naturalnych do powszechnego ściągania podatków w gotówce zaświadczył Dariusz I zakończenie procesu tworzenia się gospodarki towarowo-pieniężnej. Poszczególne jej pierwiastki, jak produkcja przeznaczona na rynek, niewola typu klasycznego, bicie monety, stopniowo narastając rozwinęły się już znacznie wcześniej, lecz od reformy Dariusza poczynając decydowała gospodarka towarowo-pieniężna o miejscu bliskowschodnich społeczeństw w ówczesnym świecie. Rozpoczął się więc jakościowo nowy etap w ich dziejach, co potwierdza również drugi element reform Dariusza. Stworzony przez niego ustrój państwowy, który był zespoleniem pierwiastków ustrojowych państwa ela-mickiego oraz imperium asyryjskiego, przetrwał nie tylko dynastię Achemenidów, lecz także Aleksandra Macedońskiego i władców hellenistycznych. Stał się on również wzorcem dla cesarzy rzymskich.
W powyższych ramach czasowych zamknięty został synchronistyczny wykład, którego główny akcent spoczywa na przedstawieniu różnorodnych zjawisk procesu historycznego w ich wzajemnych powiązaniach. Dlatego też zrezygnowałam z mechanicznego podziału materiału faktograficznego na historię społeczno-gospodarczą, politykę i kulturę. Na każdym etapie rozwoju tego lub innego społeczeństwa wysuwały się bowiem na plan pierwszy inne elementy, a różne ich sploty stanowić zaczęły o jego właściwościach. Dzięki temu np. mogłam zwrócić uwagę czytelnika na aktywną rolę ideologii w procesie historycznym.
Jednocześnie zaś zrezygnowałam ze szczegółowego opisu faktów lub zjawisk na korzyść analizy ich miejsca w procesie dziejowym. Takie podejście do materiału faktograficznego narzuciło też określoną jego selekcję. Dlatego pominęłam wiele szczegółów, interesujących nieraz, lecz drugorzędnych z punktu widzenia zrozumienia procesu historycznego. Obszerny „Wybór bibliografii", będący częścią składową książki, zawsze pozwoli czytelnikowi znaleźć odpowiednią pozycję i uzupełnić swą wiedzę.
Odstępstwem od tradycji jest również sposób informowania czytelnika o geografii Bliskiego Wschodu, o historii odkryć archeologicznych i odczytania pism starowschodnich, a także o problemach chronologii orientalnej. Wieloletnia praktyka dydaktyczna przekonała mnie bowiem, że powyższa problematyka, niezwykle ważna do zrozumienia dziejów społeczeństw starożytnych, musi stanowić organiczną część wykładu o każdym z nich. W przeciwnym wypadku — poprzedzając go w formie zwartych rozdziałów — problematyka powyższa pozostanie abstrakcją.
Celowość napisania syntezy o takim właśnie charakterze uzasadnia świetny rozwój orientalistyki w ostatnim dwudziestoleciu. Złożyły się nań przede wszystkim nowe znaleziska, zwłaszcza z terenów peryferyjnych (Syria płn., Anatolia płd.-wsch., Iran wsch., Nubia), którym do niedawna przypisywano drugorzędną role w starożytnych dziejach Bliskiego Wschodu. Tymczasem okazało się, że obok Mezopotamii południowej i Egiptu rozwijał się w IV tysiącleciu jeszcze trzeci ośrodek cywilizacyjny, a mianowicie Elam. Zrewidować należy również spojrzenie na rozwój Syrii w IV tysiącleciu. Nowe fakty historyczne wydatnie wpłynęły na rozszerzenie problematyki badań naukowych; stałemu doskonaleniu poddawane też są metody badawcze.
Rosnąca liczba publikacji źródłowych i rozpraw analitycznych stanowi trwałą podstawę do wszelkich opracowań syntetycznych. Dają one świadectwo postępu asyrologii, egiptologii, hetytologii, hebraistyki i iranistyki nie tylko w dyscyplinach, którym tradycyjnie poświęca się najwięcej uwagi, jak filologia, historia sztuki, literatur i religii starowschodnich, archeologia, lecz również w tych dziedzinach, które do niedawna traktowano marginalnie. Nadzwyczaj ważne są tu przede wszystkim badania nad historią społeczno--gospodarczą, które na obecnym etapie zmierzają do wyjaśnienia mechanizmów rządzących rozwojem starożytnych społeczeństw bliskowschodnich. Nowe ustalenia, jakie dzięki temu uzyskano, zmuszają, jeśli nie do odrzucenia, to w każdym razie do większej powściągliwości w głoszeniu pewnych utartych poglądów, gdyż często nie wytrzymują one konfrontacji z wynikami nowszych badań. Najbardziej charakterystyczna pod tym względem jest szeroko swego czasu dyskutowana teza o „azjatyckim sposobie produkcji". Ściśle z nią wiąże się określenie „despotia wschodnia", posiadające obecnie charakter pojęcia obiegowego, nad którego treścią nikt się nie zastanawia. A przecież wyrazy greckie „despota" (Herodot, III.89) i „despotia" (Platon, Prawa,, 698a; Parmenides, 133e) miały wielorakie zastosowanie — od określenia władzy męża nad żoną (Philo, 1.40), pana nad niewolnikami (Arystoteles, Polityka, 1253b), po władzę absolutną w państwie, m. in. cesarzy rzymskich (Dio Kassjusz, 55.12; Herodian, 1.6.4). Próżno by szukać w literaturze przedmiotu definicji pojęcia „despotia wschodnia" dlatego też nie spotka go czytelnik na stronach tej książki, zwłaszcza że okresy, kiedy król posiadał władzę absolutną, zdarzały się niezwykle rzadko i trwały stosunkowo krótko.
Mimo niezaprzeczalnych osiągnięć, będących udziałem licznej rzeszy specjalistów, wiedza o starożytnym Bliskim Wschodzie jest nadal żenująco skromna. Jedynie część spuścizny pisarskiej tamtejszych ludów przetrwała do naszych czasów, a niewiele spośród niej dotąd opublikowano, gdyż wiedza o językach starowschodnich nadal wykazuje znaczne luki, dostępny zaś materiał źródłowy — nawet na obecnym etapie — nie został jeszcze dostatecznie wyzyskany. Uważałam przeto za słuszne przedstawić obok faktów bezspornych również i te, których ocena jest kontrowersyjna, a odpowiednie przypisy ułatwią czytelnikowi dotarcie do publikacji oryginalnych. Na tej samej zasadzie znalazły się na stronach tej książki pewne zagadnienia nowe, które nadal pozostają postulatami badawczymi.
Realizując swą koncepcję Historii Bliskiego Wschodu w starożytności, gromadząc odpowiedni materiał ilustracyjny i kartograficzny byłam świadoma tego, że podjęłam się zadania, które na współczesnym etapie badań w gruncie rzeczy przekracza możliwości i umiejętności pojedynczego specjalisty. Tym większą satysfakcją napawa mnie życzliwość, z jaką ocenili maszynopis prof. prof. J. Wolski i T. Kotula. Byli oni pierwszymi, bardzo wnikliwymi czytelnikami, którym zawdzięczam wiele cennych sugestii i których szczegółowa ocena pozwoliła mi uniknąć wielu niedokładności. Serdecznie im za to dziękuję. Serdeczne słowa podzięki pragnę złożyć również prof. I. M. Diakonowowi z Instytutu Orientalistyki w Leningradzie, który z nadzwyczajną cierpliwością analizował tekst maszynopisu, nie szczędząc uwag i życzliwych rad. Wiele zresztą zawdzięczam kontaktom z ośrodkami asyrologicznymi za granicą: bez stałego dopływu literatury fachowej napisanie tej książki byłoby w ogóle niemożliwe. Z wielką korzyścią dla ostatecznego kształtu książki był również mój pobyt w Iraku, dzięki uzyskaniu stypendium rządu Republiki Irackiej.
Z uwagi na zróżnicowaną podstawę językową przytaczam nazwy geograficzne oraz imiona własne w ich brzmieniu oryginalnym, bez spolszczonych końcówek.
W pisowni przyjęta została transliteracja fonetyczna:
sumero-akadyjski dźwięk h = ch; ś = sz; s = c;
hetycki dźwięk h = h; ś = s
egipski dźwięk d = cz
ogólnosemicki dźwięk q = k
Wyjątek stanowi ta część nazewnictwa, która w języku polskim już wcześniej się przyjęła.
Spis treści
Wstęp
Część pierwsza
Źródła cywilizacji Bliskiego Wschodu
I. Początki osadnictwa, rolnictwa, hodowli i rzemiosł
Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania osadnictwa pierwotnego
Początki hodowli i rolnictwa
Usamodzielnienie się rzemiosł i jego konsekwencje spoleczno-gospodarcze
II. Zagospodarowanie południowej Mezopotamii na tle rozwoju społeczności Żyznego Półksiężyca i Elamu
Środowisko naturalne i początki osadnictwa
Zaczątki irygacji
Początki zróżnicowania społecznego
Kształtowanie się zalążków organizacji terytorialnej
III. Zagospodarowanie Delty i doliny Nilu
Środowisko naturalne i warunki rozwoju osadnictwa na północy
Właściwości egipskiego systemu irygacyjnego
Rozwój osadnictwa w dolinie Nilu
Przemiany w okresie kultury gerzeńskiej
Tablica synchronistyczna I
Część druga
Rozwój i upadek wczesnych państw bliskowschodnich a Bliski Wschód w III tysiącleciu p.n.e.
IV. Mezopotamia południowa na drodze do utworzenia monarchii
Podstawy poznawcze dziejów mezopotamskich
Społeczeństwo w okresie wczesnodynastycznym
Okres walk z pozostałościami ustroju rodowego
Monarchia III dynastii z Ur
V. Egipski model kształtowania i rozwoju monarchii (Okres Wczesnego i Starego Państwa)
Podstawy poznawania historii egipskie
Egipt wczesnodynastyczny
Okres umocnienia władzy królewskiej
Podłoże kryzysu państwowości egipskiej w drugiej połowie III tysiąclecia p.n.e.
Tablica synchronistyczna II
B. Okres najwyższego rozkwitu wczesnych państw bliskowschodnich
VI. Klasyczny okres w dziejach egipskich. Rozwój i upadek Średniego Państwa
Państwo i społeczeństwo w I Okresie Przejściowym
Rozkwit Egiptu w czasach dynastii tebańskich (Xl — XII)
Problemy II Okresu Przejściowego
VII. Azja Południowo-Zachodnia w okresie starobabilońskim
Upadek państwa III dynastii z Ur i walki o jego dziedzictwo
Mezopotamia północna w okresie starobabilońskim
Półwysep'Anatolijski na początku II tysiąclecia
Wielkość i upadek państwa Hammurapiego
Tablica synchronistyczna III
C. Świat bliskowschodni w okresie rywalizacji „wielkich mocarstw''
VIII. Państwo Mitanni a Egipt
Cechy rozwojowe państwa Mitanni
Konsolidacja Egiptu w 16 w.; powstanie Nowego Państwa i jego walki z państwem Mitanni
Egipt w okresie panowania XVIII dynastii
Tablica synchronistyczna IV
IX. Bliski Wschód w okresie supremacji hetyckiej
Kształtowanie sie młodszego państwa Hetytów i jego walki z państwem Mitanni
Egipt w czasie walk z państwem hetyckim
Babilonia i Asvria w okresie rywalizacji „wielkich mocarstw"
Tablica synchronistyczna V
Część trzecia
Społeczeństwa Bliskiego Wschodu na drodze do utworzenia „imperiów światowych"
X. Kryzys 12 wieku i jego konsekwencje polityczno-gospodarcze
Inwazja ludów morza i upadek starych cywilizacji
Asyria i Babilonia w dobie najazdu aramejskiego
Syria i Palestyna w czasach niezależności politycznej
Tablica synchronistyczna VI
XI. Bliski Wschód w czasach hegemonii asyryjskiej
Mezopotamia w okresie odnowy asyryjskiej na przełomie 10 i 9 w. p.n.e.
- Asyria, Syria i Urartu w 9 i 8 u. p.n.e.
Imperium Sargonidów
Tablica synchronistyczna VII
XII. Bliski Wschód w okresie równowagi politycznej
Odnowa Egiptu w czasach Psametyka I
Upadek imperium asyryjskiego i podział jego dziedzictwa
Świat bliskowschodni w czasach hegemonii państwa chaldejskiego
Początki państwa Persów i połączenie społeczeństw Bliskiego Wschodu w uniwersalnej monarchii Achmenidów.
Tablica synchronistyczna VIII
Zakończenie. Historia starożytnego Wschodu a teoria o formacjach społeczno-ekonomicznych
Wybór bibliografii
Wykaz skrótów
Indeks imion własnych
Indeks nazw geograficznych i etnicznych
Indeks rzeczowy
Spis ilustracji i map
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra