|
Religia w kulturze
Religia jest stosunkowo dawnym składnikiem kultury homo sapiens i tym samym dawną instytucją społeczną, pojawiła się bowiem w życiu społeczności ludzkich około czterdziestu-pięćdziesięciu tysięcy lat temu. Wcześniej przez setki tysięcy lat ewolucji biologicznej i cywilizacyjnej przodkowie współczesnego człowieka, walcząc o przetrwanie i zmagając się z wszechmocną i groźną naturą, obywali się bez tej instytucji społecznej.
W miarę jak homo sapiens poznawał i opanowywał żywioły przyrody, odnotowywał postępy w rozwoju kultury pierwotnej (wytwarzanie i posługiwanie się narzędziami, używanie ognia itp.), w toku rozwoju psychicznego i społecznego stopniowo występowały przesłanki kształtowania się tej szczególnej postaci świadomości, ideologii społecznej, jaką jest życie religijne. Początkowo świadomość religijna umożliwiała swoiste zgłębianie tajemniczego świata przyrody, który jawił się jako wszechwładny, trudny do zmysłowego i rozumowego ogarnięcia oraz jako pełen tajemnic i niebezpieczeństw. Doświadczenia religijne ułatwiały relacje zarówno ze światem rzeczywistym, jak również z wyimaginowaną sferą ówczesnego życia. W ten sposób pierwotny człowiek kreował w sobie obraz sił metafizycznych, nadprzyrodzonych, które są nieuchwytne, ale potrafią intensywnie oddziaływać na bieg zdarzeń w środowisku oraz na bieg życia poszczególnych ludzi i całych grup. Komunikowanie się z tymi siłami stwarzało iluzję uniknięcia bądź ograniczenia szkodliwego ich wpływu oraz potęgowania wpływu pozytywnego. Wiara w zjawiska nadprzyrodzone, istniejące poza światem realnym, stawała się znaczącym sojusznikiem naszych przodków w okresie kultury pierwotnej. Jest nim nierzadko także współcześnie.
Jedną z pierwszych form doświadczeń religijnych był totemizm, czyli wiara w istnienie bezpośredniego i niejasnego związku między światem człowieka i światem przyrody (zwierząt i roślin, przedmiotów oraz zjawisk nieożywionych). Określony totem, np. żubr, jeleń, niedźwiedź, dąb, sekwoja, szczyt skalny, jezioro, rzeka uznawany był lub jest za założyciela, przodka danego klanu rodowego człowieka. Traktowano go ze szczególną czcią, składano mu ofiary, proszono o pomoc itp.
Studiowanie kultury i sztuki jaskiniowej sprzed trzydziestu tysięcy lat doprowadziło do stwierdzenia, że ich twórcom nie były obce pierwiastki myślenia i przeżywania mitologicznego. Początkowo dotyczyły one przede wszystkim kwestii relacji między życiem i śmiercią. Człowiek pierwotny dążył do metafizycznego wyjaśnienia i zrozumienia następujących fenomenów: jak powstaje życie, jak przebiega egzystencja przyrodnicza i ludzka, dlaczego człowiek umiera oraz co się z nim dzieje po śmierci?
Pojęcie religii
Odpowiedź na pytanie, co to jest religia, jako jedna z najważniejszych i najstarszych instytucji społecznych, wydaje się niezwykle trudna. Religioznawcy uważają, że można sformułować tyle definicji religii, ile jest ich na świecie (ba, nawet tyle, ilu jest wyznawców). Przytoczmy choćby kilka prób definicyjnych. H. Sawienko przedstawia cztery etymologiczne sposoby rozumienia pojęcia religia:
- religare (związywać się z Bogiem, z siłami nadprzyrodzonymi),
- relegere (odczytywać na nowo, ponownie, wielokrotnie wszystko to, co pochodzi od Boga),
- reeligere (obierać sobie coś ponownie za przedmiot czci),
- relinquere (odrzucenie, odłączenie tego, co święte, od tego, co świeckie).
Powyższe interpretacje mają charakter domyślny. Autor ten cytuje także konkretne przykłady definicji religii:
- "Religia jest duchową zdolnością lub dyspozycją, która niezależnie od zmysłów lub rozumu, a nawet wbrew nim, czyni człowieka zdolnym do ujęcia Nieskończoności (która występuje) pod różnymi nazwami, w różnych przejawach (…). We wszystkich religiach usłyszymy jęk ducha, walkę o pojęcie tego, co jest niepojęte, o wypowiedzenie tego, czego nie można wypowiedzieć, tęsknotę do Nieskończoności, miłość boga”
(M. Muller),
- "Religia jest początkiem i końcem wszystkiego; podobnie jak wszystko wychodzi od niej, tak również wszystko do niej powraca; tak samo jest ona czynnikiem, który wszystko ożywia, obdarza duszą, uduchawia”
(G. Hegel),
- "Istotą religii nie jest ani myślenie, ani działanie, lecz kontemplacja i uczucia. Kontemplować chce ona Wszechświat, chce ona z całym pietyzmem podpatrywać go w jego własnych przedstawieniach i wypełniać jego bezpośrednimi wpływami”
(I. Kant),
- religia "polega na wierze w porządek wyższy niewidzialny i w to, że najwyższe nasze dobro zależne jest od naszego dostrojenia się do tego porządku”
(W. James),
- religia to "zjednywanie lub pozyskiwanie sobie sił stojących ponad człowiekiem, o których sądzi się, że kontrolują i kierują bieg przyrody i życia ludzkiego”
(J.G. Frazer),
- "Wszelka religia stanowi system solidarnych wierzeń i praktyk odnośnie rzeczy świętych, czyli oddzielonych, zakazanych, wierzeń i praktyk, łączących w jedną wspólnotę moralną, zwaną Kościołem, tych, którzy do niej należą”
(E. Durkheim),
- "Religia stanowi układ relacji człowieka do jakiejś istoty najwyższej lub najwyższej wartości; uświadomiony i wyrażający się w specjalnym zachowaniu się człowieka, uznaniu zależności, pragnieniu oddania czci, dążeniu do jak najściślejszego związania się z tą istotą”
(Z. Zdybicka).
Podsumowując sposoby rozumienia istoty religii, można wymienić następujące uniwersalne jej właściwości:
- wiara w istnienie niematerialnych, duchowych sił, nadprzyrodzonego porządku, który determinuje życie indywidualne, społeczne i przyrodnicze (wiara w sacrum),
- głębokie i systematyczne emocjonalne przeżywanie obecności tych sił, których najdojrzalszą postacią jest transcendentna kontemplacja,
- komunikowanie się z odpowiednimi mediami, wartościami, symbolami, przedmiotami, które umożliwiają lepszy kontakt z ubóstwianą siłą,
- istnienie uporządkowanego zestawu poglądów religijnych, które wyjaśniają ważniejsze dylematy wiary,
- odpowiednia organizacja zbiorowego życia religijnego.
Na świecie funkcjonuje wielka ilość typów i form religii a każda z nich, oprócz cech wspólnych, posiada walory swoiste”. Wyróżnia się religie mniej dojrzałe (prymitywne), np. animizm, fetyszyzm, manizm, totemizm, oraz religie dojrzałe (złożone), np. politeizm, monoteizm. Religie dojrzałe wyraźnie oddzielają sferę sacrum (świętości) od sfery profanum (świeckiej). Niektóre religie powstawały w sposób spontaniczny, naturalny, w toku codziennych relacji ze światem natury i są przekazywane żywiołowo z pokolenia na pokolenie, inne zaś były lub są inicjowane np. przez nagłe objawienie boskie, dlatego określane są mianem religii objawionych, np. chrześcijaństwo, buddyzm czy islam. Religie założone zostały zapoczątkowane z woli Boga, który wyposażył określonego człowieka (proroka, założyciela), np. Jezusa Chrystusa, w prawo i obowiązek krzewienia wśród ludzi określonych zasad i wartości. Znane są także religie politeistyczne, których przedmiotem jest wiara w wiele bóstw, religie henoteistyczne, których obiektem jest okresowy prymat wiary w jednego Boga, wybranego z szerszego panteonu, oraz religie monoteistyczne, uznające jednego, centralnego Boga, który zawiaduje biegiem spraw na całym świecie.
Warto wspomnieć, że coraz częściej spotykamy się ze zjawiskiem powstawania i funkcjonowania religii, które omnipotentnie nie oddają czci siłom nadprzyrodzonym, lecz odwołują się do uświęconych zasad i wartości myślenia oraz działania. Są to rozmaite religie ideału, idealizmu transcedentnego. Obiektem wiary religii ideału bywają ziemskie, wyalienowane, ahistoryczne superwartości. Do religii ideału zalicza się:
- antropoteizm, czyli czczenie całej ludzkości,
- etnoteizm, czyli kultywowanie określonej ojczyzny,
- patroteizm, to znaczy szczególnie pieczołowite czczenie przodków,
- heroteizm, czyli kult heroicznych dokonań konkretnych osób,
- ginekoteizm, to znaczy czczenie macierzyństwa i kobiecości,
- autrandryzm, czyli autoreligia, kult własnej osoby,
- hiperandryzm, to jest czczenie nadludzkich możliwości człowieka,
- doksoteizm, to znaczy szczególny kult honoru,
- estetoteizm, czyli kultywowanie piękna i sztuki,
- aletoteizm, to znaczy czczenie prawdy, mądrości, wiedzy i nauki.
Funkcje religii
Religie nie powstają sobie a muzom, lecz służą określonym celom, spełniają różne funkcje. Z punktu widzenia teorii funkcjonalizmu funkcje owe odgrywają bardzo ważną pozytywną rolę, z perspektywy marksistowskiej zaś niektóre z nich mają charakter szkodliwy, np. deformują percepcję obrazu świata ("religia to opium dla ludzi”). Według N. Goodmana religie spełniają następujące cztery funkcje:
- stanowią siłę spajającą społeczność wyznawców poprzez wspólnotę wartości, przekonań, dogmatów, norm (zapewniają tożsamość religijną i społeczną),
- umożliwiają zagospodarowanie sensu życia, formułują odpowiedzi na najbardziej podstawowe dylematy, na przykład informują, jak powstaje życie oraz co dzieje się z człowiekiem po śmierci,
- zapewniają efektywną kontrolę społeczną zachowania członków wspólnoty religijnej; system wartości i sankcji religijnych determinuje konstrukcję norm moralnych i prawnych, np. prawo koraniczne (szarijat) stanowi jedyne źródło prawa w krajach muzułmańskich,
- stanowią znaczącą siłę wspierającą wyznawców w trudnych sytuacjach, np. podczas klęsk żywiołowych, wojen, żałoby itp.
Inny model funkcji uniwersalnych religii prezentuje H. Sawienko, który wyróżnia:
- funkcję światopoglądową,
- funkcję wychowawczą,
- funkcję polityczno-ideologiczną,
- funkcję kulturalno-estetyczną.
Wyrazem funkcji światopoglądowej jest oferowanie przez religię określonego obrazu świata, społeczeństwa i jednostki oraz kształtowanie odpowiedniego systemu wartości, który wpływa na zachowanie się wyznawców.
Każda religia popularyzuje swoisty ideał wychowawczy oraz modele osobowe, które stanowią, jakie wartości i walory zachowania powinny być celem wychowania religijnego. Pedagogika religijna obejmuje, pożądane i zgodne z doktryną religijną, treści, zasady, formy, metody, środki kształtowania osobowości członków wspólnoty wiary oraz definiuje zakres interakcji między podmiotami i przedmiotami procesu kształcenia i wychowania.
Religie globalne, np. katolicyzm, islam, oraz wszystkie wyznania dążące do rozszerzenia swojej obecności w skali szerszej niż zasięg lokalny stosują różne sposoby wywierania wpływu na funkcjonowanie dużych grup społecznych, instytucji życia publicznego, istotne elementy porządku społeczno-prawnego, a czasami, najczęściej nie wprost, dążą do uzyskania wpływu na mechanizmy sprawowania władzy publicznej. Jedną z metod względnej obecności religii w życiu politycznym jest na przykład subtelne lub bezpośrednie apelowanie do swoich wyznawców o opowiedzenie się podczas wyborów samorządowych czy parlamentarnych za tymi kandydatami, którzy już jako wybrani radni, posłowie, senatorowie itp. w swoim działaniu publicznym będą kierować się systemem wartości zgodnym z kanonami wiary i etyki religijnej. Innym sposobem wywierania wpływu na bieg zdarzeń społecznych jest utrzymywanie więzi przez struktury organizacji religijnych z aktywem i przywódcami partii politycznych, które mają program bliski doktrynie wiary. W niektórych państwach muzułmańskich islam jest religią narodową i państwową, a prawo koraniczne działa jako prawo powszechnie obowiązujące.
Religia zaspokaja także różnorodne potrzeby duchowe i estetyczne, jest bowiem istotną częścią kultury. Zarówno naturalne, jak i wytworzone obiekty sakralne, ceremoniał, obrzędy i obyczaje religijne, sceneria wizualna (obrazy, witraże, rzeźby, freski ścienne itp.), a także oprawa muzyczno-wokalna niosą określone wartości kulturalno-estetyczne, które wywierają duży wpływ na doznania, umysł i osobowość nie tylko ludzi wyznających daną religię.
Poszczególne funkcje religii podlegają procesowi ewolucji, ich treść i formy ulegają modyfikacji w zależności od czasu historycznego oraz innych okoliczności.
Struktura religii
Religie należą do jednych z najbardziej złożonych i zróżnicowanych instytucji społecznych. Do głównych uniwersalnych składników struktury wewnętrznej dojrzałych religii zwykle zalicza się:
- kult religijny,
- doktrynę religijną,
- organizację sakralną.
Kult religijny to całokształt obserwowalnych zachowań będących zewnętrznym przejawem religijności osób i grup wierzących, wewnętrznych treści religii, stanowiących ekspresję wszelkich przeżyć i stanów duchowych. Czczenie określonych wartości, ideałów i sił nadludzkich jest ważnym czynnikiem stymulującym żywotność religii oraz rozwój religijności jednostek i większych społeczności ludzkich. Niedostatek pielęgnowania, kultywowania tych wartości może prowadzić do stagnacji, a nawet zaniku religii i religijności. Zachowania kultowe przejawiają się w postaci rytów i obrzędów.
Doktryna religijna stanowi uporządkowany, systematyczny, wewnętrznie spójny i sugestywny zestaw twierdzeń i poglądów, który opisuje i wyjaśnia podstawowe kanony wiary, genezę religii, pochodzenie i usytuowanie Boga lub bóstw oraz pochodzenie i rozwój życia, świata przyrody i świata społecznego itp. Doktryna charakteryzuje ważniejsze kwestie życia sakralnego i doczesnego. Rozwinięta doktryna religijna obejmuje przede wszystkim cztery komponenty:
- teorię Boga, czyli teologię,
- teorię pochodzenia świata, czyli kosmologię,
- teorię pochodzenia i rozwoju człowieka, czyli antropologię,
- teorię wartości religijnych i społecznych, czyli aksjologię.
Organizacja religijna ogarnia całość celów, środków, sposobów działania, elementów struktury wewnętrznej oraz urządzeń i związków instytucjonalnych, które wspólnie, dzięki wyrazistej hierarchii i klarownemu przywództwu, zapewniają osiąganie założonych celów sakralnych i społecznych.
Kierowaniem organizacją religijną zajmują się odpowiednie osoby, które posiadają właściwe kompetencje duchowe i przywódcze. Są nimi wybrani kapłani oraz sprawdzone osoby świeckie, które potrafią skutecznie integrować w jedną spójną całość sferę kultową i doktrynalną, dbać o czystość i żywotność wiary, zapewnić codzienne funkcjonowanie podległych komórek organizacyjnych. Istotnym celem struktur organizacyjnych religii jest utrzymywanie i wzmacnianie więzi wspólnotowych między jej wyznawcami oraz między osobami duchownymi i świeckimi. Na przykład na strukturę organizacyjną Kościoła katolickiego na świecie składają się takie elementy hierarchii, jak: 1) papiestwo (biskup Rzymu) oraz wspierające kolegia i inne instytucje, 2) kościoły partykularne w poszczególnych państwach, regionach, kierowane przez prymasów i episkopaty, które obejmują 3) archidiecezje i diecezje kierują nimi ordynariusze (biskupi diecezjalni), te zaś składają się z 4) dekanatów oraz 5) parafii, którymi kierują księża – proboszczowie. W rzeczywistości organizacja tego Kościoła jest dużo bardziej skomplikowana niż wyżej przedstawiony uproszczony schemat. N. Goodman opisuje cztery najpowszechniejsze formy organizacji religijnych: 1) kościół, 2) sekta, 3) wyznanie i 4) kult.
Do najpopularniejszych i największych religii świata należą: katolicyzm, islam, hinduizm, buddyzm, konfucjanizm, dżinizm, protestantyzm, prawosławie, sintoizm.
Na globie ziemskim funkcjonują tysiące religii. W Polsce dominującą religią jest katolicyzm, którego wyznawcami deklaruje się około 90% Polaków.
* * * * *
Fragment książki: J. Borkowski, Socjologia i psychologia społeczna. Zarys wykładu, Pułtusk 2003.
Data utworzenia: 25/02/2013 @ 22:40
Ostatnie zmiany: 11/02/2014 @ 08:04
Kategoria : Religia
Strona czytana 21694 razy
 Wersja do druku
|
|
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Góra