Utrata Jerozolimy w 1187 r. nie kwestionuje jeszcze racji bytu templariuszy; przeciwnie, w 1198 r. w Niemczech pojawia się nowy zakon rycerski: rycerze teutońscy [Krzyżacy], którzy wybiorą wierność ekskomunikowanemu cesarzowi Fryderykowi II (1210-1250), zdradzając w ten sposób pierwsze oznaki niemieckiego partykularyzmu, który wybuchnie w XVI wieku. W 1291 r. ostatnie chrześcijańskie bastiony w Ziemi Świętej padają pod naporem Turków mameluków. W 1307 r. Filip Piękny, pragnąc położyć kres finansowej potędze templariuszy, nakazuje aresztowanie wszystkich templariuszy francuskich i wywiera wszelką możliwą presję na papieża (Klemensa V, przebywającego w Poitiers, potem w Awinionie, poza obrębem jurysdykcji francuskiej, ale niebezpiecznie blisko terytorium króla), aby się od nich odciął. Zakon templariuszy zostaje rozwiązany w 1312 r., a jego wielki mistrz Jakub de Molay staje się w 1314 r. ostatnią ofiarą intrygi wyreżyserowanej przez Filipa i jego doradcę Wilhelma de Nogaret.
O ile powstawanie zakonów rycerskich i zjawisko miłości dwornej spotykają się na gruncie rycerskiego ideału rozpowszechnianego w XII wieku przez powieści Krystiana z Troyes, to trudniej określić, w jaki sposób w panoramie "Renesansu XII wieku" znaleźli się katarzy. Próbowano ich powiązać ze zjawiskiem miłości dwornej, lecz nie znaleziono odpowiednio przekonujących dowodów. Są oni wyznawcami dwóch religii wywodzących się z Cesarstwa bizantyńskiego, gdzie Kościół nie utrzymuje już kontaktów z Kościołem zachodnim od 1054 r. ("schizma wschodnia"). Pierwsza z nich, bogomilizm, pojawił się w Bułgarii i na początku XI wieku opanował Konstantynopol. Był uznawany za herezję i tępiony ogniem i mieczem, ale w rzeczywistości jego dogmaty są dość zbliżone do ortodoksji. Odnajdują się w nim dawne doktryny doketystyczne, utrzymujące, że fizyczne ciało Zbawiciela (a prawdopodobnie i ciało Maryi) jest ułudą. Antyjudaistycznie nastawieni bogomiłowie przemieniają Jahwe w Szatana.
Druga doktryna katarów zastępuje poprzednią w Okcytanii po 1167 r., kiedy to miał miejsce Sobór katarów w Saint-Felix-de-Lauragais, w którym uczestniczył bizantyński biskup Nicetas; jest ona ożywieniem dawnej herezji, orygenizmu Ojców z Pustyni Nitrijskiej w IV wieku. Katarzy orygeniści (ściśle mówiąc albigensi), zwani "radykałami" w odróżnieniu od "umiarkowanych" bogomiłów ("radykalny" i "umiarkowany" wiążą się z postaciami głoszonego przez nich "dualizmu"), mają lepiej wypracowaną doktrynę, nie pozbawioną wielkości, którą głosi dość słabo znana filozofia Jana z Lugio (albo z Lugano), lombardzkiego herezjarchy z Ber gamo ok. 1250 r.
W 1209 r. wyrusza krucjata przeciw albigensom, kierowana początkowo przez zawodowego żołnierza, Szymona z Monfort, który obraca w perzynę całe miasta i wioski, nie próbując odróżniać heretyków od dobrych katolików. Bardziej umiarkowana w dalszej części krucjata przeobraziła się ostatecznie w wojnę Francji o zdobycie Południa. Walka między koroną francuską a wolnymi panami okcytańskimi ciągnęła się z zaciekłością i szala zwycięstwa przechylała się z jednej strony na drugą aż do zdobycia głównej twierdzy katarów (Montsegur) w marcu 1244 r. Jak się wydaje, przywódcy katarów zdążyli się schronić w Lombardii, gdzie wkrótce pojawią się słynni bankierzy i kupcy lombardzcy. W istocie albigensi byli bankierami Południa i możliwe, że zabrali ze sobą swoją fortunę, jak sądzi Jean Duvernoy.
Podczas krucjaty przeciw albigensom (1231 r.) zostanie utworzone narzędzie papieskiej inkwizycji i powierzone zakonowi braci kaznodziejów, bardziej znanymi pod nazwą zakonu dominikańskiego od imienia swego założyciela (1216 r.), Dominika Guzmana. Wkrótce po Ordo Praedicatorum (OP) powstanie (1223 r.) zakon franciszkanów (Bracia Mniejsi), organizacja zakonna głosząca surową ascezę, założona przez Franciszka z Asyżu (1182-1226), który w młodości pochłaniał francuskie powieści rycerskie i stał się odpowiednikiem moralnej doskonałości Percewala i Galahada, w przeciwieństwie do nich nie sięgając jednak po broń. Rycerz Chrystusa i Pani Ubóstwa, wyzbywa się wszystkich ziemskich dóbr i zaczyna służyć prawdziwym wydziedziczonym tej ziemi, ubogim, chromym i nieszczęśliwym. Za pośrednictwem dwóch zakonów żebraczych chrześcijańskie posłanie dociera aż do serca mas, często pociągając za sobą ujemne skutki, gdyż płomień millenarystycznej i apokaliptycznej nauki rozpala się niekiedy mrocznym płomieniem. Zwłaszcza franciszkańscy "spirytuałowie" (fraticelli) pójdą za millenarystycznymi ideami kalabryjskiego opata, Joachima z Fiore (ok. 1135-1202), którego dzieło prorokujące nadejście nowej ery świata pewien franciszkanin obwołał w 1254 r. "wieczną ewangelią".
Nominalizm. Wydawało się, że budowla scholastyki, postawiona na fundamencie naukowego i filozoficznego systemu Arystotelesa, znalazła rozwiązanie wszystkich możliwych problemów, kiedy plejada znakomitych myślicieli zaczęła systematycznie podważać jej nazbyt ciasne założenia. Przywódcą nowego prądu będzie franciszkanin, Jan Duns Szkot (zm. 1308 r.), a po nim William Ockham (ok. 1285-1349), wraz z którym "nowa droga" przyjęła miano "nominalizmu" i opanowała uniwersytet paryski, gdzie będzie nauczana przez słynnych profesorów, jak Jan Buridan (zm. 1358 r.) i Mikołaj d'Oresme (zm. 1382 r.). Niezwykłą zasługą nominalizmu było wstrząśnięcie teologicznymi pierwocinami scholastyki przy założeniu, że świat nie jest tak ograniczony, jak sądzili Arystoteles i Ptolemeusz. W spotykających się często z prześladowaniami środowiskach nominalistycznych rodzi się doktryna o nieskończoności wszechświata i wielości światów, a także o dowolnym (czyli nie centralnym) położeniu Ziemi we wszechświecie. Obie te doktryny wyłoży późny nominalista niemiecki, Mikołaj z Kuzy (1401-1464).
Początki humanizmu. Scholastyka nie jest jedynym wytworem XIII wieku, który już nie zadowala myślicieli XIV wieku. Odkrywają oni, że za nauką Arabów kryje się w istocie jedynie grecko-rzymska starożytność, i pragną ugasić pragnienie wprost u źródła, a nie za pośrednictwem problematycznych często przekładów. Bardziej zdystansowani wobec religijnego ideału XIII wieku, odkrywają zmysłowość i nadają jej wyraz niepowtarzalnej w dziejach szczerości. Francesco Petrarka (1304-1374) i Giovanni Boccaccio (1313-1375) są prekursorami XV-wiecznych humanistów; właśnie oni wymyślają pojęcie "średniowiecza", fanatycznego i mrocznego wieku, który oddziela czasy nowożytne od grecko-rzymskiej starożytności, epoki nie tylko wybitnej intelektualnie, ale też posiadającej prawdę naukową. W istocie humanizm wierzy, że przyszłość trzeba odkrywać w przeszłości, ucząc się łaciny i greki.
Platoński synkretyzm. Ponieważ Arystoteles został już odkryty i przyczynił się do wypracowania tworu (scholastyki), który czasy nowożytne częściowo zanegowały, kilku mieszkańców Florencji żywiło przekonanie, że jedynie objawienie Platona może przynieść ostateczną prawdę. Dlatego bankier i przemysłowiec Kosma Medyceusz (zm. 1464 r.) postanowił powierzyć Marsilio Ficinowi (1433-1499) przekład dzieła Platona, a w dalszej kolejności Enneady Plotyna i liczne dzieła filozofów neoplatońskich. Epokę tę, znaną powszechnie jako "włoskie Odrodzenie", charakteryzuje to, co z braku lepszej koncepcji nazwano "platońskim synkretyzmem", czyli popieraną już przez Augustyna ideę "pierwotnego objawienia" Boga pierwszym ludziom, jacy zaludnili ziemię, objawienia, którego ślady można napotkać we wszystkich dawnych religiach i które jest przekładalne na kategorie platońskie. Dla Ficino i jego rywala Giovanni Pico delia Mirandola (1463-1494) oznacza to, że Hermes Trismegistos, Zoroaster, Mojżesz i Orfeusz są w równym stopniu depozytariuszami jednej i tej samej ukrytej prawdy. Prawda ta znajduje wyraz w magii neoplatońskiej i arabskiej, a także w żydowskiej kabale, odkrytej przez Giovanniego Pico, który wiedziony ciekawością codo źródeł wykraczającą poza grekę, nauczył się nieco hebrajskiego, aramejskiego i chyba również arabskiego. Zasada nowożytnej edukacji, która wiedzie przez grekę i łacinę, a także metodologia bezpośredniego dostępu do źródeł, pozwalająca nam odróżnić "specjalistę" od "dyletanta", są wytworem XV-wiecznego humanizmu i włoskiego Odrodzenia. Umocnione w XIX wieku przez pedagoga Wilhelma von Humboldta (1767-1835) dotarły do nas pozbawione wszystkich podstaw, które czyniły je pociągającymi w XV wieku: idei, że świetlistej przyszłości należy szukać w przeszłości i że poznanie innych kultur służy odkrywaniu ukrytych prawd, ważnych dla zbawienia ludzkości.
Pierwsze zorganizowane ruchy reformacyjne, stawiające sobie za cel powrót do pierwotnego ubóstwa Kościoła, pojawiają się w XII wieku. Waldensi z Lyonu (1173 r.) odgrywają tu najważniejszą rolę. O ile franciszkanie umieją podjąć część słusznych skarg ludności, to również przyczyniają się do powstania ruchów pauperystycznych i millenarystycznych. Jan Wiklif (zm. 1384 r.), profesor Oxfordu, jest inicjatorem ruchu lollardów, którzy odrzucają Eucharystię, celibat księży i hierarchię kościelną. Praski kaznodzieja Jan Hus (spalony na stosie w Konstancji w 1415 r.) mimo swych protestów jest uważany za ucznia Wiklifa. Stoi on u początków ruchu ludowego, który nie tyle wszczął wojnę religijną, co był po prostu ruchem niepodległościowym Czechów przeciwko Niemcom. W tych czasach próby ekumenicznego zbliżenia zdają się prowadzić do porozumienia między Kościołami zachodnim i wschodnim, ale idylla kończy się wraz z upadkiem Konstantynopola. Konflikty między Rzymem i Konstantynopolem, jakkolwiek mające pozór absurdalnego sporu doktrynalnego wokół Filioque, słowa nieprawnie wprowadzonego przez iberyjskich chrześcijan do nicejsko-konstantynopolitańskiego wyznania wiary, były w istocie konfliktem o władzę. Grecki patriarchat unieważnił traktat o zjednoczeniu podpisany w 1439 r. we Florencji przez bizantyńskiego cesarza Jana VIII Paleologa.
Na początku XVI wieku znacznie bardziej dramatyczna schizma religijna dzieli północne Niemcy od reszty Europy. Jest ona dziełem augustyńskiego mnicha Marcina Lutra (1483-1546), profesora teologii na uniwersytecie w Wittenberdze; rozważania nad Pawłem i Augustynem prowadzą go do wniosku, że pośrednictwo Kościoła jest bezużyteczne, sakramenty nieskuteczne, grzeszna kondycja ludzkości czyni celibat niemożliwym, a małżeństwo odpychającym, ale mimo to koniecznym; indywidualnej predestynacji nie może zmienić żaden ludzki uczynek, wreszcie usprawiedliwienie dokonuje się przez samą wiarę, bez konieczności spełniania dobrych uczynków. Przybiwszy 95 tez (31 października 1517 r.) do drzwi katedry w Wittenberdze Luter odważnie broni swych poglądów przed kardynałem legatem 
Kajetanem. Pod wpływem swego przyjaciela, humanisty Filipa Schwarzerda-Melanchtona (1497-1560), Luter przekroczy wreszcie w wielu punktach religijną doktrynę i praktykę, zaś jego francuski uczeń Jan Kalwin (1509-1564), który od 1541 r. rządzi Genewą, będzie bronił znacznie bardziej sztywnego, dogmatycznego i mrocznego protestantyzmu. Ruch protestancki obejmuje partykularystyczne księstwa Niemiec i Szwajcarii, których władcy nie akceptują w pełni władzy papieskiej. Sekularyzacja klasztorów spotyka się z entuzjastycznym przyjęciem watah uzbrojonych rycerzy, a także chłopów, którzy podburzani przez radykalnego protestanta Tomasza Munzera rozpętują wojnę, potępioną przez Lutra i krwawo stłumioną przez Związek Szwabski zreformowanych książąt (1525 r.). Sam ruch protestancki nie jest jednolity: w zasadzie fundamentalistyczny, obejmuje jednak znaczącą warstwę libertyńską (anabaptyści, entuzjaści, mennonici itd.). Sytuacja komplikuje się również dlatego, że Luter odwołuje swe poglądy z okresu młodości, podtrzymywane jednak do końca przez dawnych uczniów i zwolenników, wśród których najbardziej radykalni są Ulrich Zwingli (1484-1531) i Jan Kalwin.
Kościół katolicki z kolei organizuje własną reformację (niepoprawnie nazywaną "kontrreformacją", jakby był to ruch opozycyjny wobec Reformacji; w rzeczywistości Kościół katolicki skupia się na sobie, przyjmując część krytyki protestanckiej), której bohaterem będzie Towarzystwo Jezusowe, zakon założony w 1534 r. przez Ignacego Loyolę (1491-1556), a której zasady zostaną określone na długo trwającym Soborze Trydenckim (1545-1563). Podobnie jak reformacja protestancka, reformacja katolicka jest ruchem fundamentalistycznym, której surowa moralność i liczne zakazy (na przykład zakaz czytania dzieł umieszczonych na Index librorum prohibitorum) zaznacza nadejście czasów nowożytnych. W 1534 r. od Kościoła rzymskiego oddziela się inny Kościół narodowy, Angielski Kościół państwowy. Konflikty religijne i objęcie władzy przez purytańskich kalwinistów będą przyczyną rewolucji angielskiej (1642 r.).
Nie sposób streścić tutaj całą historię rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa, Germanowie są ewangelizowani przez Bonifacego-Ulfila (680-754) i sami z kolei wysyłają misje do pozostających pod wpływem Słowian Bułgarów, ale ich chan Borys wybiera chrzest z rąk Greków (860 r.). Natomiast bizantyńska misja braci Cyryla (ok. 826-869) i Metodego (ok. 815-885) na Morawach nie odnosi powodzenia, lecz stworzony przez nich alfabet, znany pod nazwą "cyrylicy", zostanie przyjęty przez Słowian. W 988 r. skandynawski książę Włodzimierz kijowski wybiera chrześcijaństwo wschodnie, które przenika całą Rosję.
Terytorialna ekspansja Europy prowadzi do ewangelizacji wielu ludów. Na mocy konkordatu między papieżem a królami Hiszpanii i Portugalii chrześcijaństwo zakorzenia się mocno w Ameryce Południowej, towarzysząc podbojom Corteza (Meksyk) i Pizarra (Peru). Jezuici, obok dominikanów i franciszkanów, pożytkują najwięcej swej energii na działalność misyjną. Ten nowy i dynamiczny zakon pragnie zaszczepić wzorzec europejski w społecznościach tubylczych, tworząc wykształcone elity lokalne. Masy ludności, zwłaszcza w Brazylii, ocalone przez jezuitów przed pewną śmiercią, jaka czekała robotników na plantacjach i w innych przedsiębiorstwach europejskich, zostają poddane ewangelizacji w redukcjach, w których panuje surowy reżim religijnego komunizmu. Z punktu widzenia interesów kolonizatorów doświadczenie jezuitów posunęło się zbyt daleko. Zakon zostanie usunięty z Ameryki Łacińskiej w 1767 r. Niedługo później (1808 r.), z chwilą wyzwolenia się państw spod kontroli Europy, nastąpi kres Kościoła kolonialnego jako takiego.
Misje w Afryce, zarówno protestanckie jak i katolickie, rozwijają się dopiero od pierwszej połowy XIX wieku i odnoszą znaczny sukces. Trudniejsze okazuje się przeniknięcie chrześcijaństwa do Azji. Do Chin misjonarze docierają parokrotnie (635 r., 1294 r., ok. 1600 r.), ale udaje im się tam zakorzenić dopiero po wojnach opiumowych (1840-42). Misja Franciszka Ksawerego do Japonii (1549 r.) odniosła większy sukces i u schyłku XVI wieku żyło tam już trzysta tysięcy chrześcijan. Po tym okresie nastąpiły prześladowania trwające aż do 1858 r., kiedy odkryto istnienie kryptochrześcijan, wspólnot, które w tajemnicy ustrzegły swą wiarę chrześcijańską.
W Azji Południowo-Wschodniej katolicyzm pojawił się na Filipinach wraz z podbojem Hiszpanów (1538 r.). W krajach buddyjskich ekspansja chrześcijaństwa napotkała duży sprzeciw.
Pomimo stosunkowo wczesnej daty założenia pierwszych Kościołów chrześcijańskich na zachodnim wybrzeżu Indii, na subkontynencie indyjskim chrześcijaństwo pozostało wyobcowane. Stało się dominujące jedynie w małej kolonii portugalskiej Goa (1510r.). Po zdobyciu Indii przez Wielką Brytanię (1858 r.) rozwinęły tam wzmożoną działalność różnego rodzaju misje, ale mimo to nie zdołały pozyskać dla chrześcijaństwa więcej niż 3% ludności (1980 r.). W XIX wieku Australia i Nowa Zelandia były terenem ekspansji anglikanów (1788 r.), katolików (1838 r.) i protestantów (1840 r.).
Wielkie problemy Kościoła, zarówno doktrynalne jak i praktyczne, są rozstrzygane na soborach i synodach.
Pierwszy sobór ekumeniczny został zwołany przez cesarza Konstantyna w Nicei (Azja Mniejsza) i trwał od 19 czerwca do 25 sierpnia 325 r. Wzięło w nim udział 318 biskupów, którzy potępili arianizm. Nicejskie wyznanie wiary stwierdza pełnię bóstwa w Chrystusie. Dłuższa jego wersja, zatwierdzona przez sobór w Chalcedonie (451 r.), stanowi wyznanie wiary chrześcijan po dziś dzień.
Drugi sobór ekumeniczny został zwołany w 381 r. przez Teodozjusza I w Konstantynopolu. Zajął się on "pneumatomachami", którzy uważali, że Duch Święty jest niższy niż Ojciec i Syn.
Trzeci sobór ekumeniczny został zwołany przez Teodozjusza II w Efezie (Azja Mniejsza) w 431 r., aby położyć kres sporowi chrystologicznemu, który przeciwstawiał Nestoriusza, patriarchę Konstantynopola, Cyrylowi, biskupowi aleksandryjskiemu w Egipcie. Oba stronnictwa wzajemnie się ekskomunikowały, ale Cyryl (433 r.) zdołał przekonać umiarkowanych nestorian co do tytułu Theotokos (Matka Boga), jaki zastrzegł dla Najświętszej Maryi Panny, a także do swych poglądów na temat połączenia dwóch natur Chrystusa.
Sobór w Chalcedonie (451 r.) zajął najbardziej zdecydowane stanowisko chrystologiczne, sankcjonując teorię dwóch natur Chrystusa. Spór się jednak nie zakończył, co zmusiło Justyniana I do zwołania drugiego soboru konstantynopolskiego (553 r.), aby sformułować na nowo decyzję Chalcedonu, podkreślając w sposób bardziej systematyczny bóstwo Chrystusa. Sobór ten formalnie potępił orygenizm.
W VIII wieku palącym problemem stała się kontrowersja ikonoklastyczna. Los religijnych obrazów, to akceptowanych, to znów odrzucanych, rozstrzygnął się na soborach w 754 r. i 787 r. oraz na siódmym soborze ekumenicznym w Konstantynopolu (869-870). W związku z tymi konfliktami władze zachodnie wypowiadały się parokrotnie. Napięcie między Wschodem i Zachodem stało się nie do zniesienia, kiedy Zachód odmówił uznania anty-ikonoklasty Focjusza jako patriarchy Bizancjum (863 r.). Bizantyńczycy z kolei potępili używanie pojęcia Filioque w symbolu wiary (867 r.). Złożony z urzędu patriarchy w 877 r. Focjusz zostanie przywrócony na to stanowisko przy aprobacie papieża w latach 879-880. Schizma wschodnia (1054 r.) zaznacza początek zmierzchu Bizancjum,zakończony podbojem przez Ottomanów (1453 r.). Zachód natomiast staje się samowystarczalny. Sobory Laterańskie (1123 r., 1139 r., 1179 r., 1215 r.) pretendują do miana ekumenicznych. Znany jest przede wszystkim ostatni z nich, gdyż wprowadził pojęcie transsubstancjacji. Sobór zwołany w 1274 r. w Lyonie będzie próbował przywrócić jedność między dwoma Kościołami, ale jego wyniki zostaną sabotowane przez synod w Konstantynopolu (1283 r.).
Sobór w Vienne (1311-1312) zajął się paroma palącymi kwestiami, jak praktyki zakonu templariuszy i interpretacja ubóstwa Chrystusa, którą daleko posunęli franciszkańscy spirytuałowie. Obrady soboru w Konstancji, zwołanego w celu położenia kresu schizmie zachodniej (1378 r.) - czyli tej sytuacji historycznej, kiedy kilku papieży współzawodniczyło o uznanie przez Kościół powszechny - przeciągnęły się od 1414 do 1418 r.
Kolejna próba przywrócenia jedności między dwoma Kościołami była istotą soboru ekumenicznego, który kilkakrotnie zmieniał siedzibę w latach 1430-1442. W1439 r. Kościół łaciński i Kościół grecki proklamowały Unię Florencką, po której nastąpiły traktaty z Kościołem ormiańskim (1439 r.) oraz Kościołami koptyjskim i etiopskim (1442 r.). Po zajęciu Bizancjum przez Turków synod w 1484 r. odrzucił unię z 1439 r.
W XVI wieku katolicki Sobór Trydencki (13 grudnia 1545 r. - 4 grudnia 1563 r.) odpowiedział serią reform na wprowadzony przez protestantów klimat moralnej surowości.
W XIX wieku Sobór Watykański I (1865-1869) ogłosił dogmat o prymacie i nieomylności papieża, podkreślając w ten sposób różnice, jakie dzielą Kościół rzymski od innych wyznań chrześcijańskich, ale także od państw świeckich, które odchodzą od wartości, jakie niesie religia.
Ostatni katolicki sobór (Watykański II, 11 października 1962 r. - 8 grudnia 1965 r.) przebiegł pod znakiem pojednania i jedności ekumenicznej. Sobór zwołany przez papieża Jana XXIII przy udziale ponad 2000 biskupów i przełożonych zgromadzeń zakonnych złagodził centralizm papieski, zniósł łacinę w liturgii zastępując ją językami lokalnymi, a także uznał wartość historycznych metod badawczych w odniesieniu do zagadnień religijnych.
Teologia chrześcijańska
Teologia chrześcijańska stanowi system, który całkowicie można opisać w kategoriach synchronicznych. Jej historia tworzy z kolei inny system; między obydwoma systemami istnieją bardzo złożone relacje współzależności. Po przedstawieniu najogólniejszych zarysów historii chrześcijaństwa skupimy się teraz na synchronicznym systemie możliwości myśli chrześcijańskiej.
Trójca
Jedną z cech szczególnych chrześcijaństwa jest działanie w obrębie złożonych stosunków między trzema osobami połączonymi dziwną relacją trynitarną (Ojciec, Syn, Duch Święty) oraz między ową Trójcą zdominowaną przez męskość a postacią kobiecą (Dziewica Maryja), która z kolei utrzymuje z każdą z Osób Trójcy niełatwą do opisania relację.
Z drugiej strony Osoby Trójcy są zaangażowane w różnych wymiarach, tworząc w ten sposób różne kombinacje między sobą lub wewnątrz siebie, zgodnie z każdym wymiarem. Na przykład postać Chrystusa można rozłożyć na Jego boskość, człowieczeństwo, utworzenie całości, który nazywa się Jezus Chrystus, Jego naturę, substancję, pozycję w hierarchii itd. Możemy powiedzieć, że Jezus Chrystus znajduje się w centrum wielowymiarowego fraktala, który rozrasta się zgodnie z regułami wytwarzania opisywalnymi w kategoriach binarnych. Można więc mówić o Chrystusie wyłącznie boskim, Chrystusie wyłącznie ludzkim, Chrystusie boskim i zarazem ludzkim, lub o Chrystusie mającym jakąś trzecią naturę. Z kolei podwójną naturę Chrystusa można opisać jako połączoną lub rozdzieloną, akcentując rozróżnialny lub niemożliwy do rozróżnienia charakter połączenia. Wreszcie połączenie może zawierać więcej natury boskiej niż ludzkiej, albo odwrotnie.
Z hierarchicznego punktu widzenia Osoby Trójcy można opisać jako równe sobie lub nierówne, a istniejące rozróżnienia określić na wiele sposobów. Odsłania to tylko część chrystologicznego fraktala; spróbujemy teraz przeprowadzić jego pogłębioną analizę.
Chrystologia "uboga"
Wielkie konflikty chrystologiczne są częściowo skutkiem istnienia dwóch nurtów: "ubogiego" teologicznie nurtu wywodzącego się z judaizmu oraz nurtu "bogatego", platońskiego. Chrystologia "uboga" akcentuje człowieczeństwo Chrystusa. Jej najdawniejszymi przedstawicielami są ebionici ("ubodzy"), sekta judeochrześcijańska sięgająca fazy, w której samo chrześcijaństwo było tylko sektą żydowską. Ebionici przestrzegają Tory, stosują obrzezanie, obchodzą szabat i święta żydowskie, a także odrzucają Pawła z powodu jego wrogości wobec Prawa. Jezus jest dla nich zwykłym prorokiem, człowiekiem, który nie ma w sobie nic boskiego. Historia niepokalanego poczęcia i dziewiczych narodzin Jezusa nie ma sensu.
Wśród formuł chrystologii "ubogiej" znajduje się adopcjanizm, który pobieżnie prześledziliśmy. Ariusz (ok. 250-336) zostaje w 318 r. ekskomunikowany przez biskupa Aleksandra z Aleksandrii, gdyż utrzymywał, że Chrystus stoi w hierarchii niżej od Ojca. Pierwszy sobór ekumeniczny w Nicei w 325 r. został zwołany przeciwko ariańskiemu subordynacjonizmowi. Dla uściślenia relacji Ojciec/Syn sobór ten przyjmuje pojęcie homoousios, stosowane już przez Orygenesa, oznaczające, że Syn jest "współistotny" Ojcu.
Bardziej wypracowana odmiana chrystologii "ubogiej" występuje w nestorianizmie, wyznaniu Kościoła najdalej wysuniętej na wschód części Imperium Bizantyńskiego. Nestorianizm jest zakorzeniony w antiocheńskiej teologii Diodora z Tarsu i Teodora z Mopsuestii. Nestoriusz, który w 428 r. został patriarchą Konstantynopola, utrzymuje, że dwie natury Chrystusa, boska i ludzka, są całkowicie rozdzielone. Zostaje on potępiony na Soborze Efeskim (431 r.). Po zdobyciu Iraku przez muzułmanów nestorianie zyskują protekcję kalifów abbasydzkich (750-1258), a ich przywódca (catholicos) w 762 r, osiada w Bagdadzie. Po opanowaniu kraju przez Mongołów (1258 r.) siedziba patriarchatu zostaje przeniesiona na północ Iraku. Po tej dacie ustają misje nestoriańskie na Dalekim Wschodzie, a wielu nestorian na Cyprze i w Indiach przejdzie później na katolicyzm, podczas gdy Kościół w Iraku będzie stałym przedmiotem ataków Kurdów i Turków ottomańskich. Od 1933 r. catholicoi z Kościoła tzw. "asyryjskiego" z północnego Iraku żyją na wygnaniu w Stanach Zjednoczonych.
Konsekwencją rozdzielenia dwóch natur Jezusa Chrystusa jest wypracowanie przez nestorian chrystologii typu antiocheńskiego (Bóg zstępuje na człowieka Chrystusa, tak jak zstępuje na proroków) oraz mariologii "ubogiej", uważają oni bowiem, że Maryja dała życie tylko człowiekowi Jezusowi, a nie Bogu. Dlatego odmawiają Jej oni tytułu Theotokos (Dei Genitrix), przyznając jedynie tytuł Christotokos (ta, która zrodziła Chrystusa).
c.d.n.
czytaj część 1
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra