Różne barwy miały i mają w rozmaitych kulturach odmienne, niekiedy przeciwne znaczenia symboliczne, poczynając od barw fresków na ścianach jaskiń paleolitycznych, od kolorowych pigmentów wcieranych w skórę ciała przez prymitywne plemiona aż do barw heraldycznych i ubiorów sakralnych oraz do kolorów znaków drogowych. Np. kolor biały może oznaczać radość i wesołość lub śmierć i smutek. Czerwień może być barwą kapłańską, liturgiczną, reprezentującą życie i śmierć.
W chrześcijaństwie symbolika barw wiąże się z Rokiem Kościelnym, w buddyzmie z obrazem świata, u przedkolumbijskich Majów ze stronami świata: wschód — czerwień, zachód — czerń, północ — biel, południe — żółcień. Również symbolika metali i drogich kamieni wiąże się z ich barwą. Barwy symbolizować mogą nadzieję, otuchę, optymizm, entuzjazm, objawienie; bladość i rumieniec; upór i poddanie się; prawdę i fałsz; honor, godność, emblemat, godło; bezstronność, zmienność, niepewność.
Barwy proste, których rozróżnia się tradycyjnie siedem, a niekiedy sześć lub pięć, symbolizują prostotę, uczucia podstawowe, wrażliwość dziecka. Przeciętny człowiek współczesny operuje schematem kolorów opartym na barwach tęczy, jednak dla malarzy i chemików barwy proste to: żółta, czerwona i niebieska, a dla fizyków: czerwona, zielona i fioletowobłękitna. Mieszanina barw, różnobarwność, oznaczać może wyższy stopień kultury, komplikację, złożoność albo pstrą błazeńskość, cyrkowość, jarmarczność, widowisko commedia dell’arte, Pierrota itd.
Symbolika barw w starożytnej sztuce egipskiej:
czarna — nieśmiertelność duszy i przetrwanie ciała;
zielona — zdrowie, młodość, roślinność;
błękit — powietrze;
żółta — złoto, ciało bogów;
biała — pomyślność, wesele;
czerwona — gwałtowność, zło, zły omen.
W starożytnej Babilonii siedem barw stało się, prawdopodobnie po raz pierwszy, emblematami siedmiu „planet” (ciał niebieskich oznaczonych imionami bogów; ciała te poruszają się na tle gwiazd stałych):
Szamasz (Słońce) — złota (żółta),
Sin (Księżyc) — srebrna (biała),
Nebo (Merkury) — błękitna (zielona),
Isztar (Wenus) — żółta, (turkusowa, modra),
Nergal (Mars) — czerwona,
Marduk (Jowisz) — pomarańczowa (purpurowa, modra),
Ninip (Saturn) — czarna.
Każde piętro świątyń babilońskich (zikkuratów) reprezentowało inną „planetę” i kryte było odpowiednim dla niej kolorem.
Zgodnie z poleceniami Jahwe na opony i przykrycia świętego przybytku i szaty kapłańskie używano złota, białego bisioru, błękitu, purpury, karmazynu i skór farbowanych na czerwono i fioletowo (Ex. 36, 8; 36, 19; 39, 1-5). Według Józefa Flawiusza barwy te reprezentowały: biały bisior — ziemię (na której uprawiano len), purpura — morze (z gruczołów morskich mięczaków-brzuchonogów otrzymywano słynną purpurę tyryjską), błękit — powietrze, karmazyn — ogień.
Barwy dwunastu plemion izraelskich:
Aszer, Zebulon — purpura,
Beniamin, Dan, Efraim — zieleń,
Gad — biel,
Issachar, Naftali — błękit,
Juda — szkarłat,
Manasse — barwa cielista,
Reuben — czerwień,
Symeon — żółcień.
W starożytnej Grecji i Rzymie trzy barwy miały szczególnie ważne znaczenie sakralne — biała, czarna i czerwona (wraz z purpurą, szkarłatem, a nawet fioletem). Biały był kolorem świątecznym, radosnym, związanym z dobrą wróżbą, z ofiarami (białej barwy) składanymi bogom olimpijskim; był to kolor odzieży na radosne okazje; maść koni używanych w czasie wielkich świąt i obchodów albo zaprzęganych do rydwanu rzymskiego triumfatora. Czarna barwa, przeciwnie, wiązała się z bogami chtonicznymi i żałobą, ze zmarłymi (strój erynii), choć np. w Argos barwą żałoby była biel. Czerwień kojarzyła się z krwią, śmiercią, światem pozagrobowym, ale też, jako że krew jest źródłem życia, ze zdrowiem (rumieńcem na twarzy), z płodnością, z opieką, kanikułą. W teatrze gr. purpura przetykana złotem oznaczała króla, czerwień — bohatera, czerń lub brąz — ubóstwo; w teatrze rzymskim matowa, „przełamana” czerwień — ubóstwo, szkarłat — wojsko, żółcień — prostytucję, barwy pstre — rajfurów i stręczycielki, biała — starość lub młodość.
Wczesne chrześcijaństwo dodało do tego systemu symboli nowe wykładnie:
biel — czystość, dziewiczość, anielskość;
purpura — męczeństwo (krew i ogień);
karmazyn — miłość;
błękit — sklepienie niebieskie.
Maści koni czterech jeźdźców Apokalipsy (
Apok. 6, 1-8), biała, czerwona, wrona i płowa, reprezentują nieszczęścia wojny: Zabór, Mord, Głód i Śmierć. Późniejsze chrześcijaństwo łączyło również kolor biały z Ojcem, błękit z Synem, a czerwień z Duchem Św.; zieleń wyrażała nadzieję, biel — wiarę i czystość, czerń — skruchę i pokutę, czerwień — miłość i miłosierdzie.
Kanon barw Kościoła katolickiego zarysował dopiero traktat De sacro altaris mysterio I, 65 (l198) Lotaria hrabiego Segni, późniejszego Innocentego III; kanon ten, który zresztą ulegał przemianom, oparty na średniowiecznej symbolice mistycznej, wiązał wrażenia wywołane przez barwy z treścią i nastrojem świąt i Roku Kościelnego. Są to kolory: biały, czerwony, zielony i czarny, a później doszedł jeszcze fiolet; biały reprezentował czystość, czerwony — krew i płomienie, czarny — żałobę, post, pokutę, mszę za zmarłych, fioletu używano jako złagodzenia czerni, zieleń — kolor kompromisowy. Późniejsze średniowiecze używało też innych barw: niebieskiej (w pewne święta Najświętszej Marii Panny) i różowej (jako złagodzenia fioletu); w 1868 zezwolono na złote ornaty zamiast białych, czerwonych i zielonych. W XX w. porzucono symbolikę średniowieczną. i dopuszczono do większej swobody.
Barwy w sztuce europejskiej
(A — barwy czyste, pomyślne, B — nieczyste, niepomyślne):
czarna — A nieugięte postanowienie, B śmierć, rozpacz, zło, noc, grzech; niebieska — A stałość, bóstwo, niebo, prawda, sprawiedliwość, B zniechęcenie, zwątpienie; zielona — A życie, powodzenie, roślinność, płodność, nieśmiertelność, nadzieja, B zazdrość, zawiść; pomarańczowa (a. złota) — A małżeństwo, gościnność, życzliwość, ogień, Duch Św., wiedza doczesna, B diabeł, zło, niechęć; purpurowa — A królewskość, lojalność, miłość prawdy, męczeństwo, B żałoba, żal; czerwona — A patriotyzm, odwaga, krew, miłość, B wojna, pasja; srebrna (biała) — A dzień, czystość, niewinność, doskonałość, B noc, księżyc, białość, duch, obłuda; żółta (złota) — A słońce, bóstwo, najwyższe wartości, wiedza; brązowa — B zima, pokuta, bezpłodność, wyrzeczenie się; szary — B zima, śmierć, pokuta, rezygnacja, bezpłodność, rozpacz.
Zimne i ciepłe barwy w plastyce.
Zimne, o najmniejszej długości fal: fioletowa, indygo, błękitna, niebieska, przez rozszerzenie — czarna, to barwy bierne, pomagają w koncentracji, powściągają pasje, uspokajają, zwalniają tętno, działają nasennie i znieczulająco. Ciepłe, o największej długości fal: czerwona, pomarańczowa, żółta, przez rozszerzenie — biała, to barwy aktywne, podniecające, poprawiające samopoczucie, przyśpieszają tętno. Bywają jednak także ciepłe błękity i chłodne czerwienie. Zieleń jest kolorem przejściowym, relaksującym. Nazwy są aluzją do kolorów wody (zimne) i ognia (ciepłe).
Czarny i biały kolor, tj. brak barw i suma wszystkich barw, symbol przeciwieństwa, dualizmu bytu, złego i dobrego charakteru, Ziemi i Słońca, czarnego kruka i białej gołębicy Noego (Gen. 8, 7-8), związany z liczbą dwa, z Bliźniętami, z walką między czarnym i białym rycerzem, z kolejnym następstwem zjawisk w przyrodzie, z początkiem (podziemnym stadium kiełkowania w ciemnościach, zimowym zejściem Kory do Hadesu) i końcem (dojrzewaniem w blasku dnia), z czasem i ponadczasowością (wiecznością). Czarność jest emblematem Nocy (wiążącej się z niebieskością morza), a biel — Słońca, zwłaszcza wschodzącego (wiążącego się z barwą żółtą); w pozytywnym, duchowym aspekcie wyraża ona intuicję i transcendencję (dlatego święte rumaki starożytnych kultów były zwykle białe); w tradycyjnej kosmologii chińskiej czerń i biel to współdziałające ze sobą przeciwieństwa jin i jang: zasada żeńska, negatywna, i męska, pozytywna. Ubiór o tych dwóch barwach, para zwierząt oparta o siebie grzbietami lub zwrócona do siebie wzajem albo dwaj rycerze, tancerze, dwa rumaki, czarny i biały, wyrażają przeciwstawienie dwóch sił: nocnej, ujemnej, regresywnej z dzienną, dodatnią, rozwojową.
U średniowiecznych muzułmanów wschodnich kolorem żałoby był czarny, u zachodnich (Maurów w Hiszpanii) — biały. „W czynieniu sprawiedliwości potrzeba, iżby białe białym zwano, a czarne czarnym” (Dzieje w Koronie Polskiej Łukasza Górnickiego). Przysłowia: Białe przy czarnym znaczniejsze. Ani czarno, ani biało — ani tak, ani owak. Czarne (czarno) na białym — na piśmie, dowód oczywisty. Widzieć, co czarne, a co białe — odróżniać fałsz od prawdy, zło od dobra. „Oni robią z czarnego białe” (łac. „Nigrum in candida vertunt”; Satyry 3, 30 Juvenala). Biali i Czarni (wł. Bianchi, Neri) dwie frakcje stronnictwa gwelfów utworzone we Florencji po wygnaniu gibelinów w XIII w.
Biały i czerwony, zestawienie o charakterze żeńskim: w starożytności boginią Górnego Egiptu była biała Nechebet o głowie sępa, wyrazicielka Wielkiej Matki, skrzydlata strażniczka faraonów, a boginią Dolnego Egiptu — czerwona Pani Nieba, kobra, Udjat (Edjo, Buto), Królowa Bogów. W alchemii zderzenie przeciwieństw, koniunkcja Słońca i Księżyca, biała i czerwona róża, przedstawiające związek wody i ognia.
Orzeł dwugłowy, jako symbol człowieka o dwóch głowach, przedstawiany był zwykle w kolorach białym i czerwonym, co miało być sublimacją przeciwieństwa bieli i czerni; mistycznym wyobrażeniem bieli i czerwieni były: biała lilia i czerwona róża. „Miły mój jest biały i rumiany” mówi Oblubienica w Pieśni pochwalnej (Pieśń nad pieśniami 5, 10). Barwy narodowe polskie nawiązują do barw (tynktur) godła (biały orzeł na czerwonym polu) wg zasad heraldyki. W czasie powstania listopadowego, 7 II 1831, Sejm uchwalił ustawę o barwach narodowych biało-czerwonych, które w 1919, po odzyskaniu niepodległości, stały się oficjalnymi barwami państwowymi Polski. „»Miej czyste myśli!« biały kolor znaczy, »Nieś krew za wolność!« — czerwony tłumaczy” (Jeszcze pieśń 3-4 Antoniego Goreckiego). Czerwoni i Biali — obozy polityczne działające w Królestwie Polskim w 1861–63, przygotowujące powstanie styczniowe: demokraci, zwolennicy bezpośredniej akcji zbrojnej, i stronnictwo zachowawcze.
Czerwony, biały i zielony wyobrażają miłość, życie i śmierć, np. kwiaty mające te trzy barwy; w chrześcijaństwie: miłosierdzie, wiara i nadzieja; w mistycznej procesji Czyśćca (29, 121-8) w Boskiej Komedii Dantego: „wiodły skoczne tany trzy Młódki: jednej barwa purpurowa (...); drugiej tancerki cielesna osnowa jakby szmaragdu urobiona wzorem; trzeciej tak biała jak śnieżna ponowa” (tł. E. Porębowicza).
Czarny, biały i czerwony — wstępująca sekwencja barw. W religiach ludów prymitywnych biel oznacza często światłość, pokój i życie (także sok roślinny i spermę), czerń — niebezpieczeństwo i nieszczęście, a czerwień — krew i witalność; zasadą tej symboliki jest zespolenie w dostępnym zmysłom kształcie doświadczeń materialnego świata przyrody z zewnętrznym moralnym i wyobrażeniowym doświadczeniem człowieka. Mityczne ptaki w legendach: czerwone reprezentują natchnienie, białe — miłość seksualną, czarne — sprawy nadprzyrodzone. Czarny (niewidzialny) Księżyc znaczył wróżbę śmierci, biały (na nowiu) — narodziny i wzrastanie, czerwony (pełnia) — miłość i walkę.
W alchemii trzy główne fazy Wielkiego Dzieła symbolizującego rozwój duchowy to: materia prima (kolor czarny) — stan fermentacji, gnicia, okultacji (zasłonięcie mniejszej gwiazdy podwójnej przez większą), skrucha, samotność pustelni, skryte odrodzenie, zmartwienie; rtęć (kolor biały) — oświecenie, niewinność, szczerość, wznoszenie się, objawienie, łaska, zadowolenie; siarka (czerwień) — krew, cierpienie, rany, namiętność, miłość, sublimacja, uniesienie prowadzące do otrzymania kamienia filozoficznego (złoto — chwała). Skala przeciwna (schodząca): żółtość (zaprzeczenie złota), błękit (nieba), zieleń (przyrody), czarność (upadek).
W symbolice wolnomularskiej barwa biała oznacza mądrość, łaskę, zwycięstwo; czarna — królestwo; niebieska — nieboskłon, świątynię, koronę, piękno, fundament; czerwona — chwałę, inteligencję i surowość.
Barwy heraldyczne — tynktury używane w herbach, przeniesione (w okresie ich powstawania w XII w.) z chorągwi. Były 4 tynktury podstawowe: czerwona, błękitna, zielona i czarna; dodatkowo żółta i biała, reprezentujące złoto i srebro. Od XVII w. oznaczano barwy również przez szrafowanie (zakreślanie pola równoległymi albo krzyżującymi się liniami).
* * * *
Fragment książki: Władysław Kopaliński -
Słownik symboli 
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Symbolika kolorów
Wersja do druku
Góra