W Wielkim Poście jest czas na chwilę refleksji nad sensem życia, a także jego trwaniu po śmierci, które jest baśniową metaforą wiekuistego szczęścia.
Zaświaty symbolizują ciągłość życia po śmierci ciała, bo dusza jest nieśmiertelna (dualizm od czasów Platona zrobił niebywałą karierę zwłaszcza w religii chrześcijańskiej). Są więc miejscem, gdzie przebywają dusze śmiertelników, gdzieś w bliżej nieokreślonym miejscu w Kosmosie, który rozciągał się na Dalekiej Północy (kraina Hyperborei, Wyspy Błogosławionych lub Pola Elizejskie) bądź na Księżycu. Bramy Zaświatów znajdowały się na Zachodzie, w miejscu, gdzie chowa się Słońce i skąd udaje się w nocną wędrówkę po świecie podziemnym.
Od V wieku p.n.e. Grecy, pod wpływem kultów wschodnich, zaczynają rozróżniać miejsca, do których trafiają zmarli po śmierci. Tartar i Awerno stają się podziemnym królestwem Hadesa i Persefony, natomiast Wyspy Błogosławionych – pośrednim miejscem niebiańskim, gdzie pod postaciami cieni przebywają ludzie czekający na reinkarnację. Hekate Trivia, strażniczka rozstajnych dróg, ustala w jakim kierunku miała udać się każda dusza po śmierci: droga wiodąca w prawo prowadziła do nieśmiertelności i przemienienia w byt niebiański, droga na lewo – do reinkarnacji ziemskiej, natomiast droga środkowa zapewniała najważniejszym bogom niebiańskim przebywanie na Ziemi.
Wizje Zaświatów wywodzące się z mitologicznych opowieści Greków i Rzymian na stałe zadomowiły się w kulturze zachodniej. Dziś jako archetypy funkcjonują w naszej jaźni jako niezmienne czynniki wyobrażeń i symbolicznych odniesień, a ich źródło odnajdziemy w pieśniach starego aojdy Homera, w "Iliadzie" i "Odysei" oraz "Eneidzie". Joseph Heintz Młodszy namaluje obraz "Pluton wjeżdża do Tartaru".
Hades, którego imię znaczy "Nieśmiertelny" to Pan Świata Podziemnego u Greków, bo Rzymianie nazwą go Plutonem "Bogaczem", albowiem stanie się patronem bogactw kryjących się we wnętrzu Ziemi. Bogini Wenus rozkaże Kupidynowi ugodzić boga Królestwa Zmarłych strzałami miłości. Białe konie symbolizują tu śmiercionośną moc Plutona.
Do mitologicznych symboli odwoła się także inny malarz, Joachim Patinir, tworząc arcydzieło "Pejzaż z łodzią Charona na lagunie Styksu". Charon przewodzi dusze zmarłych pod bramy Hadesu, oczywiście, odpowiednio opłacony. Styks, jedna z czterech rzek podziemnych, przepływa przez najbardziej ponurą i najniższą część świata zmarłych czyli Tartar. Wody Lety przynoszą zapomnienie o tym wszystkim, co wydarzyło się na ziemi, i zapewniają wieczną młodość. Rzeka bierze swój początek w skałach Raju, stąd jej cudotwórcza moc. Brama Królestwa Zmarłych to najczarniejsze miejsce. Pisarz grecki, Pauzaniasz umiejscowił ją na krańcach południowego Peloponezu, w zatoce widocznej po dzisiejszy dzień z przylądka Tenaro. Pies Cerber strzeże wiernie tego tajemniczego miejsca.
O tym to świecie pięknie pisze Jan Parandowski w swej "Mitologii". Oto za wielu rzekami i za wielu górami znajduje się wejście do podziemnego Królestwa Piekieł. W przedsionku Piekieł tłoczą się dziwne postacie: Smutek, Troski, Choroby, Starość, Trwoga, Nędza, Wojna, Sny oraz Marzenia.
Porfiriusz w podniosłym hymnie opowie:
"Tutaj radość wieczysta, tu już wśród świętych dajmonów
Zzujesz z swej duszy więzy bolesnych żywotów…"
Takie to miejsce spotkania wielkich ludzi marzyło się Sokratesowi, marzyło Platonowi, opiewał w poematach ("Eneida”) Wergiliusz, a Dante odnajdzie tu ustronne miejsce spokoju i ciszy, w którym przebywają poeci i myśliciele starożytni.
John Huizing w "Jesieni średniowiecza" napisze, że nigdy żadna epoka nie wpajała raz po raz z taką siłą myśli o śmierci jak czynił to wiek XV. Owo łacińskie wyrażenie: memento mori – pamiętaj o śmierci! w zasadzie najlepiej oddawało ducha epoki. Wprawdzie średniowiecze już w ten czas gasło, a na horyzoncie pojawiać się zaczęły zwiastuny humanistycznej koncepcji wizji życia, jednak oszalały w swej ponurej dramaturgii dance macabre nadal trwał i przerażał biednych ponuraków tragizmem śmierci i czekających tuż za nią mąk piekielnych, jakich mogła dostarczyć tylko chora wyobraźnia człowieka o zaburzonej osobowości i psychicznej deformacji.
Kaci Świętej Inkwizycji dostarczali naocznych dowodów zaczątków cierpień tu na ziemi, mających, wedle ich sądów, kontynuację w Piekle. Sami z bagażem kompleksów sadystyczno-seksualnych, schizofrenicznymi wyobrażeniami o potędze Szatana, urojonymi lękami i przesądami wytwarzali iście orgiastyczne sytuacje, podczas których skazańcy mówili o swych fantasmagoriach, dopóki śmierć nie przesłoniła im wzroku. Łamani na kole, z wyrwanymi językami i wypalonymi oczyma, opowiadali to, co chcieli usłyszeć oprawcy w kościelnych togach przeżywający psychiczny, a może i cielesny orgazm. W końcu spaleni na stosie mogli doznać spokoju. Ale czy na pewno?
Dante Alighieri, prekursor włoskiego odrodzenia, obywatel miasta handlowego Florencji, pisze „Boską komedię” zawierającą kwintesencję średniowiecznej myśli kulturalnej, filozoficznej i religijnej. Poeta zmierzył się z tematem w sposób imponujący wcielając topos wędrówki w swój utwór.
Należy wspomnieć, iż w czasach Dantego komedią zwano utwór niekoniecznie sceniczny, który zaczynał się akcentem smutnym, ale kończył radośnie, pisany niskim stylem. Bohaterem „Komedii” jest sam jej twórca „zagubiony w życia wędrówce”. W odnalezieniu tożsamości ma pomóc Dantemu wędrówka przez Zaświaty. Odwiedza więc nasz bohater po kolei Piekło, Czyściec, w końcu Raj usytuowany hierarchicznie sferach niebieskich. Po krainie Piekła i Czyśćca oprowadza go sam mistrz pióra, patron wszystkich natchnionych poetów, Wergiliusz, natomiast po Raju przewodniczką jest jego wyidealizowana miłość z lat młodzieńczych, Beatrycze.
Wizja Piekła jest wprost przerażająca niczym opisy z „Apokalipsy” świętego Jana. Oto smoki, bestie i potwory męczą biedne ludzkie dusze przeklęte na wieki istnienia. Sam opis mąk piekielnych zgodny jest z duchem średniowiecznych obyczajów, które na co dzień towarzyszyły normalnemu rytmowi życia. Pisze poeta: W życia wędrówce, na połowie czasu, straciwszy z oczu szlak nieomylnej drogi, w głębi ciemnego znalazłem się lasu. Ciemny las symbolizuje grzech, niecny występek. Pantera, która „pożera wzrokiem” to alegoria rozwiązłości. Wściekły z głodu lew to alegoria pychy, a chuda i sucha Wilczyca symbolizuje chciwość. Te wszystkie ludzkie namiętności i żądze tłumione gdzieś w środku człowieka tej epoki znajdowały upust w komicznych bądź dramatycznych sytuacjach. To dlatego w Piekle spotykamy wszystkich tych, którzy dali poprowadzić się swemu ciału, swoim zdolnościom, dali się omamić wolnością. Wbrew nauce i zakazom Kościoła!. Kościoła czytającego Biblię dosłownie.
Umberto Eco jest zachwycony Rajem Dantego i powtarza za De Sanctisem (autorem „Historii literatury włoskiej”), iż Raj mówi o rzeczach niewysłowionych, o królestwie ducha. Dante przywołał obraz ziemskiego Raju, dostępnego naszym zmysłom i wyobraźni (W kilka wieków później równie pięknie opisze Raj Milton, angielski poeta). Pisze Eco: Dantejski Raj jest apoteozą wirtualności, tego, co niematerialne, czystego software'u, pozbawionego ciężaru hardware̕ u, którego odpadki trafiają do Czyśćca. W Raju dostępne są nam trzy kręgi koloru i powrót Beatrycze przemienionej w światło.
Do okropnych scen z opisu Dantego nawiązuje ilustracja Sandro Botticelliego, przedstawiająca Trzecie Królestwo jako miejsce wiecznego potępienia, w którym przebywają zatwardziali grzesznicy. Na samym dnie piekielnej otchłani przebywa Szatan i Lucyfer o trzech głowach, często widoczny w chwili pożerania potępionych. Ten sam temat drąży obraz słynnego renesansowego malarza Beato Angelico pt. „Kary piekielne”. Ikonografia chrześcijańskiego piekła rygorystycznie przestrzegała skodyfikowanego podziału świata podziemnego na dziewięć kręgów koncentrycznych (kręgi te stanowią przeciwwagę dla dziewięciu chórów anielskich w Raju), w których potępieni odbywają karę, współmierną do rodzaju grzechów popełnionych na ziemi. Oto wąż i ropucha gryzą klatki piersiowe i genitalia nieczystych, a Szatan pożera ich ciała, w ten sposób przywracając stan integralności wszystkich stworzonych bytów. W innym kręgu ci, którzy za życia nie znali umiarkowania, są zmuszeni obyć się bez jedzenia i picia. Nasycanie wyobraźni makabrycznymi scenami wyraźnie ma podtekst seksualny na tle tłumionych popędów i nabytych kompleksów w wyniku niezrealizowania marzeń tlących się umyśle ludzi, którym na co dzień zakazywano wszystkiego, co mogłoby dać przyjemność i radość.
W Przedsionku Piekła, w miejscu między Piekłem a Rajem przebywają, według Dantego, dusze sprawiedliwych, którzy nie zostali ochrzczeni, także cienie wybitnych osób z czasów starożytnych. Tematykę tę odnajdziemy na dwóch słynnych obrazach: Federico Zuccari „Dante i Wergiliusz spotykają w przedsionku piekła dusze sprawiedliwych” i Domenico Beccafumi „Zstąpienie Chrystusa do piekieł”. Ostatni obraz przedstawia Chrystusa owiniętego w całun oraz Adama i biblijnych patriarchów, którzy jako pierwsi mają być dopuszczeni do Królestwa Niebieskiego.
W średniowieczu uważano, że Wergiliusz zapowiedział narodziny Chrystusa. Wędrowiec przemierza z nim nieznane dotąd ludziom Zaświaty, poddawany jest przy tym próbie człowieczeństwa. W przeciwieństwie do powstałych wcześniej opisów mąk piekielnych, Dante nie tworzy katalogu występków, ale potężną wizję przypadków ludzkich zakorzenionych w micie i historii. W Czyśćcu spotyka dusze cierpiące, ale ożywione radością oczekiwanego zbawienia. Tu poeta rozstaje się z Wergiliuszem, rolę przewodnika przejmuje Beatrycze. Wraz z nią powracają dawne urocze wspomnienia. Poeta zanurza się w Lecie, w rzece zapomnienia grzechów popełnionych. Pojawia mu się na jawie w całej swej krasie przepiękna kochanka bez welonu. Wspólnie z ukochaną przepowiadają nadejście Bożego Mściciela, następnie wznoszą się ku Górze Czyśćcowej, a po przebyciu ściany ognia – wstępują do Raju. W Niebie Dziewiątym przebywają Anioły, i tam Beatrycze przekazuje wędrowca Świętemu Bernardowi z Chevaux, który kieruje uczucia poety w stronę Matki Bożej, najbardziej godnej uwielbienia kobiety.
Oryginalność „Komedii” Dantego polega na integralnym spojrzeniu poezji, mistyki, fantazji i realistycznej obserwacji. Niezwykłość techniki poetyckiej wyraża się w powiązaniu alegorii z barwnym obrazem przypadłości ludzkich. Dotyczy to zwłaszcza Piekła, w którym fantastyka integralnie łączy się z plastyką opisów katuszy potępieńców. „Boska komedia” jest dziełem modelowanym świadomie na proroctwo.
Z wizją Czyśćca Dantego komponuje się obraz Domenico di Michalino „Góra Czyśćcowa” i braci Limbourg „Aniołowie unoszą duszę z czyśćca”. Na pierwszym z tych obrazów Archanioł Michał unosi płonący miecz broniąc bram Raju. Na samym wierzchołku Góry Czyśćcowej znajduje się Raj Ziemski, w którym mieszkają Adam i Ewa. Siedem dni czyśćca odpowiada siedmiu grzechom głównym, jakimi są: pycha, zazdrość, gniew, lenistwo, chciwość, nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu oraz nieczystość. Tu dusze grzeszników zachowują wygląd ziemski, chociaż cierpią straszliwe męki. Na drugim obrazie możemy oglądać grzeszników obmywających się w lodowatych wodach lub w strumieniach ognia – w zależności od tego, czym splamili swoje ciało za życia. Wędrówka do Raju – to lot prze sfery niebieskie lub wspinanie się pod stromą górę. Zwierzęta takie jak pantera, wilczyca czy wąż są alegoriami pokus ziemskich.
Podobne motywy, ale w innej podanej formie odnajdujemy w eposie siedemnastowiecznego, metafizycznego angielskiego poety Johna Miltona „Raj utracony”. Poemat ten nawiązuje do biblijnego motywu wypędzenia ziemi Edenu pierwszych jej mieszkańców. Zbuntowani Aniołowie, Szatan i jego zastępy ukazują narodziny zła: z najgłębszych czeluści powstają strąceni z niebios buntownicy, aby sposobić się do odwetu. Szatan przekracza bramy Piekieł i zakrada się do Raju, przybrawszy postać Anioła. Wodzi na pokuszenie Ewę, dążącą do zemsty na Najwyższym za doznane „krzywdy”. Mimo przestróg Archanioła Gabriela ludzie na ziemi popełniają grzech pierworodny. Szatan triumfuje! Bóg śle Archanioła Michała, aby wygnał ludzi z Raju, ale przed tym przedstawia Adamowi przyszłe losy świata. Wygnańcy, mimo popełnionego grzechu nieposłuszeństwa, są pełni radości, gdyż naruszona została ich wewnętrzna harmonia między uczuciem a rozumem, górę wzięły niekontrolowane namiętności. Odchodzą z Raju świadomi tego, że ponoszą słuszną karę za grzech, ale mają wolność w wyborze nowej siedziby i nadziei na przyszłość.
Bóg Miltonowski jest nietypowy; nie taki, jakiego znamy z Biblii. Oto stwórca i władca świata, Pan Zastępów, kochający i mądry Ojciec, a także myśląca i czująca Istota. Gdy Adam prosi o stworzenie Ewy, aby móc dzielić się z kimś urokami Raju i nie czuć się samotny, Bóg przemówi całkiem „po ludzku”:
„Cóż więc pomyślisz o Mnie i Mym stanie?
Jak ci się zdaje, czy jesteś szczęśliwy,
Czy też nie jestem, Ja, który przez wieczność
Całą samotny jestem?”
Szatan Miltona to racjonalista kierujący się twardą logiką, natomiast Bóg kieruje się znanymi tylko dla niego powodami, które pozostaną ukryte aż do czasu Sądu Ostatecznego. Pierwsi ludzie ufali Bogu i przestrzegali zakazu spożywania owoców z Drzewa Wiadomości Dobrego i Złego do czasu, gdy Szatan nie zapytał o przyczynę tego zakazu i następnie skusił Ewę możliwością posiadania takiej władzy, jaką ma on sam, i Bóg. Gorące pragnienie wyniesienia się ponad własne miejsce stało się przyczyną, a zarazem skutkiem utraty miejsca wiecznej szczęśliwości. Milton jasno ukazuje, że na świecie panuje hierarchia wśród stworzenia i należy go przestrzegać: Bóg, Aniołowie, ludzie, zwierzęta i roślinność. Hierarchia ta zakłada opiekę istot wyższych nad niższymi. Grzech pierworodny zburzył ustaloną na początku świata hierarchię i ściągnął na ziemię katharsis w postaci śmierci.
Opowieść Miltona to fabuła, której akcja rozgrywa się na dwóch płaszczyznach: cudownej, mającej miejsce w przyszłości i psychologicznej, dotyczącej każdego człowieka. Siły Dobra i Zła przeszły do wnętrza człowieka, aby niezauważone skuteczniej wywierać na niego wpływ. Szatan zapowiada zmianę miejsca walki o duszę ludzką:
„Umysł jest dla siebie
Siedzibą może sam w sobie przemienić
Piekło w Niebiosa, a Niebiosa w Piekło.
Mniejsza, gdzie będę, skoro będę sobą …”
Archanioł Michał odprowadzi Adama i Ewę do bram Edenu i powie do pierwszego człowieka:
„Raj ten poznasz, gdy Raj będzie w tobie,
Podobny, jednak o wiele szczęśliwy.”
Wydarzenia z początku świata: kuszenie i utrata Raju, według Miltona, po wyjściu z Edenu, przeniosły się do wnętrza człowieka.
To w duszy ludzkiej jest człowieczy Raj i człowiecze Piekło, a w umyśle ma siedzibę kierujący się rozumem Szatan.
Wydarzenia, które stały się udziałem pierwszych ludzi wciąż rozgrywają się na nowo w duszy człowieka współczesnego.
Każdy z nas musi w sobie odnaleźć ów mityczny Raj, a zarazem Niebo, niszcząc po drodze zalążki Piekła, bo jak powie Różewicz: „nigdy nie zmartwychwstaniemy naprawdę”. Sami skazujemy siebie na zabawienie w postaci szczęśliwego życia, albo posłuszni niskiemu instynktowi – nieszczęśliwemu.
W XIX wieku w Padwie w katedrze powstaje fresk namalowany na ścianach baptysterium zatytułowany „Raj”. Artysta Giusto de Menabuoi przedstawia na nim Raj czyli Królestwo Niebieskie, które jest duchową przestrzenią wraz Bogiem-Ojcem, Chrystusem, i Najświętszą Maryją Panną, prorokami, patriarchami i aniołami. Według Ojców Kościoła, dusze błogosławionych, z których każda jest strzeżona przez anioła-strażnika, po odbyciu wędrówki po sferach niebieskich trafiają do Raju, znajdującego się pod Epicentrum. W średniowieczu upodobano sobie symboliczną numerologię Królestwa Niebieskiego, ukazywaną poprzez motyw numerologii harmonijnych stosunków muzycznych i chromatycznych (kolory tęczy) oraz alegoryczne obrazy biblijne, takie jak świątynia, miasto czyli tzw. Jeruzalem Niebieskie lub miejsce kontemplacji Boga. Natomiast w dobie renesansu Raj przedstawiono w sposób realistyczny jako kwitnący ogród, gdzie można kultywować w formie duchowej ziemskie przyjemności: śpiew, muzykę, taniec, konwersację.
Jednym z klasycznych mistrzów tego typu malarstwa jest Maestro Dell Aito Reno. Jego „Raj utracony” to sielankowe życie polegające na zbieraniu owoców; Drzewo Życia i Poznania obdarzają swymi owocami: nieśmiertelnością i wiedzą. Tego typu ikonografia powiela znane mity o wieku złotym i Raju zamieszkanym przez Adama i Ewę.
Ad note
Odkąd człowiek żyje na tej ziemi, owym „padole łez”, uparcie poszukuje swego szczęścia. A skoro trudno go tu odnaleźć, rusza wyobraźnią wiarą w te Zaświaty wyśnione, wydumane, wyrosłe z archetypowych opowieści i mitów, aby uświęcone tradycją i kulturą ludu stać się dla niego religią. Możemy czuć się wybrańcami losu wyklętych w Raju Adama i Ewy albo podążyć własną drogą intelektualnych racji, które i tak, wpierw czy później staną się irracjonalnymi ideami. Bo Ktoś się z nami dobrze bawi albo ślepy los wyznaczył nam rolę w tym w świecie całkiem szaloną. Człowiek niszczy i ujarzmia ziemię, zgodnie zaleceniami Biblii, potęgując destrukcyjne działania. Być może ludzie odległych epok wierzący w Zaświaty czuli w sobie odrobinkę szczęścia, bo współcześni, odarci z tej wspaniałej iluzji, karmimy się resztkami nadziei człowieczeństwa. Humanum est.
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra