Reformacja protestancka stworzyła nowe nurty wiary chrześcijańskiej — luterański, anabaptystyczny oraz reformowany. Czwartym nurtem, jednym z najważniejszych dla Stanów Zjednoczonych i Wspólnoty Brytyjskiej była Reformacja anglikańska w Anglii, która w swoim konserwatywnym podejściu do reformy może być porównywana z ruchem luterańskim. Nie mając przywódcy pokroju Kalwina czy Lutra, została zdominowana przez władcę, który stał się głową Kościoła narodowego. Z tego też powodu została zapoczątkowana w wyniku świeckich posunięć politycznych. Kontynuowano ją już jako ruch religijny, a zakończono w formie Rozporządzeń Elżbietańskich w połowie szesnastego wieku. Rozprzestrzeniła się na całym świecie ze względu na światowy zasięg brytyjskiego osadnictwa.
(...)
Należy także pamiętać, że władcy dynastii Tudorów, którzy panowali w Anglii w latach 1485-1603, utworzyli silne państwo narodowe, w którym władca dzięki armii i administracji potrafił zapewnić powstającej klasie średniej bezpieczeństwo stanowiące podstawowy warunek prowadzenia interesów. W zamian klasa średnia zaakceptowała pewne ograniczenia swoich swobód i współpracowała z panującym, który wykorzystywał ją dla swych celów w polityce wewnętrznej. Do roku 1485 stara szlachta feudalna praktycznie zanikła, ponieważ jej zaangażowanie w wojnę Róży Czerwonej i Białej równało się klasowemu samobójstwu. Król oraz klasa średnia zjednoczyły się w zamiarze zapewnienia swym ziemiom dobrobytu. Stąd też pojawiła się rosnąca świadomość narodowa, wspierająca władcę w jego wysiłkach zmierzających do uniezależnienia angielskiego Kościoła od papiestwa. Ogromne posiadłości ziemskie Kościoła rzymskiego w Anglii, papieskie podatki ściągające niemałe przecież sumy do Rzymu oraz sądy kościelne rywalizujące z sądami królewskimi wzbudzały gniew zarówno króla, jak i jego poddanych. Problemy te sprawiły, że naród poparł Henryka VIII, kiedy król zdecydował się zerwać z Rzymem.
Nie wolno pominąć tu znaczenia czynnika intelektualnego. Humaniści biblijni, czyli reformatorzy oksfordzcy z uniwersytetu w Oxfordzie, tacy jak na przykład John Colet (ok. 1466-1519 r.), dziekan kościoła św. Pawła, rozpoczęli na początku szesnastego wieku studiowanie Biblii w językach oryginalnych, korzystając z greckiego tekstu Nowego Testamentu przygotowanego przez Erazma z Rotterdamu. Następnie przekazywali uzyskaną w ten sposób wiedzę swoim podopiecznym. Humaniści ci odnosili się niezwykle krytycznie do upadku moralnego rzymskiego Kościoła. Bardzo zależało im na przeprowadzeniu reform. William Tyndale (ok. 1494-1536 r.) oraz Miles Coverdale, którzy dokonali później przekładu Pisma na język angielski, także byli reformatorami. Tyndale w roku 1525 opublikował w Wormacji dwa wydania swojego Nowego Testamentu po angielsku, po trzy tysiące egzemplarzy każde. Przekład ten, z opracowanej przez Erazma greckiej wersji, był pierwszym drukowanym Nowym Testamentem w języku angielskim. Rozprowadzano go w Anglii, korzystając z pomocy zaprzyjaźnionych kupców. Chociaż Tyndale został stracony w 1536 roku w okolicach Brukseli, jego dzieło żyło nadal, pełniąc stymulującą rolę w rozwoju reformy religijnej w Anglii. Miles Coverdale wydał w 1535 roku pierwszą kompletną angielską wersję całej Biblii. Zapewne ten, kto interesuje się historią Reformacji, zauważy iż jej osiągnięcia zawsze szły w parze z ukazywaniem się przekładów Biblii w językach narodowych.
Podobnie pisma Lutra rozpowszechniano szeroko po całej Anglii. Uczeni w Oxfordzie i Cambridge wczytywali się z entuzjazmem w jego Niewolę babilońską, zgadzając się z zawartą w tej księdze krytyką nadużyć Kościoła rzymskiego. W 1521 roku Henryk VIII zaatakował ten traktat w swym prostackim pseudo-dziele zatytułowanym
W obronie siedmiu sakramentów. Wdzięczny papież nadał mu za to tytuł „obrońcy wiary", którego to tytułu używali od tego czasu wszyscy protestanccy władcy Anglii. Publiczne spalenie książek Lutra nie powstrzymało rozpowszechniania jego idei, zaś ludzie tacy jak Tyndale czy Tomasz Cranmer do idei protestanckich tylko się przez to zbliżyli.
Bezpośrednią przyczyną nadejścia angielskiej Reformacji były nie tyle afery miłosne Henryka VIII, co raczej jego pragnienie posiadania prawowitego potomka płci męskiej. Zdawało się, że ze związku z Katarzyną nigdy nie będzie syna. Aby otrzymać rozwód, a jednocześnie zezwolenie na poślubienie Anny Boleyn, w której był zakochany, Henryk musiał podporządkować sobie Kościół w Anglii. Jego posunięcia stanowiły bezpośredni, osobisty powód rozpoczęcia Reformacji.
Reformacja kościelna za Henryka VIII (1509-1547 r.)
Henryk VIII, który panował od 1509 do 1547 roku, był przystojnym, hojnym, silnym władcą o szerokich horyzontach. Znał teologię, był dobrym muzykiem i mówił po łacinie, francusku i hiszpańsku tak samo dobrze, jak po angielsku. Uwielbiał polowanie, łucznictwo oraz tenis — sporty, które sprawiły, że stał się bardziej popularny wśród Anglików niż jego skąpy ojciec, Henryk VII. Ojciec usiłował skoligacić swoją dynastię z liczącymi się królewskimi rodami w Europie, opracowując strategię małżeństw Jego córka
Małgorzata wyszła za Jakuba ze Szkocji (jej prawnuk, Jakub VI ze Szkocji zasiadł w 1603 roku na tronie angielskim jako Jakub I). Syn Henryka VII, Artur, ożenił się z hiszpańską księżniczką Katarzyną Aragońską. Kiedy Artur umarł, skąpy król, nie chcąc utracić dóbr Katarzyny, wymógł w 1503 roku na papieżu Juliuszu II dyspensę pozwalającą na wydanie Katarzyny za młodszego brata Artura, Henryka. Henryk i Katarzyna mieli tylko jedno dziecko, dziewczynkę. Później miała ona wsławić się swym panowaniem jako Maria Tudor.
Kiedy już stało się oczywiste, że z tego małżeństwa nie będzie syna, Henryk potraktował to jako problem, ponieważ uważał, że po jego śmierci Anglia będzie potrzebować władcy płci męskiej — kogoś, kto dzielnie broniłby jej granic w czasach międzynarodowych niepokojów. Był też przekonany, że to Bóg karze go za poślubienie wdowy po jego bracie, który to uczynek jest zabroniony zarówno przez prawo kanoniczne, jak i Trzecią Księgę Mojżeszową 20: 21. Kiedy Henryk zakochał się w ślicznej Annie Boleyn, nakazał swojemu doradcy kardynałowi Wolseyowi wynegocjowanie z Klemensem VII rozwodu z Katarzyną. Klemens VII nie mógł spełnić takiej prośby, ponieważ w 1527 roku znajdował się pod wpływem bratanka Katarzyny, potężnego Karola V, władcy Hiszpanii i cesarza Niemiec. Po powrocie kardynała Wolseya Henryk oskarżył go o zdradę stanu, jednak Wolsey zmarł, zanim Henryk zdążył doprowadzić do jego egzekucji.
Premierem Henryk ustanowił Tomasza Cromwella, zaś w 1532 roku na urząd arcybiskupa Canterbury powołano protestanta Tomasza Cranmera (1489-1556 r.). Ponieważ było już oczywiste, że papież nie da mu rozwodu, Henryk postanowił otrzymać go od duchowieństwa angielskiego, na którym planował to wymusić mocą decyzji Parlamentu. Parlament Tudorów miał był reprezentantem ludu, ale odpowiadał raczej przed królem niż przed ludem, ponieważ Tudorowie panowali jak dyktatorzy — żelazną pięścią w jedwabnej rękawiczce. Tak właśnie Reformacja w Anglii została zapoczątkowana przez świecką władzę króla i Parlamentu. Parlament Reformacji zakończył okres papieskich wpływów i monastycyzmu.
W 1531 roku Henryk oskarżył angielskie duchowieństwo o pogwałcenie prawa zabraniającego zatwierdzania jakiejkolwiek osób na stanowiska duchowne przez papieża bez zgody króla, ponieważ duchowieństwo uznało Wolseya za legata papieskiego — króla nie powstrzymał fakt, że Wolsey był jego zaufanym doradcą. Henryk następnie zmusił duchowieństwo do zaakceptowania jego samego jako głowy Kościoła w Anglii „na ile pozwala na to prawo Chrystusa". Nałożył też na nie karę w wysokości ponad 118 tysięcy funtów. W 1532 roku ponownie nałożył na duchowieństwo grzywnę. W czasie konwokacji, czyli krajowego zgromadzenia Kościoła rzymskiego w Anglii, zmusił go do zaakceptowania regulacji pod nazwą
Podporządkowanie duchowieństwa, według którego żadna bulla papieska nie może być ogłoszona w Anglii bez zgody panującego. W ten sposób duchowieństwo uznało Henryka za swojego zwierzchnika, zaś jego małżeństwo z Katarzyną unieważnił w swoim sądzie kościelnym arcybiskup Cranmer w 1533 roku. W tym samym roku Henryk ożenił się z Anną.
Następnie Henryk zwrócił się o pomoc do Parlamentu. Parlament zabronił angielskiemu duchowieństwu zamieszkiwania poza krajem. Inna ustawa zabraniała płacenia annatów (dorocznych podatków) papieżowi. Parlament zniósł możliwość odwoływania się od decyzji sądów kościelnych w Anglii do sądu papieskiego w Rzymie. Najważniejszym krokiem ku uniezależnieniu Kościoła w Anglii od papiestwa był następnie tzw.
Akt supremacji z 1534 roku. Ustawa stwierdzała, że król jest „najwyższą głową kościoła w Anglii". Stanowiło to polityczne zerwanie z Rzymem. W tym samym roku Parlament wydał jeszcze
Act of Succession, który przyznawał tron dzieciom Henryka i Anny. Poddani mieli składać przysięgę przestrzegania ustawy oraz odrzucenia władzy papieskiej. Kiedy odważny Tomasz More odmówił złożenia przysięgi, został stracony. Henryk był teraz głową angielskiego Kościoła.
Henryk uważał oczywiście, że skutki jego posunięć będą trwałe tylko wtedy, jeżeli uda mu się związać klasę średnią Anglii ze zmianami, którymi chciał ją gospodarczo zainteresować. Patrząc łakomie na majętności rzymskiego Kościoła, żądał od Cromwella zbierania dowodów (niektóre z nich były prawdziwe) na grzechy mnichów. W 1536 roku Parlament nakazał zamknięcie wszystkich klasztorów o przychodzie rocznym mniejszym od dwustu funtów. Zamknięto wówczas 376 klasztorów, zaś ich własność została przejęta przez koronę. W roku 1539 ponad 150 większych klasztorów zostało zamkniętych na mocy ustawy Parlamentu. Z Izby Lordów znikło dwudziestu ośmiu opatów. Król zatrzymał część ziem i majątku dla siebie, a resztę rozdał lub tanio sprzedał ziemiaństwu należącemu do klasy średniej. Ludzie ci stali się nową szlachtą i lojalnymi zwolennikami kościelnych zmian przeprowadzonych przez Henryka i Parlament. Henryk osiągał roczny dochód w wysokości około stu tysięcy funtów. Ponieważ należało zatroszczyć się o usuniętych mnichów, państwo po raz pierwszy przeprowadziło akcję polegającą na przyznaniu niektórym z nich pomocy.
Uchwalenie w 1539 roku przez Parlament
Sześciu Artykułów stanowiło dowód, że Henryk zerwał tylko administracyjne więzy z Rzymem. Artykuły potwierdzały obowiązywanie doktryny transsubstancjacji, praktykę komunii pod jedną postacią, celibatu oraz spowiedzi usznej. W teologii Kościół w Anglii pozostał więc wierny Rzymowi. Pewne warunki dla reform stworzył Henryk w 1536 roku, wydając
Dziesięć Artykułów i zatwierdzając angielskie tłumaczenie Biblii. Stąd też w 1539 roku wydano Wielką Biblię (Great Bible) będącą przejrzanym i uzupełnionym dziełem Tyndale'a i Coverdale'a. Cranmer napisał do niej przedmowę. Przeszła do historii pod nazwą „Biblii łańcuchowej", ponieważ w wielu kościołach była przykuta na stałe za pomocą łańcucha. Kiedy minęło niebezpieczeństwo ataku z zewnątrz, Henryk ponownie wymusił wprowadzenie konserwatywnych
Sześciu Artykułów z 1539 roku.
W międzyczasie Henrykowi znudziła się już Anna Boleyn, szczególnie dlatego, że z ich związku narodził się nie chłopiec, lecz dziewczynka, której nadali imię Elżbieta. W 1536 roku Annę osądzono pod zarzutem zdrady i ścięto. Następnie Henryk ożenił się z Jane Seymour, która przed swoją śmiercią urodziła mu upragnionego syna. Henryk pojął później Annę z Cleves, z którą się rozwiódł, jeszcze później Katarzynę Howard, którą stracono i wreszcie ożenił się z Katarzyną Parr, która miała to szczęście, że go przeżyła.
Henryk uwolnił Kościół od władzy papiestwa i podporządkował go tronowi, czyniąc zeń Kościół państwowy. W testamencie swoim postanowił, że tron przejmie jego syn Edward. Po Edwardzie następowałaby Maria, córka Katarzyny Aragońskiej, zaś po Marii Elżbieta, córka Anny Boleyn. W momencie śmierci Henryka Kościół angielski był Kościołem państwowym, którego głową był król państwa, jednak w swej doktrynie i obrzędowości miał charakter rzymskokatolicki. Jednakże nawet przeciętny człowiek miał dostęp do Biblii w swoim własnym języku. Syn Henryka — Edward był tym, który miał przeprowadzić protestancki etap Reformacji, zapoczątkowanej przez Henryka jako ruch kościelny w latach 1527-1547.
Reformacja protestancka za Edwarda VI
Ponieważ Edward VI w chwili wstąpienia na tron miał zaledwie dziewięć lat, ustanowiono regenta — brata jego matki, księcia Somerset. W jakieś dwa i pół roku później zastąpił go książę Northumbrii.
Somerset przejawiał sympatie protestanckie i pomógł młodemu królowi w przeprowadzaniu zmian, które przekształciłyby Reformację w Anglii w ruch religijny i teologiczny. W 1547 roku Parlament przyznał prawo do kielicha uczestnikom nabożeństwa komunijnego, uchylił ustawy o zdradzie i herezji oraz
Sześć Artykułów, w 1549 roku zalegalizował małżeństwa duchownych, a wcześniej, w roku 1547 nakazał rozwiązanie kaplic fundowanych z przeznaczeniem do odprawiania mszy za duszę darczyńcy.
Somerset podejmował też działania konstruktywne. Nabożeństwa odbywały się w języku ojczystym, a nie po łacinie. Ustawa o ujednoliceniu (
Act of Uniformity) z 1549 roku zalecała stosowanie tzw.
Book of Common Prayer (Księgi Modlitwy Powszechnej) opracowanej przez Cranmera. Kładł on w niej nacisk na używanie podczas nabożeństwa języka angielskiego, czytanie Biblii oraz uczestnictwo całego zgromadzenia w oddawaniu Bogu czci. Drugie, bardziej protestanckie wydanie, opublikowane w 1552 roku, odzwierciedlało Bucerowskie wpływy kalwinistyczne. Kościół miał je stosować na mocy kolejnego
Act of Uniformity. Modlitewnik, o którym mowa, jest — po uwzględnieniu niewielkich zmian, wprowadzonych za panowania Elżbiety — tym samym modlitewnikiem, którego używa po dziś dzień Kościół anglikański. Cranmer podjął się również opracowania wyznania wiary z pomocą teologów takich jak np. John Knox. Powstałe w wyniku tego
Czterdzieści Dwa Artykuły stały się na mocy zatwierdzenia królewskiego wyznaniem wiary Kościoła anglikańskiego. Artykuły były w swej wymowie nieco kalwinistyczne, szczególnie w kwestii predestynacji i poglądu na Wieczerzę. Wkrótce po podjęciu decyzji w sprawie Artykułów Edward VI zmarł.
Reakcja rzymskokatolicka za panowania Marii Tudor
Maria, której panowanie przypada na lata 1553-1558, była córką Henryka VIII i Katarzyny Aragońskiej. Okres ten zbiegł się z kontrreformacją Kościoła rzymskiego na kontynencie i może być uważany za jej europejski odpowiednik. Za poradą kardynała Reginalda Pole, Maria, która była zagorzałą katoliczką, zmusiła Parlament do przywrócenia w Anglii praktyk religijnych w tej postaci, jaką miały w chwili śmierci jej ojca w 1547 roku, oraz do unieważnienia dotychczas wprowadzonych zmian. Parlament podjął odpowiednie kroki, ale nie zwrócił ziem, które odebrano Kościołowi rzymskiemu za panowania Henryka VIII. Maria wyszła za mąż w 1554 roku za Filipa II z Hiszpanii, jednak małżeństwo to nie cieszyło się sympatią poddanych, a i Filip nigdy nie odwzajemnił miłości Marii.
Około ośmiuset angielskich duchownych odmówiło zaakceptowania tych zmian, w rezultacie czego utracili swoje parafie. Wielu z nich uciekło do Genewy i Frankfurtu przed grożącą im karą. W czasie prześladowań zapoczątkowanych przez Marię Tudor za wiarę zginęło prawie trzysta osób, głównie z handlowych terenów południowowschodniej Anglii. Najważniejszymi spośród męczenników byli biskupi Latimer, Ridley i Cranmer. Latimer pocieszał Ridleya na stosie mówiąc, że ich stos rozpali w Anglii taki płomień, który dzięki łasce Bożej nigdy nie zgaśnie. Cranmer, zastraszony, początkowo odwołał swoje poglądy, ale później publicznie je potwierdził i gdy stos, na którym go umieszczono zaczął płonąć, najpierw włożył do ognia prawą rękę, którą podpisał wyrzeczenie się idei Reformacji i trzymał ją w płomieniu do całkowitego spalenia. Nic nie mogło bardziej przydać impulsu Reformacji jak śmierć tych odważnych męczenników. Ich szczere przekonanie i odwaga przekonały Anglików co do prawdziwości ich poglądów.
Księga męczenników Foxe'a (1563 r.) opisuje prześladowania we wszystkich szczegółach. Historie te wzbudziły powszechną sympatię do protestantyzmu. Maria popełniła trzy wielkie błędy, poślubiając Ludwika II, przywracając władzę papieża i rozpoczynając prześladowania. Anglicy nigdy nie lubili skrajności i zareagowali przeciwko postępowaniu Marii tak samo, jak niektórzy zareagowali przeciwko skrajnym zmianom w kierunku protestantyzmu za panowania Edwarda VI. Wraz z wstąpieniem na tron Elżbiety przygotowano drogę do rozwiązania kompromisowego.
Rozporządzenie elżbietańskie
Kiedy Elżbieta w wieku dwudziestu pięciu lat wstąpiła na tron, stanęła przed wieloma problemami. Maria Stuart rościła uzasadnione pretensje do tronu. Hiszpania była gotowa do interwencji w celu poparcia roszczeń do tronu angielskiego Filipa, męża zmarłej Marii Tudor. Anglia zaś była podzielona na dwa obozy — rzymskokatolicki i protestancki. Elżbieta miała do wyboru jedynie protestantyzm, ponieważ rzymskie duchowieństwo nie uznałoby legalności małżeństwa jej rodziców. Nie chciała jednak ryzykować otwartego konfliktu z siłami popierającymi papieża. Z tej to przyczyny wybrała opcję, która była do przyjęcia dla większości obywateli — zwolenników umiarkowanej formy kultu religijnego, pozwalającej uniknąć wszelkich skrajności.
Elżbieta przeforsowała w Parlamencie uchwalenie w roku 1559 ustawy znanej jako
Akt supremacji, który czynił królową „jedyną najwyższą władczynią tego królestwa" w sprawach duchowych i kościelnych, jak również świeckich. Tytuł ten mniej kłuł niektórych w oczy niż „najwyższy zwierzchnik Kościoła", na którego przyznanie tak nalegał Henryk VIII. Tytuł ten stwierdzał posiadanie przez królową władzy administracyjnej, a przy tym sugerował, że sprawy wiary i moralności są rzeczą Kościoła Anglii.
Act of Uniformity wprowadzał do użytku modlitewnik z 1552 roku, z niewielkimi jedynie zmianami. Nieobecność na nabożeństwie miała być karana grzywną w wysokości jednego szylinga. Poprawiono
Czterdzieści Dwa Artykuły, pomijając te spośród nich, które potępiały antynomianistów, anabaptystów i millenarystów, i zmieniając porządek innych, tak że ostatecznie pozostało ich trzydzieści dziewięć. Te
Trzydzieści Dziewięć Artykułów zostało zatwierdzonych przez Parlament w 1563 roku jako wyznanie wiary Kościoła anglikańskiego, zaś od pastorów wymagano podporządkowania się mu. Wyznanie to, z niewielkimi zmianami wprowadzonymi w 1571 roku, stanowi do dzisiaj oficjalne wyznanie wiary Kościoła anglikańskiego.
Poczynania te, chociaż umiarkowane, wywołały nieprzejednaną wrogość papieża i w 1570 roku papież Pius V wydał bullę ekskomunikującą Elżbietę i zwalniającą jej poddanych od posłuszeństwa względem królowej. Elżbieta odpowiedziała ustawą skierowaną przeciwko jezuitom, którzy planowali odzyskać z powrotem Anglię dla papiestwa. W 1568 roku William Allen powołał seminarium w Douai we Flandrii, gdzie jezuici mogli kształcić ludzi do potajemnej pracy duszpasterskiej wśród zwolenników papieża w Anglii. W okresie tym stracono około 125 jezuitów. Następnie papież zwrócił się o pomoc do Filipa Hiszpańskiego w celu odzyskania swych wpływów w Anglii. Filipowi nie trzeba było tego dwa razy
powtarzać, ponieważ był wiernym synem Kościoła rzymskiego i wiedział, że Elżbieta sekretnie wspiera jego buntujących się poddanych w Holandii. W 1588 roku zebrał wielką flotę — słynną Hiszpańską Armadę — i wyruszył przeciwko Anglii. Flota jego została sromotnie pobita przez flotę angielską, która składała się z mniejszych, lepiej manewrujących okrętów obsadzonych przez znakomitych żeglarzy. Zwycięstwo to uczyniło z Anglii bohatera protestantyzmu w Europie i zniweczyło ostatnie nadzieje papieża na odzyskanie wpływów w Anglii.
Reformacja dała ludności angielskiej Biblię w ich własnym języku. Anglia stała się przodującą siłą protestantyzmu w Europie, pomagając holenderskim oraz francuskim kalwinistom w walce przeciwko katolickim władcom. Stworzono Kościół państwowy. Niechęć Irlandii względem Anglii jeszcze bardziej się pogłębiła, ponieważ Irlandia pozostała wierna papiestwu. Bunt Irlandii wobec korony pod koniec panowania Elżbiety prawie do granic wyczerpał jej zasoby finansowe. Sprzedaż i darowizny ziemi odebranej Kościołowi rzymskiemu na rzecz klasy średniej sprawiły, że powstała nowa szlachta Tudorów. Opaci, którzy utracili swoje klasztory, nie spotykali się już w Izbie Lordów. Potrzeba istnienia struktur, które przejęłyby funkcje socjalne Kościoła doprowadziła do poszerzenia w tej dziedzinie funkcji państwa. Rozporządzenia Elżbiety uczyniły z Anglii imperium stojące na drodze do wielkości, jednak droga ta nie była wolna od trudności.
Pokonanie Hiszpanii i papieża pozwoliło angielskim władcom zająć się problemem purytanizmu. W latach 1567-1660 purytanie stanowili siłę dominującą w polityce wewnętrznej Anglii. Próbowali oni raczej przekształcić Kościół anglikański, zamiast go obalać.
* * *
Fragment książki: Earle E. Cairns -
Z chrześcijaństwem przez wieki. Historia Kościoła Powszechnego
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Reformacja w Anglii
Wersja do druku
Góra