|
Santería
Santeria jest najbardziej rozpowszechnioną i popularną religią z trzech głównych kultów afrokubańskich. Poza Brazylią, w której występuje kult zwany Candomble, pochodzący od tego samego plemienia afrykańskiego co Santeria, wyznanie to, w takiej formie jaką reprezentuje obecnie, istnieje jedynie na Kubie. Największymi ośrodkami rozwoju Santerii są: Hawana, Matanzas i Santiago. W Hawanie, kult ten, mimo, że obecny jest niemal w każdym zakątku miasta, skupia się głównie w dzielnicach: Regla, Guanabacoa i Marianao. Podkreślenia wymaga fakt, że Santeria jest niezwykle popularnym wyznaniem, które praktykuje znaczna część społeczeństwa - zarówno starsza, jak i młodsza generacja. Co ciekawe jest ona najbardziej modną religią, a fragmenty rytuałów i nawiązania do tego kultu są najbardziej rozpowszechnione i najłatwiej rozpoznawalne. Santeria pojawia się wszędzie, zarówno w wydarzeniach religijnych jak i wszelkich przejawach sztuki kubańskiej.
Santeria, zwana też Regla de Ochá, lub Regla Lucumi, jest wyznaniem, którego korzenie tkwią w religii nigeryjskiego plemienia Yoruba. Dostała się na wyspę wraz z niewolnikami z Zachodniej Afryki, w okresie wielkiej kolonizacji. Jej kształt, uległ jednak w nowych warunkach ogromnej zmianie. Niewolnikom zabroniono kultywowania tradycji i religii, co stało się głównym powodem charakterystycznego dla Santerii synkretyzmu z szerzonym przez misjonarzy chrześcijaństwem. Zjawisko to polegało na ukryciu pod postacią katolickich świętych, afrykańskich bóstw. Było to poniekąd naturalne dla Afrykańczyków, gdyż w ich wierze bóstwa patronują przeróżnym dziedzinom życia ludzkiego, podobnie jak święci w systemie rzymskokatolickiej religii. W ówczesnej-XVIII wiecznej Europie kult świętych był niezwykle rozbudowany, co objawiało się liczną twórczością artystyczną (rzeźba, malarstwo) o tematyce sakralnej. Obrazy i rzeźby ich przedstawiające były bogato dekorowane pięknymi szatami. To przypominało Afrykańczykom ich religię, w której każdemu bóstwu przypisany był pewien kolor bądź układ kolorów. Podobieństwem były też atrybuty przynależne zarówno katolickim świętym jak i bóstwom Regla de Ochá. Sama nazwa - Santeria wywodzi się właśnie z owego zjawiska synkretyzmu i oznacza kult świętych (z hiszp. santo - święty).
Santeria opiera się na wierze w jednego boga , który jest nieskończenie wielki i potężny. Nazywa się Olofi. Jest on zdystansowany do stworzonego przez siebie świata i w kontaktach z nim posługuje się emanacją swej istoty, upostaciowionej w tzw. Orisha. To właśnie owe Orisha otacza się czcią i kultem odpowiednich rytuałów i tradycji, wierząc, że zaowocuje to boską pomocą, bądź uchroni przed boskim gniewem. Wiara w wielu Orisha, odpowiedzialnych za różne przejawy natury i różne ludzkie profesje, przypomina nieco politeistyczne religie starożytnych Greków czy Rzymian. Należy jednak pamiętać, że Orisha są tu przejawem jednego boga, a użyte prze ze mnie na początku artykułu określenie "bóstwa" jest tylko pewnym uproszczeniem.
Santeria jest religią praktykowaną w domach i nie posiada żadnych budynków sakralnych, świątyń czy kapliczek. Kult opiera się na przekazywanych z pokolenia na pokolenie tradycjach i zwyczajach. Ważnym elementem tradycji są mity opowiadające o Orisha, ich wzajemnych stosunkach i wpływie na losy świata i ludzi. Każdy Orisha ma swoją historię, wyjaśniającą zakres jego wpływów, pochodzenie jego atrybutów czy przynależnej mu kolorystyki. Niezwykle ważnym elementem towarzyszącym Santerii jest wróżenie i magia. Odpowiedzialnym za to jest najwyższy w hierarchii wyznaniowej szaman, zwany babalawo. Działa on w mocy Orisha o imieniu Orula, boga odpowiedzialnego za przepowiednie. Babalawo jest pośrednikiem ludzi w rozmowach z bóstwami i to on wydaje dyspozycje, któremu Orisha i kiedy należy oddać cześć i w jaki sposób to czynić. Do tego rodzaju przepowiedni mają również prawo osoby, będące pod wpływem transu wywołanego brzmieniem nieodzownych na ceremoniach, świętych bębnów bata.
Ceremonie
Ceremonie Santerii organizowane są w prywatnych domach. Świętuje się nimi wszystkie ważne momenty, jakimi są np. przyjęcie nowej osoby do społeczności santeros, nadanie wiernemu patronatu Orisha (Mano Orula), przyjęcie święceń, wszelkie święta (w ciągu roku, niemal każdego miesiąca , któryś z dni, jest dniem jednego z Orisha). Na okazję uroczystości, starannie przygotowuje się dom. W rogu największego pomieszczenia buduje się ołtarz (tzw. altar lub tron). Prawie zawsze jest on wykonany z ozdobnych tkanin, które kolorami nawiązują do najważniejszych Orisha. Często, poza starannie uformowanym materiałem, ołtarz stanowią też ceramiczne wazy (soperas), w których mieszczą się przeróżne święte przedmioty, głównie święte kamienie (otanes). Na ziemi, pod ołtarzem układa się dary w postaci rumu i jedzenia (np. owoce, torty, specjalnie przygotowane dania). Jest tam również szereg przedmiotów służących santeros do modlitwy. Są to różnego rodzaju grzechotki i dzwonki, którymi potrząsa się prosząc Orisha o najrozmaitsze rzeczy. Tu znajduje się również mała miseczka, do której wierni wrzucają datki.
Ludzie przychodzący na uroczystość zobowiązani są w pierwszej kolejności oddać hołd ołtarzowi, a następnie przywitać właścicieli domu. Ceremonię rozpoczyna odegrana przez muzyków i odśpiewana sekwencja kilkuminutowych pieśni (oru) dla Orishas. Następnie grane są pieśni i rytmy dla konkretnego Orisha, któremu poświęcona jest uroczystość. Przez cały czas wszyscy powinni tańczyć, siedzieć mogą jedynie starsi lub chorzy. Często już po niedługim czasie któryś z uczestników wpada w trans. Zwykle tego nie chce i momentalnie, kiedy czuje, że zaczyna się z nim dziać coś dziwnego, stara się wyrwać z roztańczonego i rozśpiewanego tłumu. Próbuje uciec do spokojniejszego miejsca, ale uczestnicy ceremonii nie pozwalają mu na to. Najczęściej wokalista podchodzi do osoby wchodzącej w trans i zaczyna śpiewać jej prosto do ucha, muzycy grają głośniej i szybciej, a krąg ludzi zacieśnia się. Trans jest traktowany jako stan szczególny, pozwalający na swobodny kontakt z Orisha. Osoby go doznające zachowują się bardzo różnie. Znamienne jest to, że mówią do innych, na wpół zrozumiałym językiem, przeróżne przepowiednie, rady, bądź ostrzeżenia. Ten przedziwny stan utrzymuje się zwykle od kilku minut do kilku godzin. Trans niektórych osób może sprawiać wrażenie "udawanego", natomiast zdarzają się sytuacje zupełnie zaskakujące i nie pozostawiające żadnych wątpliwości, co do tego, że dana osoba jest w innym stanie świadomości.
Muzyka w obrzędach Santerii
Gra na świętych bębnach bata i śpiew
są podstawową i najbardziej tradycyjną formą oddawania czci Orisha.
Bata to dwu membranowe bębny, na których gra się rękoma. Używa się zestawu trzech bata, o różnej wielkości. Najmniejszy z nich nazywa się okonkolo, średni itotele, a największy iya. Bębny są strojone w specjalny sposób, wówczas uważa się, że "mówią" i dzięki nim można rozmawiać z Orisha. Bębny bata używane w ceremoniach muszą być poświęcone (bata sagrado). Nie można ich wykorzystywać do żadnych innych celów. Uczyć gry, grać dla przyjemności, czy zabawy można tylko na nie poświęconych bębnach (bata abericulá). Bata otoczone są całym zestawem reguł, mówiących o tym jak należy się z nimi obchodzić. Na przykład, kobietom nie wolno na nich grać, a gdy któraś z części bębna ulegnie zniszczeniu nie wolno jej naprawiać, tylko należy cały bęben pochować w ziemi. Oczywiście również proces robienia bębnów bata obwarowany jest szczególnymi nakazami, jak choćby wielodniowe modlitwy przed wybrany starannie drzewem, z którego ma być zrobiony korpus. Santeros wierzą, że wnętrze bębna bata zamieszkuje Aña (przejaw boskiej energii - Aché). Każdy z bębnów w zestawie poświęcony jest innemu Orisha i na znak tego, na czas ceremonii przykrywa się je chustami (bantél) o kolorystyce odpowiadającej ich patronom. Na bata gra zawsze trzech muzyków- każdy na jednym z bębnów. Rytmy, zwane toques są bardzo określone i praktycznie nie ma w nich elementów improwizacji. Każdy Orisha ma przypisany sobie rytm zwany toque. Na początku ceremonii grany jest szczególny układ następujących po sobie rytmów - oru. Jest to następstwo toques uszeregowanych zgodnie z hierarchią poszczególnych Orisha w panteonie. Gdy są grane bez śpiewu, nazywane są "oru seco" lub "oru de igbodu".
Całemu Oru mogą towarzyszyć pieśni i wówczas mamy do czynienia z "oru cantado". Teksty pieśni, śpiewane w języku Yoruba, opowiadają mity o Orisha, lub są hymnami pochwalnymi dla Orisha. Zwykle jest jeden śpiewak, intonujący zwrotki, po których muzycy i wszyscy zgromadzeni chóralnie odpowiadają. Zarówno muzycy, jak i śpiewacy są darzeni wielką estymą, a ich pozycja w społeczeństwie jest niezwykle wysoka. Właściciele domu, w którym organizowana jest ceremonia muszą opłacić muzyków i śpiewaka, zrozumiałe więc, że na tego typu imprezę stać jest jedynie zamożniejszych wiernych. Jeśli organizatorzy nie mają pieniędzy na wynajęcie muzyków grających na świętych bębnach istnieje możliwość zorganizowania ceremonii, w której śpiewom towarzyszy akompaniament trzech cajónes (cajón, to drewniane pudło o specjalnym kształcie, służące zwykle do grania rumby), lub trzech shekere (shekere to dużej wielkości grzechotki wykonane z roślin z rodziny dyniowatych, o nazwach calebasa lub guiro). Wówczas gra może być już jedynie improwizacją, mającą przypominać toque de bata. Czasem grze muzyków towarzyszy stały rytm wystukiwany zwykle na dzwonku- campanie, lub na jakimkolwiek dźwięcznym, metalowym przedmiocie - w praktyce często jest to np. łopata, lub jej kawałek. Zgromadzeni na uroczystościach wierni obdarowują muzyków i śpiewaków datkami, co jest wyrazem ich wdzięczności za umożliwienie im kontaktu z bóstwami.
Taniec w obrzędzie Santeríi
Taniec jest w Santerii jednym ze sposobów oddawania czci Orisha. Każdemu Orisha przypisany jest odrębny ruch, eksponujący cechy jego natury i opowiadający sceny mitologiczne z nim związane. Bardzo ważne jest, aby tancerz znał dobrze wszystkie rytmy i pieśni, ponieważ nie ma tu przypadkowości i każdy z kroków tanecznych przynależny jest do konkretnego toque bębnów. W obrębie jednego toque występują liczne zmiany (tzw. movimientos lub vires), obowiązujące również tancerza. Zwykle na kolejną zmianę przypada kolejny krok lub jego wariacja. Czasami zmiany są również rozpoczęciem nowego wątku w historii danego Orisha , co również przedstawia się ruchem. Taniec dla Orisha ma w sobie wiele elementów teatru. Wiele gestów ma konkretną symbolikę, a ponadto każdy z przedstawianych Orisha wymaga od tancerza sugestywnej mimiki twarzy. Tańczy się w specjalnie przygotowanych strojach, o określonym kroju, kolorze i z odpowiednimi atrybutami charakteryzującymi dane bóstwo. Tańce Yoruba są bardzo trudne i podobnie jak tańce afrykańskie wymagają niezwykle dużej pracy tancerza oraz wiedzy. Na poziomie zaawansowanym znają je na Kubie jedynie profesjonaliści w tej dziedzinie. Podczas zwykłych ceremonii ludzie tańczą jedynie mocno "okrojony" krok podstawowy, lub ruszają się według własnego pomysłu. W Santerii występują więc dwa rodzaje tańca - ten tradycyjny, podobny teatralnemu przedstawieniu historii o Orisha i ten praktykowany przez ludzi w domach, mniej dokładny i wystawny. Oba rodzaje pełnią różne funkcje. Pierwszy oparty na niemal pantomimicznym przedstawieniu mitologii Orisha, tańczony jest na dużych ceremoniach, koncertach bądź przedsięwzięciach kulturalnych i teatralnych i pomaga on w utrzymaniu wiedzy i tradycji u wyznawców Santerii. Drugi natomiast ma wymiar bardziej kameralny i jest od lat wpisany w nieodzowny składnik domowych ceremonii. Służy tu zjednaniu grupy ludzi biorącej udział w uroczystości (w trakcie ceremonii wszyscy muszą tańczyć) i jest najprostszym sposobem wejścia w błogosławiony stan transu.
Orishas
Kiedyś w praktykach religijnych czczono bardzo wielu Orishas, natomiast obecnie kultem otacza się kilkunastu najważniejszych.
Elegguá
Każdy obrzęd, koncert, czy pokaz rozpoczyna się i kończy oddaniem czci Orisha o imieniu Elegguá. Jest on odpowiedzialny za początek i koniec, wszelkie momenty przejścia, otwarcia i zamknięcia. Jest pośrednikiem, umożliwiającym komunikację z innymi Orishas. Przedstawiany jest jako dziecko, w biało-czarnym lub czerwono-czarnym (to symbolizujące go kolory) ubraniu, słomianym kapeluszu i czasami przepasce z liści palmowych (maribó). W ręku trzyma swój atrybut, którym jest specyficznie zakrzywiony patyk o nazwie garabato. W domowych ołtarzykach symbolizuje go właśnie garabato, oraz figurka o kształcie przypominającym gruszkę, z oczami i ustami z muszelek. Elegguá, w swej synkretycznej formie utożsamiany jest z Dzieciątkiem z Atochá. Ma wesoły charakter, przy czym jest nieco nierozgarnięty i infantylny. Przedstawiany tańcem, biega, robi fikołki, siada innym na kolanach, zabiera ludziom czapki, cygara lub inne drobiazgi. Tak jak dwie kolejne postaci zaliczany jest do Orisha - wojowników (Orishas guerreros). Oggún
Jako drugi najczęściej pojawia się Oggún. Jest on panem gór, metalu i kowalstwa. Symbolizuje go zestawienie koloru zielonego z czarnym, a jego atrybutem jest maczeta. Odziany jest w zieloną przepaskę biodrową i przepaskę z liści palmowych - maribó. Jego chrześcijańskim odpowiednikiem jest Święty Piotr. Jego taniec jest mocny, gwałtowny i dominują w nim ruchy przedstawiające torowanie sobie maczetą drogi w leśnej gęstwinie. Według mitologii Oggún spędza dużo czasu w lesie, współpracując w polowaniach z jednonogim Orisha o imieniu Ochosi. Ołtarzyk dla tego bóstwa ma formę stalowego kociołka z metalowymi elementami wewnątrz.
Ochosi
Ochosi jest panem lasu i łowiectwa. Jego atrybutami są łuk i strzały. Nie ma za to przypisanych sobie konkretnych kolorów. Ochosi ma tylko jedną a nogę i zgodnie z legendą, porusza się konno, lub na barkach bóstwa Oggún. Taniec imituje konną jazdę i strzelanie z łuku. Katolicki święty, z którym jest kojarzony, to Święty Norbert.
Ochún
Ochún jest właścicielką słodkiej wody, a także boginią słodyczy, piękna, miłości i pieniędzy. Symbolizuje ją kolor złoty lub żółty, a jej atrybutem jest lusterko, wachlarz lub według innych źródeł dzban miodu. Santeros utożsamiają ją z chrześcijańskim wizerunkiem La Virgen de la Caridad del Cobre. Ochún miewa złośliwy charakter, choć częściej przywdziewa postawę czarującą i zalotną. Cześć oddaje się jej, składając w ofierze kwiaty, owoce, miód i cygara. Tańcem opowiada się liczne historie dotyczące głównie jej romansów. Dominują tu gesty tworzenia makijażu, układania włosów czy nacierania się miodem.
Yemayá
Yemayá jest z kolei władczynią wody słonej. Władaniem morzami i oceanami dzieli się z Olokún, która panuje nad nimi nocą. Yemayá jest symbolizowana przez połączenie koloru niebieskiego z białym i poprzez liczbę siedem. Jej odpowiednikiem katolickim jest Maria Dziewica. Według podań jest matką większości Orisha. W darach składa się jej ryby i mięso. W tańcu, obszerną, niebieską spódnicą imituje się ruch morskich fal.
Changó
Changó jest najmocniejszym z pośród Orisha. Jest panem ognia i burzy i jak na tę rolę przystało, włada piorunami. Ponadto jest władcą bębnów, muzyki i zabawy. Uosabia męską siłę i atrakcyjność. Jest bardzo impulsywny, arogancki i pewny siebie. Poprzez symbolizujące go kolory - czerwony i biały, oraz atrybuty - miecz i dwustronny topór, jest kojarzony ze Świętą Barbarą (przedstawiano ją na obrazach w czerwonej szacie i z mieczem). W tańcu przeważają ruchy imitujące zbieranie z nieba piorunów oraz przygotowania do zabawy - poprawianie wąsów, wygładzanie ubrania. Gdy w tańcu pojawiają się również inni Orisha, Changó, pokazem siły zaczyna rywalizować z męskimi bogami (Oggún) i flirtować z Ochún lub Yemayá. Changó kochają wszystkie boginie i z niejedną łączą go romanse, przez co skupia na sobie bezustannie gniew pozostałych bogów-mężczyzn.
Oyá
Oyá jest władczynią wiatru. Mieszka na cmentarzu, ale nie jest boginią zmarłych (zmarłym patronują m.inn. Egun, Yewa, a przede wszystkim Odua). Jej atrybutem jest ciemny koński ogon - tzw. Iruke, a symbolizującymi ją kolorami jest zestawienie pięciu barw - biały, pomarańczowy, czerwony, niebieski i zielony lub jedynie kolor liliowy bądź karmelowy. Podczas tańca przedstawia się jej wojowniczy charakter ostrymi ruchami, groźną mimiką i krzykiem.
Babalu Ayé
Babalu Ayé jest odpowiedzialny za wszelkie choroby i chorych. Często nazywa się go imieniem San Lazaro bądź Asoano. Jego katolicki odpowiednik to Święty Łazarz. Przedstawiany jest jako bardzo schorowany starzec, chodzący o kulach. Taniec mu poświęcony jest inscenizacją uzdrawiania przez niego ludzi, przy czym sugestywnie należy przedstawić również chorobę samego San Lazaro. Tancerz kuleje, zatacza się, wywraca oczyma i robi przeróżne, pełne cierpienia miny. Atrybutem Babalu Ayé jest trzcinowa miotełka, którą oczyszcza chorych z ich przypadłości.
Obatalá
Obatalá jest jednym z najważniejszych Orishas. Zgodnie z tradycją przyjmuje się, że jest stwórcą ludzi. Jak mówią santeros jest władcą głów. Symbolizuje go kolor biały. Różne legendy czy podania raz przedstawiają Obatalá jako kobietę, innym razem jako mężczyznę. Jest stworzycielem wszystkich Orisha. Taniec Obatalá jest spokojny. Tancerz z poważną miną chodzi przygarbiony wykonując delikatne gesty białym końskim ogonem - Iruke.
Osaín
Osaín włada kolorami i mocą ziół. Jest kaleką, bez lewej nogi i prawego ramienia. Jedno z jego uszu jest większe i bóstwo słyszy nim wszystko, co się dzieje na świecie. Symbolizuje go paleta wszystkich barw tęczy. Według legend jest bliskim przyjacielem Changó. Bardzo rzadko można oglądać taniec dla niego, gdyż jest to Orisha stosunkowo mało popularny. Taniec wykonuje się na jednej nodze, z ręką, w geście nasłuchiwania przystawioną do ucha.
Los Ibeyis
Los Ibeyis (Ibeyi), to para bliźniąt, złączona pępowiną. Są opiekunami małych dzieci. Reprezentują też szczęście i fortunę, dzięki czemu uważa się je za patronów hazardu. Poza stawianymi w ołtarzach figurkami przedstawiającymi Los Ibeyis, nie otacza się ich rozwiniętym kultem.
Orula
Orula jest odpowiedzialny za wróżby i przepowiednie. Symbolizuje go zestawienie koloru żółtego z zielonym. W darach dla Orula ofiarowuje się głównie owoce i tytoń. Kojarzony jest z postacią Świętego Franciszka z Asyżu. Jego patronat jest niezbędny podczas przeprowadzania tzw. consulta - czyli przepowiedni "kapłana" - babalawo. Ciekawostką jest fakt, że wszyscy, którzy chcą przyjąć patronat któregokolwiek z Orisha, muszą najpierw zorganizować ceremonię, podczas której dowiadują się, który z Orisha jest im przypisany. Obrzęd ten określa się jako przyjęcie tzw. ręki Orula (mano Orula).
Oprócz wymienionych przez nas Orishas, istnieje jeszcze bardzo wiele bóstw. Mimo ogromnego szacunku jakim się cieszą, są one jednak w znacznie mniejszym stopniu czczone tradycjami i praktykami religijnymi. Do tej grupy zaliczyć można chociażby Orisha Oko - patrona rolnictwa, Inlé - odpowiedzialnego za rybołówstwo, Agayú - patrona słońca i wulkanów, nocną patronkę głębin morskich - Olokún, czy też władającą nagrobkami- Yeguá. Poza nimi jest całe mnóstwo Orisha, o których już mało kto cokolwiek wie (np. Osun, Mafererefun, Ikú, Dadá, Obbá).
Zwykle każdy santero ma swojego patrona. Z przyznaniem opiekuna w postaci Orisha wiąże się wiele tradycyjnych obrzędów i ceremonii. Obecnie przyjmuje się patronaty jedynie niektórych Orisha, ze względu na zbyt drastyczne, tradycyjne formy dokonywania święceń. Kiedyś na przykład, aby zostać wyświęconym na San Lazaro, trzeba było przejść test tak zwanego przyjęcia przez ziemię, polegający na 30 dniowym zakopaniu po szyję w ziemi. Z kolei przy święceniach na Olokún, najstarsza osoba z rodziny wyświęcanego musiała oddać się w ofierze i utopić się w morzu. Zrozumiałe więc, że w obecnych czasach są to zbyt drastyczne formy rytuałów religijnych.
Każdy dostępujący święceń w Regla Lucumi przechodzi okres oczyszczenia, podczas którego może nosić jedynie białe ubranie i musi stosować się do bardzo określonych zasad funkcjonowania w społeczeństwie. Nosi wówczas korale (collares) w kolorze przynależnego mu Orisha. Właśnie te osoby (santos) są najbardziej wyraźną oznaką popularności Santerii na Kubie. W całej Hawanie, na każdym kroku napotkać możemy kobiety i mężczyzn w białych strojach. Warto wiedzieć, że nie wolno robić im zdjęć, ani np. podawać im ręki. Większość santeros regularnie, co roku powtarza ów roczny rytuał oczyszczenia.
Nikodem Bąkowski
Ale Miodowska
żródło:
http://sho.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=96&Itemid=65
Data utworzenia: 19/07/2012 @ 01:12
Ostatnie zmiany: 10/12/2017 @ 22:45
Kategoria : Kuba
Strona czytana 24923 razy
 Wersja do druku
|
|
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Góra