Judaizm Rabiniczny - Judaizm po upadku II Świątyni

Judaizm po upadku II Świątyni

Mimo straszliwej klęski i okrucieństwa zwycięzców, Żydzi nie załamali się i nie dali za wygraną, lecz starali się ocenić naród i religię. Wyzbywszy się złudzeń podsycanych przez zelotów i dostrzegając słuszność w twierdzeniu odrzuconego Jezusa że "wszyscy, którzy dobywają miecza, giną od miecza" (Mat. 26, 52) bronili się i starali o przetrwania poprzez religijne i kulturalne zjednoczenie, unikanie gwałtownych form oporu, okazywanie posłuszeństwa i lojalności władzom politycznym oraz poddanie się intelektualnemu i moralnemu kierownictwu nauczycieli, czyli rabinów, gdyż tylko taka postawa mogła im zapewnić przetrwanie wszelkich prześladowań w przyszłości.

Jeszcze przed upadkiem Jerozolimy, w 69 roku n.e., jeden z czołowych rabinów, zwany po hebrajsku rabban, uszedł z oblężonej stolicy przed wojskami rzymskimi i osiedlił się w mieście Jawne (Jamnia), gdzie w uczelni (hebr. bet midrasz) zaczął nauczać Tory. Wyjaśniał ją opierając się na studiowaniu ksiąg świętych. Dalekowzrocznie bowiem uważał, że ocalenie judaizmu od zagłady będzie polegać na systematyzacji jego praw i doktryn oraz przystosowaniu religii di zaistniałych zmian i nowej sytuacji jej wyznawców. Rabinem tym był Jochanan ben Zakkai, jeden z następców Hillela, wielkiego nauczyciela działającego w końcu I wieku p.n.e. Swoje zadanie traktował jako główną misję życiową. Zgromadził wokół siebie uczniów i uczonych, którzy poświęcali się gorliwie studiowaniu i wyjaśnianiu dawnych pism i tradycji.

Ponieważ Rzymianie zlikwidowali sanhedryn rabban Jochanan ben Zakkai zorganizował z najwybitniejszych spośród nich nową radę mającą ustalać daty żydowskiego kalendarza, co należało czynić rokrocznie oraz podejmując decyzje obowiązujące wszystkich wyznawców judaizmu. Stopniowa rada ta stała się faktycznie nowym sanhedrynem i uznaną przez wszystkich rozproszonych po świecie Żydów władzą, mogącą wypowiadać się w sprawie prawdziwego znaczenia zasad i właściwego stosowania praktyk judaizmu. Z biegiem czasu przewodniczącego tej rady, czyli sanhedrynu zwanego księciem (hebr. nasi) Rzymianie uznali najwyższym zwierzchnikiem i patriarchą wszystkich Żydów w rzymskim imperium, a stan ten utrzymywał się do końca V wieku, kiedy zniesiono patriarchat w Palestynie.

Szkoła w Jawne, której przewodził potem rabban Gamaliel, istniała sześćdziesiąt lat, czyli do wybuchu drugiego powstania przeciw Rzymowi. Dokonano w niej wielkiego dzieła. Najpierw ustalono dokładnie tekst ksiąg świętych będących zbiorem pisanego Prawa, czyli Tory, a następnie zajęto się dokładną rejestracją, zbieraniem i określeniem niepisanego Prawa jako zasady postępowania (hebr. halacha).

Prawdopodobny grób rabbana Gamaliela w Jawne

Prawo to przekazywano ustnie, w opiniach i interpretacjach, komentarzach (hebr. midrasz dosł. "poszukiwanie znaczenia", stąd wyjaśnienie, komentarz) uczonych mędrców, zwanych tannaitami (hebr. tanna - "nauczyciel") jak też określano rabinów. Doprowadziło to do powstania obszernego zbioru przepisów i opinii, które wybrano z przekazywanych ustnie nauk i poglądów. Zasady podziału i pogrupowania materiału zawartego w tradycji ustalił jako pierwszy rabbi Akiba, ten sam, który później poparł Szymona bar Kochbę w jego zakończonej katastrofalną klęską wojnie przeciw Rzymianom (132-135 roku n.e.). Rabbi Akiba podzielił cały ten rozległy materiał na sześć głównych grup tematycznych ułatwiając następcom późniejszą klasyfikację ustnie przekazywanego Prawa.

Powstanie bar Kochby zostało krwawo stłumione przez rzymskie legiony. Wojna pochłonęła, jak twierdzą źródła, prawie milion ofiar, wśród nich wielu tannaitów. Zginęła wtedy prawie cała generacja uczonych współczesnych rabbiego Akiby (50-135 r. n.e.) i jego uczniów. Po upadku powstania z rozkazu cesarza Hadriana władze rzymskie wprowadziły wiele represji wobec wyznawców judaizmu. Nakazały likwidację uczelni, rozproszyły sanhedryn i zakazały studiowania i nauczania Tory.

Jednak Akiba, który uważał studium Tory za źródło życia swego narodu nie uległ przemocy i mimo zagrożenia, dalej publicznie nauczał. Zaczął też zbierać i spisywać dotychczas ustnie przekazywane nauki, poszczególne halachy w systematyczne grupy tematyczne według ich treści, chcąc ułatwić nauczanie i dodawanie nowych zagadnień. Stworzył w ten sposób pierwszy własny zbiór ustnego Prawa czyli Misznę (od hebr. miszna "powtarzanie, nauka"). Zawarte w nim nauki halachiczne podzielił na sześć działów, czyli porządków (hebr. sedarim), odpowiednio do poruszanych kwestii. Udało mu się skupić wokół siebie grupę młodych uczniów i przekazać im swą władzę, zanim został ujęty przez Rzymian i zginął męczeńską śmiercią. Ci, którzy zdołali uniknąć prześladowań, przenieśli księgi do Galilei, gdzie stosując metody swego mistrza i prowadząc studium Tory rozwijali system halach ("zasad postępowania") i poszerzali zbiór ustnego prawa. Przerwane prace nad Torą pisaną podjęli najpierw w miejscowości Usza niedaleko dzisiejszej Hajfy, potem w pobliskim Szefaram, a następnie w Seforis i Bet Szearim, a wreszcie w Tyberiadzie.

Szczególną działalność rozwijali wówczas uczniowie rabbiego Akiby, o której zachowało się więcej wiadomości niż o innych tannaitach. Należał do nich rabbi Juda ben Ilai, który był zwolennikiem umiarkowanej postawy i porozumienia z władzami rzymskimi, a zarazem jako wierny uczeń swego mistrza opracował komentarz do Księgi Kapłańskiej, który nazwał Prawem Kapłanów (hebr. Torat kohanim).

Grób Judy ben Ilaia w Ein Zeitim, w pobliżu Safed

Innym był rabbi Meir (110-175 n.e.), który pochodził z rodziny prozelitów, spokrewnionej z rzymskimi cesarzami. U współczesnych budził podziw swą nadzwyczajną wiedzą. Zasłynął jako komentator Tory i utalentowany pisarz, który stworzył podstawy do spisania ustnego prawa. Stosował przy tym metodę swego mistrza rabbiego Akiby i podobnie jak on wszystkie halachy zebrał i ułożył w grupy skoncentrowane wokół kilku głównych tematów, tworząc tym samym swoją własną Misznę. Jego żoną była sławna i niezwykle utalentowana Beruria.

Współczesny mu rabbi Szymon ben Jochai, który jak Akiba przeciwstawiał się Rzymianom i dlatego przez wiele lat wraz z synem rabbim Eleazarem musiał się ukrywać, stosując własną metodę komentowania Biblii, skupił wokół siebie licznych uczniów, a w jego szkole powstały komentarze do Księgi Wyjścia zwane Mechilita oraz do Księgi Liczb i Powtórzonego Prawa zwane Sifrei.

Grób Szymona ben Jochai w Meron

Późniejsze pokolenia przypisały mu stworzenie Księgi Zohar ("blask"), podstawowego dzieła kabalistycznego. Rabbi Josi bar Halafta, małomówny i skromny zyskał sobie powszechne uznanie, a jego metodę halachiczną wyróżniającą i logicznością uważano za najbardziej godną zaufania. Do generacji tej należał też rabban Szymon ben Gamaliel Drugi z rodu Hillela, dziedziczny przełożony sanhedrynu, czyli książę. Był człowiekiem skromnym i uważał, że pod względem wiedzy ustepuje innym mędrcom. Dlatego mawiał, że czuje się jak lis pomiędzy lwami. Udało mu się jednak na nowo zorganizować sanhedryn i od tworzyć życie religijne swego narodu przez ustalenie zasad dostosowanych do nowych, zmienionych warunków. Dlatego szczególnie następne pokolenia wysoko ceniły jego działalność jako prawodawcy i powszechnie przyjęły prawie wszystkie wprowadzone przezeń ustalenia i zasady.

Jego następcą na stanowisku księcia został jego syn Rabbi Juda ha-Nasi (hebr. Jehuda ha-nasi) uważany za największego mędrca i uczonego owych czasów. Był otaczany szczególną czcią przez uczniów i następne pokolenia. Współcześni nazywali go "nasz święty rabbi" (hebr. rabbenu ha-kadosz), a później stał się po prostu znany jako Rabbi. Juda ha-Nasi połączył dwie rzadkie zalety "Torę i wielkość w jednej oprawie", był bowiem w swoich czasach najwybitniejszym uczonym i znawcą Tory oraz czołowym przywódcą politycznym. Z natury skromny i ascetyczny, na zewnątrz otoczył się przepychem i chociaż sam był bardzo wstrzemięźliwy zamieszkał we wspaniałym pałacu. Darzony powszechnym szacunkiem przez swój naród cieszył się wielkim uznaniem, które umacniały z jednej strony jego wielka zamożność, a z drugiej jego bliskie związki z rzymskimi władzami. Znalazło to echo w licznych opowieściach o jego przyjaźni z cesarzem Antoniuszem, którym mógł być Marek Aureliusz lub Aleksander Sewer.

Juda ha-Nasi sam żyjąc w spokojnych czasach zdawał sobie sprawę, że nie będą one trwały wiecznie i dlatego poświęcił swe siły wypełnieniu zadania, które miało na przyszłość umożliwić nieustanne studiowanie Tory i rozwijanie zasad prawnych dotychczas ustnie przekazywanych. Wykorzystując półwiekowy okres pokoju i obawiając się ponownej likwidacji sanhedrynu postanowił stworzyć dzieło, którego autorytet zastąpiłby akademie uczonych, gdyby ich zabrakło. W tym celu przystąpił do spisywania i opartego na wcześniejszych próbach porządkowania i kodyfikowania ustnego Prawa. Zbiór, który powstał w wyniku jego działalności nazwano właśnie terminem Miszna. Złożyły się na ten zbiór halachy, czyli tradycyjne prawa i zasady postępowania, ustalone przez uczonych od czasów Wielkiego Zgromadzenia do czasów Judy ha-Nasi (od około 300 roku p.n.e. do 220 n.e.)

Grób Judy ha-Nasi w Narodowym Parku Beit She'arim, Izraele

Wielkie Zgromadzenie, liczące 120 członków, zwane też Wielką Synagogą, było specjalną radą mającą czuwać nad poprawną i niejako oficjalną interpretację Tory i rozpoczęły swą działalność w początkach III wieku p.n.e. Do tej rady należeli dwaj uczeni - Szymon Sprawiedliwy i jego uczeń Antygon z Socho. Byli pierwszymi uczonymi, których imiona utrwalono w Misznie. Członkom Wielkiego Zgromadzenia oraz tym dwóm uczonym przypisuje się ustalenia pierwszych, ustnie przekazywanych halach. Ich dzieło kontynuowali uczeni tworzący tzw. pary (hebr. zugot), działający kolejno po sobie i stanowiący następne ogniwo w przekazywaniu ustnego Prawa. W każdej z tych par pierwszy był przewodniczący sanhedrynu, a drugi przełożonym trybunału (hebr. aw bejt din). Należeli do nich: Jose ben Joezer z Ceredy i Jose ben Jochanan z Jerozolimy, Jehoszua ben Perachia i Nitaj z Arbeli, Jehuda ben Tabbaj i Szymon ben Szatach, Szemaja i Awtalion oraz Hillel i Szamaj. Z nimi wiąże się początki tej działalności, którą po zburzeniu świątyni w 70 roku n.e. kontynuowało rozwijając dalej ustne Prawo pięć pokoleń uczonych zwanych tannaitami. Przyjmuje się, że działali oni w okresie od 70 do 220 roku n.e.

Miszna

Zbiór ustnego prawa, zredagowany przez Judę ha-Nasi nazwany Miszna (od hebr. szana "powtarzać, nauczać", stąd miszna "powtarzanie, nauka"), został spisany w języku hebrajskim, różniącym się od języka Biblii. Cały materiał halachiczny ułożył Juda ha-Nasi, podobnie jak wcześniej rabbi Akiwa i za nim rabbi Meir, w sześć działów, zwanych po hebrajsku sederim (l.mn. od seder "porządek"), czyli porządkami. Każdy taki dział, czyli porządek dzieli się na traktaty (hebr. masechet, l.mn. masechtot), których jest sześćdziesiąt trzy. Te zaś dzielą się na rozdziały (hebr. perakim, l. mn. od perek), a te z kolei na lekcje (hebr. misznajot). Obszerny pod względem treściowym i chronologicznym materiał, będący przedmiotem redakcji sprawił, że niektóre z działów zawierają traktaty o innej treści.

Obecny podział Miszny jest następujący:

I. Seder Zeraim ("nasiona") obejmuje prace dotyczące rolnictwa (uprawy ziemi, orki i obsiewania pól, uprawy sadów i ogrodów). Zawiera też prawa ubogich oraz kapłanów i lewitów do plonów szczególnie ze żniw. Na porządek ten składa się 11 traktatów.

Porządek ten otwiera traktat Berachot ("błogosławieństwo") omawiający zagadnienie codziennych modlitw. Zajmują się więc zupełnie inną problematyką niż reszta tego działu. Uważa się, że włączono go w tym miejscu, ponieważ opierano się na przekonaniu, że cała natura zależy od Boga. Chciano więc najprawdopodobniej wyjaśnić stosunek do niego człowieka. Dlatego omawia się w nim początek i zasady codziennych modlitw, nabożeństw oraz podaje pouczenia jak należy dziękować Bogu za otrzymane dobrodziejstwa. Kolejne traktaty poruszają inne zagadnienia.

Pea ("skraj, bok") oznacza też zbocze lub owoce przeznaczone dla biednych, które należy pozostawić na skraju pola lub na drzewie na skraju sadu. Podaje ile zboża czy owoców należy biednym zostawić.

Demaj ("to, co wątpliwe") omawia płody, zboże lub owoce, co do których się wątpi, czy wydzielono z nich dziesięcinę.

Kilaijm ("dwoistość, podwójność") omawia zasady zabraniające mieszania dwóch gatunków roślin, zwierząt i odzieży. Zawiera też wskazówki dotyczące krzyżowania różnych gatunków zwierząt i mieszania nasion.

Szawit ("siódmy") obejmuje zasady dotyczące roku szabatowego, czyli co siódmego roku, w którym obowiązywało umorzenie długów, a pola miały odpoczywać i wyjaśniać z tym związane sprawy.

Terumot ("dary") dotyczy części zboża wydzielanej jako dziesięcina dla lewitów i kapłanów oraz zawiera zasady związane ze sposobem jej pobierania.

Maaserot ("dziesięciny") zwany też Maaser riszon ("pierwsza dziesięcina") podaje zasady pobierania i składania dziesięcin oraz sposobów ich spożywania.

Maaser szeni ("druga dziesięcina") dotyczy dziesięciny, którą należało spożywać w Jerozolimie, zakazuje jej sprzedaży oraz podaje sposoby jej zużytkowania. Można ją było zamienić na pieniądze, by potem w Jerozolimie nabyć za nią odpowiednie owoce. Omawia przypadki rytualnej nieczystości takiej dziesięciny oraz możliwości wykupienia się od niej.

Challa ("ciasto, strucla, część ciasta wydzielana dla kapłanów") podaje informacje, kiedy i z jakiego ciasta należy wydzielać część kapłanom i omawia sposoby jego przyrządzania.

Orla ("obrzezek, napletek, owoc nie zerwany w ciągu pierwszych trzech lat po zasadzeniu drzewa") wyjaśnia, że przez pierwsze trzy lata po zasadzeniu nie wolno zrywać owoców, których też nie można spożywać. Wylicza też gatunki roślin, których to prawo dotyczy oraz podaje różnice w jego stosowaniu w różnych krajach.

Bikkurim (pierwociny) podaje zasady oraz wyjaśnia sposoby składania ofiar z pierwocin szczególnie z płodów rolnych.

II. Seder Moed ("termin, wyznaczony czas, święto") obejmuje 12 traktatów zawierających prawa dotyczące obchodzenia świąt, świętowania szabatu i odprawiania postów oraz podających zasady dotyczące ustalania kalendarza żydowskiego, opartego na roku księżycowym.

Szabat ("dzień wypoczynku, sobota”) W 24 rozdziałach podaje przepisy dotyczące wypoczynku sobotniego i świętowania oraz ustala co wolno, a czego me wolno czynić i wykonywać w tym dniu.

Eruwin ("zmieszania”) podaje przepisy związane z szabatem i określa symboliczne obrządki powodujące wspólnotę przestrzeni i przez to umożliwiające wyjście z domu oraz przenoszenie ciężarów w sobotę, a także obrządki pozwalające w dniu świątecznym, przypadającym w piątek gotować jadło na sobotę. Podaje też wskazówki, w jaki sposób można ominąć szczególnie uciążliwe zakazy dotyczące szabatu.

Pesachim (święto Pesach, Wielkanoc, ofiara paschalna") zawiera przepisy dotyczące przygotowania wiosną święta Pesach, zabijania baranka paschalnego i jego przyrządzania oraz podaje zasady obchodzenia tego święta przez tych, którzy nie mogli w nim uczestniczyć w zwykłym terminie.

Szekalim ("szekle", nazwa miary wagi i monety) podaje zasady zbierania ofiary pół szekla, która z dobrowolnej ofiary na budowę świątyni stała się z upływem czasu dobrowolną daniną, podatkiem płaconym przez wszystkich Żydów na Świątynię Jerozolimską. Dotyczy zasad płacenia oraz pełnienia służby w świątyni.

Joma ("dzień”, zwany też Kippurim „pojednanie, przebłaganie”) zawiera zbiór przepisów dotyczących Dnia Pojednania (hebr. Jom Kippur) obchodzonych dziesiątego dnia nowego roku żydowskiego.

Sukka ("szałas”) podaje przepisy regulujące sposób obchodzenia w jesieni święta Szałasów (hebr. Sukkot) czyli Święta Kuczek.

Becca (jajko) zwany też Jom tow („święto") zawiera zbiór przepisów związanych z obchodzeniem świąt.

Rosz ha-Szana ("początek roku, nowy rok) podaje przepisy dotyczące ustalania nowiu księzycowego oraz obchodów Nowego Roku.

Taanit ("post, umartwienie”) zawiera przepisy dotyczące postów, ich powodów i celów oraz sposobów poszczenia i odprawiana modłów w dni postne.

Megilla ("zwój”) podaje przepisy dotyczące zwojów pergaminowych, na których spisywano księgo Tory, szczególnie dotyczące zwoju Księgo Estery, odczytywanej w święto Purim oraz odprawiania tego święta, a także przepisy regulujące świętość przedmiotów.

Moed Katun ("małe święto") zwany też od pierwszego wyrazu Maszkin (,,napoje, nawadniający”) podaje przepisy dotyczące dni pomiędzy pierwszym i siódmym Święta Pesach oraz pomiędzy pierwszym i ósmym Święta Szałasów (Sukkot) oraz omawia prace, które w te dni wolno wykonywać.

Chagiga ("uroczystość, świętowanie, świąteczna ofiara”) zawiera dodatkowe przepisy dotyczące świętowania trzech świąt pielgrzymich (hebr. szeloszet ha-regalim), tzn. Pesach, Szawuot (Święto Tygodni) i Sukkot

III. Seder naszim ("kobiety”) obejmuje 7 traktatów zawierających prawa dotyczące małżeństwa i rozwodu oraz zasady regulujące pożycie małżeńskie. Żydowskie ceremonie związane z małżeństwem opierają się na traktatach zawartych w tym dziale podobnie jak procedura religijnego rozwodu.

Jewamot ("bratowa, bezdzietna wdowa po zmarłym bracie”) zawiera przepisy związane z prawem lewiratu oraz podaje przepisy zabraniające związków małżeńskich w pewnych okolicznościach.

Ketuwot ("kontrakty małżeńskie” l.poj. ketuwa) podaje prawa dotyczące spisywania i przestrzegania kontraktów małżeńskich zawieranych przed ślubem oraz omawia ich skutki prawne i społeczne.

Nedarim ("śluby, ślubowania”) zawiera prawa dotyczące ślubów i przysiąg oraz ich ograniczenia i unieważnienia, a także zwolnienia od nich.

Nazir ("poświęcający się Bogu”) podaje przepisy dotyczące ślubu nazireatu, czyli poświęcenia się Bogu określony sposób oraz związane z tym obowiązki, okoliczności powodujące naruszenie takiego ślubu.

Gittin ("rozwody, listy rozwodowe") zawiera przepisy regulujące sprawy przeprowadzania rozwodu. Judaizm nie pochwala rozwodu, gdyż rodzinę uważa za podstawową jednostkę życia społecznego, ale zarazem jest na tyle realistyczny, że sądzi, iż czasem akt ten może być konieczny. Dlatego też uznając, że węzeł małżeński zawiązuje się przed Bogiem, wymaga, aby rozwiązywać go z odpowiednim ceremoniałem religijnym.

Sota ("kobieta zamężna, podejrzana o cudzołóstwo") podaje zasady przedstawiania podejrzeń o cudzołóstwo, sposoby ich dowodzenia i obrony oraz skutki prawne poszczególnych działań, a także przewidziane kary za tego rodzaju występki, które dotyczą tylko kobiet.

Kudduszin ("poświęcenie, zaślubiny") zawiera zbiór praw dotyczących zawierania związku małżeńskiego oraz podaje sposoby, dzięki którym mężczyzna może pojąć kobietę za swą małżonkę oraz wyjaśnia zwyczajowe reguły z tym związane.

*

Fragment książki: Witold Tyloch - Judaizm