Przedstawiciel ludu Ibo z pocz. XX w. - z tradycyjnymi rytualnymi nacięciami Jednym ze skutków kontaktu Afrykanów z islamem i chrześcijaństwem było powstanie nowych ruchów religijnych, przybierających różne formy w określonych warunkach polityczno-społecznych. Niektóre z nich mają na celu odrodzenie rodzimych tradycji, przetworzonych pod wpływem religii monoteistycznych. Kwestia przyszłości i miejsca tradycyjnych wartości Afrykanów we współczesnym świecie, będąca w ostatnich latach przedmiotem zainteresowania badaczy, dotyczy między innymi Ibów, zamieszkujących południowo-wschodnią Nigerię. Według niektórych opinii, znamienny dla nich kryzys tożsamości odzwierciedla „mentalność oyibo”. Ten specyficzny stan umysłowy i psychiczny, polegający na postrzeganiu rzeczywistości przez pryzmat świata i cywilizacji białych oraz nietolerancji wobec własnych tradycji kulturowych, jest wynikiem stuletniej działalności misjonarzy chrześcijańskich1. A jednak to właśnie wśród Ibów jeszcze w okresie kolonialnym pojawił się ruch nawołujący do „powrotu do korzeni”, znany dzisiaj pod nazwą godianizmu.

Powstanie godianizmu

Początki tego ruchu zainicjowały wydarzenia w Nigerii w okresie rządów brytyjskich. W 1945 roku wybuchł strajk generalny robotników, którzy domagali się podwyżki zarobków. Odwołano go po zapewnieniu władz kolonialnych, że postulaty płacowe zostaną rozpatrzone, a przywódcy strajku nie będą represjonowani. W 1948 roku doszło jednak do tragicznych wydarzeń w mieście Burutu w południowo-zachodniej Nigerii (obecny stan Delta). Zginęło wówczas kilku nigeryjskich robotników, zatrudnionych w United Africa Company2. W listopadzie 1949 roku do strajku przystąpili natomiast górnicy z Enugu we wschodniej Nigerii. W wyniku interwencji policji 21 osób straciło wówczas życie, a 51 zostało rannych3.

Dla uczczenia tych wydarzeń, 13 stycznia 1950 roku ponad 30 tysięcy Nigeryjczyków wywodzących się z różnych grup etnicznych spotkało się na stadionie w mieście Aba we wschodniej części kraju. Zebrani modlili się do Boga Afryki o wyzwolenie Nigerii spod jarzma kolonializmu i podjęli decyzję o powołaniu niezależnego Kościoła Narodowego, którego nazwa nawiązywała do popularnej w tym czasie partii politycznej – Narodowej Rady Nigerii i Kamerunu (National Council of Nigeria and Cameroons – NCNC)4. Kościół ten miał jednoczyć Nigeryjczyków w walce o niepodległość5.

Członkowie Kościoła odrzucili postać Jezusa, uznając go za mesjasza białych i ciemiężyciela czarnej rasy. Potępili chrześcijaństwo, jako religię wrogą Afrykanom. Kazania wygłaszane podczas uroczystości religijnych w Narodowym Kościele Nigerii były w istocie przemówieniami politycznymi, którym towarzyszyły charakterystyczne modlitwy. Jedna z nich brzmiała: „O Wszechmocny i Wieczny Boże wszechświata, Boże Afryki, wysłuchaj próśb Twoich dzieci zebranych tutaj i błagających Cię, abyś uwolnił nas spod obcej dominacji”6. „Mesjaszami” Narodowego Kościoła Nigerii stali się znani politycy afrykańscy, przede wszystkim zaś Nnamdi Azikiwe7. Jeden z ówczesnych dygnitarzy Kościoła tak oto pisał: „Bóg zsyłał swoich proroków do różnych narodów w różnych epokach, aby nauczali i wspomagali istoty ludzkie w cierpieniu, rozpaczy i nieszczęściu. Arabowie mają Mahometa, Rosjanie – Lenina, Hindusi – Gandhiego, a Afryka ma swojego dr Nnamdi Azikiwe”8.

Nnamdi Azikiwe W tym okresie Narodowy Kościół Nigerii zyskiwał coraz większą rzeszę zwolenników i wsparcie polityków, wykorzystujących spotkania jego członków do upowszechniania swoich programów. Propaganda Kościoła skupiała się głównie na krytyce systemu kolonialnego i chrześcijaństwa. Taki charakter miało na przykład jedno z kazań o wymownym tytule: „Nigeria w mackach imperializmu religijnego”, oskarżające misjonarzy o nieprzychylny stosunek do niepodległościowych dążeń Nigeryjczyków9.

Kościół Narodowy odegrał znaczącą rolę nie tylko w okresie kolonialnym. Kiedy w 1960 r. Nigeria uzyskała niepodległość, przed jego wyznawcami stanęły nowe wyzwania. W lipcu 1962 r. na Uniwersytecie w Enugu10 odbyła się konferencja członków Narodowego Kościoła Nigerii. Postanowiono wówczas przekształcić go w powszechny ruch pod nazwą Religia Godianizmu11. Na przywódcę tej nowej organizacji wybrano jednogłośnie jej pomysłodawcę i bliskiego współpracownika Nnamdiego Azikiwe, wodza Kama Onu Kama Onyiohę (1923–2003), wywodzącego się z ludu Ibo12. Pełnił on aż do śmierci funkcję Ahanyi – Najwyższego Nauczyciela duchowego godianizmu, odpowiedzialnego za propagowanie ideologii ruchu na całym świecie. W licznych wywiadach i publikacjach wyjaśniał on, że filozofia godianizmu pojawiła się po to, aby sprostać wymogom nowej rzeczywistości, ponieważ tylko ona może zaspokoić potrzeby duchowe zarówno czarnoskórych mieszkańców kontynentu afrykańskiego, jak i Afrykańczyków w diasporze, potrzebujących własnego Boga. Według Onyioha nadszedł czas, aby powstała nowa religia światowa, na czele której stanie Afrykanin13.

W 1962 r. Onyioha rozpoczął studia nad systemami religijnymi ludów nigeryjskich, przygotowując projekt systematyzacji wierzeń afrykańskich na całym kontynencie. W okresie swojej niezwykle aktywnej działalności odbył wiele podróży po świecie i wygłaszał odczyty. Prezentował założenia godianizmu na uniwersytetach w Afryce i w USA14. W 1975 r. w Nigerii odbył się II Światowy Festiwal Sztuki i Kultury Afrykańskiej i Czarnej. Dla wyznawców godianizmu była to okazja, aby zaprezentować ich misję badania, upowszechniania i ochrony afrykańskiej spuścizny kulturowej we współczesnym świecie. Onyioha wygłosił wówczas referat „Filozofia tradycyjnych religii afrykańskich”, w którym przedstawił założenia swojego ruchu.

Religijne źródła godianizmu

Onyioha określał godianizm jako „religię tradycyjną dla współczesnego człowieka”, mającą zaspokoić duchowe potrzeby wszystkich Afrykanów. Filozofia godianizmu odwołuje się do wierzeń rodzimych, które istniały na kontynencie afrykańskim na długo przed ekspansją islamu i chrześcijaństwa. Aby stworzyć wspólną ideologię dla odmiennych tradycji kulturowych i religijnych ludów afrykańskich, koncepcja godianizmu musiała mieć wszakże charakter uniwersalny i zaproponować atrakcyjną alternatywę dla istniejących już religii, zwłaszcza zaś dla islamu i chrześcijaństwa, które uzyskały dominującą pozycję na kontynencie afrykańskim.

Prowadząc badania nad rodzimymi wierzeniami ludów zamieszkujących Nigerię, Onyioha doszedł do wniosku, że ich charakterystyczną cechą jest nawiązywanie bezpośredniego kontaktu z Bogiem15. Był to dla niego punkt wyjścia do sformułowania i rozwinięcia filozofii godianizmu, który uznał za najstarszą formę religijności Afrykanów i całej ludzkości. Swojej tezie poświęcił wykład na uniwersytecie w Nsukka, wygłoszony 26 lutego 1962 r. W konkluzji stwierdził, że termin „godianizm” (w języku ibo Ofufeczi) jest najbardziej odpowiedni na określenie wszystkich tradycyjnych religii afrykańskich. Według niego bowiem to właśnie relacje człowieka z Bogiem i sposób komunikowania się z Nim stanowią istotę religijnej filozofii ludzkości. W odróżnieniu jednak od chrześcijan, którzy modlą się do Boga za pośrednictwem Jezusa Chrystusa, przodkowie Afrykanów zawsze czynili to bezpośrednio.

Najważniejszym elementem integrującym wyznawców godianizmu ma być kult Boga Afryki, do którego modlili się członkowie Narodowego Kościoła Nigerii podczas uroczystości ku czci górników poległych w Enugu. Onyioha identyfikował Boga Afryki z Czineke16, Istotą Najwyższą w tradycyjnych wierzeniach Ibów. Zgodnie z naukami Onyioha, pierwszy mężczyzna i jego towarzyszka, stworzeni na podobieństwo Czineke, byli „dziećmi światłości”17, dlatego są nimi także wszyscy ludzie na świecie. Największym i najpotężniejszym źródłem światła jest Czineke, a pierwsza para ludzka była „młodszą światłością wszechświata”. Kobieta i mężczyzna otrzymali od Boga wszystko, co było im potrzebne do życia, a potem dzięki własnym wysiłkom i doświadczeniom stali się samowystarczalni. Bóg obdarzył ich zdolnością prokreacji i zaopatrzył w osobistego strażnika duchowego Czi oraz w zdolności, określane terminem Ikenga18. Czineke obiecał tym pierwszym stworzonym istotom, że zawsze będzie z nimi i nakazał: „Nie zapominajcie o mnie, ani o moich darach i żyjcie w pokoju”19.

Mapa Afryki Według wyznawców godianizmu Bóg nie jest zatem transcendentny i niedostępny, ponieważ każda istota ludzka nosi w sobie jego cząstkę w postaci ducha opiekuńczego Czi. Dzięki temu właśnie człowiek utrzymuje z Bogiem stały i bezpośredni kontakt. Onyioha twierdził, że taka relacja jest kluczowa nie tylko dla tradycyjnej duchowości ludów afrykańskich, ale także dla całej ludzkości. Choć godianie propagują kult jedynego Boga, akceptują oddawanie czci przodkom. Onyioha powiadał, że to właśnie przodkowie są uosobieniem „dobrych czynów, które nigdy nie umierają”20, a wznoszone dla nich świątynie symbolizują jedność rodziny i kontynuację rodu. W ten sposób tradycyjna wiara Ibów w reinkarnację została włączona do filozofii religijnej godianizmu. Onyioha nie widział poza tym sprzeczności pomiędzy kultem jedynego Boga a praktyką składania ofiar bóstwom niższego rzędu. Objaśniał bowiem, że z ontologicznego punktu widzenia te inne istoty nadnaturalne należą do sfery metafizycznej, której nie należy utożsamiać z religijną, są emanacją i atrybutami samego Czineke. Tak więc Anjanwu jest głową Stwórcy, Ani to jego stopa, Agwunsi zaś symbolizuje jego mądrość21. Każda ofiara składana tym „wizerunkom” Boga jest zatem przeznaczona dla Stwórcy. Większość świąt w swoim rytualnym kalendarzu księżycowym wyznawcy godianizmu poświęcają właśnie Czineke22.

Oczywiste odniesienia do rodzimych wierzeń Ibów są zrozumiałe. Onyioha wywodził się bowiem z tego ludu, a zatem rodzima tradycja religijna była mu najbliższa i posłużyła za duchowe źródło jego filozofii. Często zadawano mu jednak pytanie, czy godianizm nie jest w istocie „czukwuizmem”, czyli współczesną wersją religii Ibów. Czy można więc mówić o jego uniwersalnym charakterze. Onyioha starał się rozwiewać te wątpliwości twierdząc, że racją bytu godianizmu jest jego osadzenie w pierwotnej tradycji religijnej całej ludzkości, która istniała, zanim pojawiły się takie postaci jak Jezus, Mahomet, Budda czy Konfucjusz. Jeśli godianizm ma służyć całemu światu, musi być filozofią zrozumiałą dla wszystkich ras. Religia Stwórcy Czineke nie jest zatem „czukwuizmem” i nie należy jej identyfikować z żadną konkretną narodowością. Godianizm naucza bowiem, że każdy człowiek jest dzieckiem Czineke, otoczonym jego „ojcowską opieką”. Dla niektórych badaczy nie ulega jednak wątpliwości, że godianizm jest współczesną formą religii Ibów, w której dominują wierzenia i praktyki tradycyjne tego ludu23.

Przesłanie godianizmu

Narodowy Kościół Nigerii, z którego wyrosła filozofia godianizmu, był negatywnie nastawiony do chrześcijaństwa europejskiego. Wraz ze zmianą sytuacji politycznej Nigerii i przekształceniem ruchu w organizację międzynarodową, podejście do tej kwestii uległo zmianie. Onyioha nauczał, że muzułmanie i chrześcijanie nie są wrogami, lecz braćmi. Mają oni własne korzenie kulturowe, ale założyciele tych religii byli godianami, gdyż podobnie jak to czynili przodkowie Afrykanów, żyli na ziemi i utrzymywali bezpośredni kontakt z Bogiem. To właśnie Bóg, choć różnie nazywany, jest wspólnym mianownikiem dla wszystkich religii. Dlatego godianie wyciągają przyjazną dłoń do wyznawców wszystkich istniejących systemów religijnych. Onyioha podkreślał, że tradycyjna filozofia afrykańska, oparta na zasadzie „żyj i pozwól żyć innym” nie zna uczucia pogardy i nie poniża nikogo z powodu różnic wiary. Jednym z najważniejszych zadań godianizmu jest przywrócenie na świecie harmonii i pokojowych stosunków międzyludzkich. Owa harmonia jest bowiem zasadą wszechświata, a zakłócenie naturalnego rytmu w kosmosie powoduje chaos i cierpienie24. Zadanie godianizmu polega zatem na przywróceniu ładu społecznego najpierw wśród ludów Afryki, a potem na całym świecie. Godianizm należy więc rozumieć jako uniwersalną filozofię ludzkości, która akceptuje istnienie innych religii, będących tylko odmiennymi sposobami oddawania czci Stwórcy Czineke.

Onyioha nauczał, że żadna wiara nie może rezerwować dla siebie wyłączności na prawdę oprócz tej, która uczy miłości i nie zabija niczego, co stworzył Czineke25. Głosił: „Nadejdzie czas, kiedy przyszłe pokolenia Czarnego Świata po dojściu do świadomości kulturowej i samorealizacji, zrozumieją, że chrześcijaństwo i islam są dla nich obce. Odrzucą je i odwrócą się od nich, ażeby znaleźć prawdziwą religię afrykańską, zarówno jeśli chodzi o jej pochodzenie, jak i treść w niej zawartą”26. Duchowe przesłanie godianizmu obejmuje osiemnaście tak zwanych „oczyszczających świateł”, stanowiących swego rodzaju wyznanie wiary.

Credo godianizmu

1. Czineke (Bóg), stwórca nieba i ziemi, jest dla mnie źródłem inspiracji, siły i ochrony.
2. Wierzę w powszechną jedność ludzkości pod ojcowską opieką Czineke. Kochaj sąsiada jak samego siebie i traktuj innych tak, jak chciałbyś, aby Bóg cię traktował. Nie kradnij, nie cudzołóż, nie kłam i szanuj starszych27.
3. Wierzę, że każda istota poszukuje źródła inspiracji, którym jest Czineke.
4. Wierzę, że Czineke stworzył świat jako miejsce szczęśliwości dla ludzi, ale to ludzie poprzez kłótnie z bliźnimi uczynili z tego świata piekło dla siebie.
5. Wierzę, że raj na ziemi nastąpi wtedy, gdy ludzie uświadomią sobie konieczność zgodnego współżycia.
6. Wierzę, że istniejące koncepcje religijne wynikają z pragnienia podziękowania Czineke za jego dobroć dla ludzkości.
7. Wierzę, że każda istota ludzka na swój własny sposób potrafi okazać Czineke wdzięczność. Taki jest bowiem cel kultu Boga.
8. Wierzę, że nieistotne są spory wokół tych doktryn religijnych i metod oddawania czci Bogu, które są inne od mojego sposobu wyrażania wdzięczności Czineke.
9. Wierzę, że możliwe jest pogodzenie ludzi i całych narodów w oparciu o wspólną wiarę.
10. Wierzę, że każda istota ludzka ma prawo czcić Czineke w sposób, jaki uzna za najlepszy.
11. Wierzę, że zmuszanie do jakiejkolwiek wiary lub oddawania czci Bogu burzy harmonię społeczną.
12. Wierzę, że znane dzisiaj instytucje religijne, choć ich zasady i cele są dobre, prowadzą do rywalizacji, zawiści i są przyczyną sporów.
13. Wierzę, że urzeczywistni się powszechna jedność ludzkości pod patronatem Czineke, gdy nastanie raj Czineke, a ludzie będą kierować się podstawową zasadą tradycyjnej Okebulani (Afryki): „Żyj i pozwól żyć innym”.
14. Wierzę, że oddawanie boskiej czci jednostkom doprowadziło do powstania skłóconych dzisiaj organizacji religijnych, dążących do narzucenia wiary w świętych proroków, za których pośrednictwem człowiek prosi Boga o błogosławieństwo i miłosierdzie.
15. Wierzę, że dopóki istnieje praktyka ubóstwiania ludzi, dopóty będzie to przyczyną różnic w oddawaniu czci Bogu.
16. Wierzę, że ubóstwianie osoby zrodzonej z kobiety to spisek wymierzony w ład społeczny i grzech zasługujący na karę Czineke28.
17. Wierzę, że zaprzestanie deifikacji i oparcie religii na kulcie Czineke oznacza koniec sporów religijnych oraz przywrócenie pokoju.
18. Wierzę, że dzięki propagowaniu ewangelii godianizmu powstanie nowa cywilizacja, która ocali ludzkość od zniszczenia29.

Cele godianizmu

Onyioha powiadał, że misją godianizmu jest dążenie do „uwolnienia dusz czarnych ludzi” i zjednoczenie ich świata nie tylko na poziomie materialnym (ekonomicznym), ale także w sferze duchowości i intelektu. Nowa cywilizacja ma zapewnić duchową równowagę i wieczny pokój na świecie. Dlatego konieczne jest opracowanie wspólnych zasad etycznych, zniesienie ubóstwa w sensie fizycznym i duchowym oraz zwalczanie wszelkich przejawów dyskryminacji.

Główne założenia godianizmu jako ruchu światowego

– oddawanie czci Bogu,
– powołanie Międzynarodowej Organizacji Tradycyjnych Religii Afryki (International Organization of Traditional Religions of Africa – OTRA) oraz sformułowanie jej podstaw teoretycznych,
– zaoferowanie światu godianizmu jako pierwszej uniwersalnej religii ludzkości,
– rozwijanie edukacji na temat istniejących na świecie religii, które są w istocie wariantami liturgicznymi godianizmu,
– promocja szacunku, tolerancji, miłości i pokoju wśród wyznawców wszystkich religii na świecie,
– zwalczanie praktyki rytualnych zabójstw i zniesienie systemów kastowych, obcych tradycjom afrykańskim30,
– prowadzenie akcji humanitarnych, niesienie pomocy głodującym, chorym i prześladowanym,
– budowa Akademii Godianizmu, ośrodków naukowych i medycznych,
– współpraca z ONZ i innymi organizacjami pokojowymi31.

Godianizm a prawa człowieka

Walka o godność człowieka we współczesnym świecie to istotny aspekt tego ruchu. Godianistyczna koncepcja nowej cywilizacji zakłada pokojowe współistnienie wszystkich ludzi bez względu na kolor skóry, pozycję społeczną, wyznanie i płeć. W swoich naukach Onyioha podkreślał, że tylko takie społeczeństwo respektuje prawa człowieka. Według niego bowiem, choć istniejące na świecie systemy religijne głoszą szlachetne hasła, rzadko jednak realizują je w praktyce. Zjawisko dyskryminacji z powodów religijnych było natomiast obce Afrykanom, dopóki nie zetknęli się z chrześcijaństwem i islamem. W swoich publikacjach i wystąpieniach Onyioha zwracał uwagę, że nietolerancja wobec wyznawców innych religii narusza podstawowe prawa człowieka i w wielu miejscach na świecie doprowadziła do podziałów wśród ludzi.

Respektując aspiracje i potrzeby wszystkich narodów, Onyioha wielokrotnie apelował do przywódców świata, aby wsparli jego wysiłki, zmierzające do stworzenia nowego ładu opartego na sprawiedliwości i pokoju. Odwoływał się także do wszystkich ludzi dobrej woli, zarówno wierzących, jak i ateistów, w imię obrony praw jednostki i usuwania wszelkich form dyskryminacji z powodów różnicy rasy, narodowości, płci lub pochodzenia społecznego. Onyioha krytykował system patriarchalny, jako sprowadzający kobiety do roli podrzędnej. Twierdził, że w afrykańskich społeczeństwach matrylinearnych cieszyły się one znacznie lepszą pozycją. Przyznając kobietom równe prawa, godianizm odwołuje się do swojej koncepcji Boga, który posiada zarówno żeńskie, jak i męskie oblicze. Dlatego właśnie płeć nie może być powodem dyskryminacji. Tymczasem, powiadał Onyioha, chrześcijanie uważają za niemożliwą równość kobiet i mężczyzn, czego wyrazem jest niedopuszczanie kobiet do stanowisk w hierarchii kościelnej. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w islamie, gdzie obowiązuje separacja płci. Muzułmanki zostały nie tylko pozbawione możliwości pełnienia funkcji kultowych, ale też często nie mogą się kształcić i są całkowicie zależne od mężczyzn. Onyioha powoływał się na przykład Hausanek z północnej Nigerii, które obowiązuje tradycyjna instytucja kulle32.

Działalność na rzecz wspierania kobiet zajmuje ważne miejsce w programie godianizmu. Członkowie tego ruchu prowadzą liczne kampanie przeciwko praktykom wyrzezania, krytycznie odnoszą się do zwyczaju aranżowania związków małżeńskich przez rodziców, wczesnego wydawania dziewcząt za mąż i ograniczania im dostępu do edukacji. Podkreślając pozytywną rolę, jaką kobiety mają do odegrania we współczesnym świecie, powierzają im wysokie funkcje w swoim ruchu33.

Onyioha ustosunkowywał się krytycznie do sytuacji w swoim kraju także z innych powodów. Potępiał powszechną korupcję, zabójstwa na tle politycznym oraz konflikty pomiędzy muzułmanami a chrześcijanami, które doprowadziły do wielu tragicznych wydarzeń34. Z niepokojem komentował fakt, że po zamachach w Nowym Jorku Bin Laden stał się bohaterem dla wielu muzułmanów w jego kraju. Dlatego uważał, że Nigeryjczycy muszą poważnie zastanowić się nad powrotem do swoich korzeni, a taką szansę oferuje im godianizm.

Wypowiadając się w kwestii wolności społeczeństw, Onyioha wskazywał na trzy jej rodzaje: polityczną, ekonomiczną oraz religijno-kulturową. Twierdził, że godianizm jest skoncentrowany na tej trzeciej właśnie, nie zaś na sferze stosunków politycznych. Przypominał jednak, że w polityce także wymaga się moralności. Powiadał, że nie można całkowicie odseparować się od polityki, czego dowodzi zresztą historia godianizmu, wyrosłego na gruncie walki Nigeryjczyków o niepodległość. Według Onyioha, polityka pojawiła się u zarania ludzkości. Pierwsza para stworzona przez Czineke spłodziła potomstwo i założyła rodzinę, której członkowie zaczęli uczyć się dyscypliny i organizacji. Zgodnie z koncepcją, że istota ludzka składa się z elementu duchowego i materialnego, religia dotyczy duszy, a polityka ciała. Religia i polityka muszą się zatem uzupełniać dla dobra i podtrzymywania życia, będącego w istocie jednością sfery duchowej i materialnej człowieka. Religia nie powinna i nie musi stać w sprzeczności do polityki. Wyznawcy godianizmu powołują się na mitologiczną tradycję Ibów, według której święty przywódca zajmował się nie tylko bieżącą polityką społeczną, ale także sprawami religijnymi35.

Godianizm a badania afrykanistyczne

Onyioha zachował w pamięci negatywny stosunek kolonizatorów i misjonarzy chrześcijańskich do Afrykanów, określanych przez nich „poganami”. Uważał, że taka postawa wynikała przede wszystkim z ignorancji Europejczyków. Kiedy stanął na czele godianizmu, rozpoczął walkę o przywrócenie godności religiom afrykańskim. Zwracał uwagę na to, że dotychczasowe badania nad kulturami Afryki były od początku obarczone licznymi wadami, zarówno z punktu widzenia stosowanych metod, jak i nastawienia badaczy. Doprowadziło to do pojawienia się licznych nieporozumień, a nawet uprzedzeń. Według Onyioha, sytuacja nie uległa radykalnej zmianie nawet z chwilą, kiedy do badań naukowych włączyli się sami Afrykanie. Na początku byli to bowiem głównie wychowankowie europejskich misjonarzy i antropologów, nierzadko przez nich sponsorowani. Wielu z nich, chcąc zadowolić swoich nauczycieli, prezentowało postawę równie europocentryczną, przejawiającą się między innymi w używaniu niewłaściwej terminologii36. Analizując afrykańskie dziedzictwo kulturowe z punktu widzenia teologicznych i filozoficznych schematów europejskich, pragnęli je „ucywilizować”.

W tę aktualną problematykę metodologii wpisuje się propozycja Onyioha, według którego badania nad religiami afrykańskimi powinni prowadzić Afrykanie, ponieważ są oni nie tylko przedstawicielami współczesnej formy kultury tradycyjnej, ale także uczciwymi jej krytykami. Metoda zaproponowana przez Onyioha wychodzi z założenia, że najlepsze wyniki osiąga się tylko wówczas, gdy nastawienie do przedmiotu dociekań naukowych jest pozytywne, a zatem badacz z góry nie neguje jego wartości poznawczych. Dzięki takiemu podejściu można wydobyć to, co najwartościowsze w kulturze czarnego człowieka i dotrzeć do jego prawdziwej tożsamości37.

W Nigerii powstały dwa międzynarodowe ośrodki badawcze godianizmu: Martin Luther King International Study Center oraz John Kennedy Center for the Study of Languages and Cultures. Są one hołdem złożonym dwóm Amerykanom o różnych kolorach skóry, którzy dla wyznawców godianizmu byli symbolem walki z segregacją rasową. Metodologię godianizmu stosuje się także na uniwersytetach w Legonie (Ghana), Ibadanie (Nigeria) i w Makerere (Uganda). Studia prowadzone w ostatnich latach przez wyznawców godianizmu, obejmujące wiele dziedzin, mają na celu propagowanie afrykańskiej i czarnej cywilizacji na kontynencie i w diasporze oraz zaprezentowanie światu jej nowego, wiarygodnego oblicza.

Głównym ośrodkiem nauczania, kultu i dialogu międzykulturowego ma być Akademia Godianizmu (w języku ibo: Mahadum Ofufeczi), określana jako „dar dla czarnego świata”. Według Onyioha jej budowę zainspirował Bóg Czineke, którego wolą jest zjednoczenie wyznawców wszystkich istniejących religii. Przedstawiciele różnych cywilizacji i kultur będą mogli wypracować tutaj wspólne podstawy pokojowej współpracy. Koszt tego przedsięwzięcia szacuje się na 4 miliony dolarów (320 milionów nigeryjskich naira). Oprócz sal wykładowych oraz pomieszczeń dla studentów i kadry nauczycielskiej w Akademii ma zostać zbudowana świątynia poświęcona Czineke, która będzie miejscem modlitw i składania oar. Na „Totemie Miłości” zostaną wypisane fragmenty ze świętych ksiąg wszystkich religii, w których podkreśla się ideę miłości. Planuje się ponadto wybudowanie pomnika, upamiętniającego zagładę i dehumanizację Afrykanów oraz wszystkich „dzieci światłości”. W Akademii będą kształceni kapłani godianizmu. Roczne kursy dla młodych adeptów mają obejmować studia nad kulturami i cywilizacjami kontynentu afrykańskiego. Dla zaawansowanych przewiduje się krótkie kursy sprofilowane, seminaria i sympozja z zakresu historii, socjologii, polityki, religii i tradycyjnej medycyny afrykańskiej. Akademia Godianizmu ma również prowadzić intensywną działalność wydawniczą. Kamień węgielny pod jej budowę został położony 15 marca 1993 r. przez ówczesnego gubernatora stanu Abia (południowa Nigeria), na terenie którego ma ona powstać. Budynek Akademii został zaprojektowany w formie starożytnej piramidy egipskiej, symbolizującej stabilność, siłę i hart ducha godianizmu38.

Rewolucyjny charakter godianizmu

Według niektórych badaczy na uwagę zasługują dwa aspekty tego ruchu. Wytyczając sobie cel zjednoczenia wszystkich tradycyjnych religii afrykańskich, godianizm ma pełnić rolę lozoi koordynującej. Choć realizacja takiej wizji w praktyce wydaje się utopią, członkowie ruchu wykazują jednak niezwykłą determinację w dążeniu do urzeczywistnienia swoich celów. Miała tego dowodzić między innymi decyzja o utworzeniu Organizacji Tradycyjnych Religii Afrykańskich. Godianizm stara się ponadto przekroczyć granice narodowe i rasowe, propagując swój program na świecie. Działalność tę zapoczątkował Onyioha, podróżując autobusem z napisem „Religia Godianizmu”, wygłaszając odczyty na uniwersytetach amerykańskich i wydając szereg publikacji. Poprzez nawiązywanie kontaktów z wyznawcami innych religii Onyioha dążył do uniwersalizacji swojej filozofii, wywodzącej się z tradycji ludów Afryki. Jej kluczowym elementem jest natomiast koncepcja wspólnego Boga, znanego we wszystkich kulturach pod różnymi imionami39.

Godianizm oferuje ludzkości zapewnienie równowagi duchowej i pokojowego współistnienia. Ruch ten ma charakter powszechny, naucza bowiem, że założyciele istniejących na świecie religii utrzymywali bezpośredni kontakt z Bogiem, podobnie jak to czynili przodkowie Afrykanów. Godianizm, jako pierwotna forma duchowości wszystkich ras ludzkich, nie jest zarezerwowany wyłącznie dla czarnoskórych. Onyioha określał swój ruch jako filozofię, mającą na celu przede wszystkim rewitalizację tradycyjnych zwyczajów i wierzeń Afrykanów, ale dopuszczającą możliwość zastosowania uniwersalnego40. Istotną cechą godianizmu jest dążenie do zreformowania społeczeństw oraz pragmatyzm, którego źródła tkwią w doświadczeniach człowieka41. Choć godianizm posiada sformułowane zasady, jednak w odróżnieniu od islamu i chrześcijaństwa nie wymaga akceptowania ich a priori. Dlatego nie ma charakteru dogmatycznego, jest bowiem „racjonalną religią epoki nauki”. Cywilizacyjna rola tego ruchu polega przede wszystkim na propagowaniu życia w harmonii z bliźnimi, niezależnie od ich koloru skóry, wyznania i pochodzenia społecznego42.

Onyioha był przekonany, że koncepcja Istoty Najwyższej jest tym elementem, wokół którego można budować filozofię godianizmu, opartą na godności człowieka. Dlatego uważał, że głoszone przez inne religie hasła miłości bliźniego i równości wszystkich ludzi wobec Boga mogą być podstawą wspólnej definicji cywilizacji, rozumianej jako braterska egzystencja wspomagana osiągnięciami naukowo-technologicznymi poszczególnych społeczeństw. Wprawdzie ruch ten wyrósł na podłożu politycznym, z czasem stał się filozoficzną refleksją nad rolą rodzimych tradycji afrykańskich we współczesnym świecie.

Godianizm zrodził się w Afryce, ale jego ideologia przyjęła się w Azji i Ameryce43, zwłaszcza wśród ludności czarnoskórej, zafascynowanej hasłem „powrotu do korzeni”. Jako „religia dla całej ludzkości” godianizm opiera się na idei uniwersalnego braterstwa i bezpośrednich kontaktach z Bogiem. Jego celem jest nie tylko uświadomienie światu, że Afryka posiada swoją oryginalną filozofię, ale także jest możliwe pojednanie skłóconych religii, narodów i ras oraz przywrócenie pokoju w duchowej sferze życia człowieka. Godianizm jest jednak przede wszystkim przykładem ruchu neotradycyjnego na rzecz odnowienia tradycji afrykańskich, które mogą odegrać pozytywną rolę w dobie globalizacji. Ta filozofia humanizmu odwołuje się zatem głównie do zagubionego we współczesnym świecie Afrykanina, oferując mu przywrócenie utraconej równowagi duchowej poprzez powrót do wartości tradycyjnych, będących wyrazem tego, co łączy wszystkich czarnoskórych mieszkańców kontynentu afrykańskiego.

Ewa Siwierska

Dr hab. Ewa Siwierska pracuje w Zakładzie Języków i Kultur Afryki Wydziału Orientalistycznego UW. Zajmuje się muzułmańskim piśmiennictwem w języku hausa i historią islamu w Nigerii oraz ruchami religijnymi.

Przypisy

1.Szerzej na ten temat zob. A. Ekwunife, Metanoia. Problems and Prospects of New Orientations to Spirituality and Prayer in African Traditional Religions. A Case Study of Igbo Culture Area, „Africana Marburgensia”, 32, 1–2, 1999, s. 67–70. Dzisiaj większość Ibów jest katolikami. Początkowo bardzo krytycznie nastawieni do chrześcijaństwa, z czasem zaczęli masowo przyjmować nową wiarę, upatrując w tym szansę na awans i polepszenie swojej sytuacji.
2. Założone w 1929 roku Towarzystwo handlowe United Africa Company, kontrolujące import i eksport w Afryce Zachodniej, eksploatowało ludność miejscową w okresie kolonialnym. Szerzej na ten temat zob. W.A. Hunton, Źródła koniktów, tłum. S. Sielski, Warszawa 1961, s. 40–44.
3 E. Sik, The History of Black Africa, t. 3, Budapest 1974, s. 200.
4. Głównym celem tej partii, powstałej w 1944 roku, było na początku przeprowadzenie demokratycznych reform konstytucyjnych. NCNC poparła protesty robotnicze w 1945 roku. W tym czasie część Kamerunu znajdowała się pod kontrolą Brytyjczyków, pozostała zaś stanowiła powiernicze terytorium francuskie przejęte od Niemców. Na mocy Konstytucji Federalnej z 1954 roku obszar południowego Kamerunu wyłączono z Nigerii. Zob. E. Sik, dz. cyt., s. 202. W roku 1962 Narodowa Rada Nigerii i Kamerunu zmieniła nazwę na Narodowy Konwent Obywateli Nigerii (National Convention of Nigerian Citizens).
5. Na kolonizację, jako źródło impulsu do walki Afrykanów o wolność polityczną, zwraca uwagę między innymi Chukwudun B. Okolo, Reason in African History: An African Perspective, „Philosophy and Social Action”, 5, 1–2, 1979, s. 18. Kampania krytyki kolonializmu i działalności misjonarzy chrześcijańskich w Afryce rozpoczęła się na początku lat 40. XX wieku. Por. U. Onunwa, The Concept of Secularization and the Study of West African Traditional Religion, „Africana Marburgensia”, Special Issue 13, 1989, s. 6.
6. E. Sik, dz. cyt., s. 202.
7. Nnamdi Azikiwe to znana postać w historii Nigerii. Pochodził z ludu Ibo. Odegrał ważną rolę w ruchu niepodległościowym, wyrosłym na gruncie organizacji młodzieżowych. W latach 1925–1934 przebywał w USA, gdzie studiował dziennikarstwo. Pełnił funkcję sekretarza generalnego Narodowej Rady Nigerii i Kamerunu. W roku 1937 założył gazetę codzienną „West African Pilot” i został jej redaktorem naczelnym. Wydawał ponadto inne dzienniki ukazujące się w całej Nigerii. W roku 1947 przewodniczył delegacji NCNC, która w Londynie przedstawiła ministrowi kolonii petycję, aby do roku 1958 wszystkie kraje Brytyjskiej Afryki Zachodniej uzyskały niepodległość i stały się suwerennymi członkami Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Zob. E. Sik, dz. cyt., s. 30, 37. Kiedy na mocy Konstytucji Federalnej z 1954 roku Nigeria uzyskała samorządność regionalną, Azikiwe został pierwszym premierem Regionu Wschodniego. Po uzyskaniu niepodległości w roku 1960, zastąpił ostatniego brytyjskiego gubernatora generalnego, a 1 października 1963 został pierwszym prezydentem Federalnej Republiki Nigerii.
8. K.O.K. Onyioha, The National Church of Nigeria: Its Catechism and Credo, Yaba 1950, s. 36. Nnamdi Azikiwe był powszechnie znany jako „Zik Afryki”. Na początku roku 1946 w NCNC wyłoniło się radykalne lewicowe skrzydło, młodzieżowy odłam partii, Ruch Zikistów. Jego nazwa pochodziła od skrótu nazwiska Azikiwe. Powstał on w celu obrony Azikiwe, oskarżanego przez władze kolonialne o zainicjowanie strajku w 1945 roku. Zikiści bardzo szybko zdobyli popularność w całym kraju i stworzyli swego rodzaju kult Azikiwe. W lutym 1949 roku w „West African Pilot” ukazał się artykuł, nawołujący Nigeryjczyków do zaniechania współpracy z kolonizatorami i podjęcia stanowczych działań na rzecz uzyskania niepodległości. Dziesięciu zikistów zostało wówczas aresztowanych oraz skazanych na karę więzienia i grzywny. Mimo to, po tragicznych wydarzeniach w Enugu ruch ponownie przystąpił do działania, organizując wiece i demonstracje. Władze kolonialne powołały wówczas specjalną komisję do zbadania zajść w Enugu. Przygotowany przez nią raport oskarżał jednak zikistów o planowanie zbrojnego powstania. Nastąpiły kolejne aresztowania. Ci, którzy pozostali na wolności, przyjęli nową nazwę Ruchu Wolnościowego (Freedom Movement). Przyświecała im idea zniszczenia „wszelkich form imperializmu i utworzenia Socjalistycznej Republiki Nigerii”. Nowa organizacja zikistów nie przetrwała jednak długo z powodu wewnętrznych koniktów. Jako członek Narodowego Kościoła Nigerii Nnamdi Azikiwe w dużej mierze odpowiadał za propagowanie jego misji. Jego zwolennicy przypisywali mu rolę „Mesjasza” współczesnej Afryki. Zob. E. Sik, dz. cyt., s. 200–202.
9. Tamże, s. 202n.
10. Uniwersytet ten został otwarty w październiku 1960 r. w atmosferze euforii z powodu uzyskania przez Nigerię niepodległości. Powstaniu uniwersytetu przyświecało hasło „odbudowania godności człowieka”.
11. E.M. Uka, Godianism and the Development of Modern African Studies, „Africana Marburgensia”, 31, 1–2, 1998, s. 67.
12. Onyioha współpracował z Azikiwe i wyrażał swoją antykolonialną postawę na łamach gazety „West African Pilot”. Był związany z organizacjami młodzieżowymi w Nigerii, krytycznie nastawionymi do rządów brytyjskich. Pełnił funkcję sekretarza ruchu zikistów i komitetu protestacyjnego Młodzieży Nigeryjskiej w 1947 r. Dwa lata później został sekretarzem Nigeryjskiej Narodowej Federacji Pracy.
13. E.M. Uka, dz. cyt., s. 68.
14. http://www.godianism.org/THE%20AHANYI2.htm.
15. Tradycyjne religie afrykańskie nie mają bowiem swoich założycieli, ani pro27
16. Czineke oznacza „Stwórca”. Ibowie określają swojego Boga także innymi imionami: Czukwu – „Bóg Najwyższy; Wielki Duch”, Osebuluwa – „Ten, który podtrzymuje świat”, Czukwu Abiama – „Wielka Opatrzność Wszechświata”. Por. N. Onwu, Igbo Religion: Its Present Situation, „Africana Marburgensia”, 18, 2, 1985, s. 19.
17. Onyioha nauczał, że pierwszy mężczyzna stworzony przez Czukwu miał na imię Ifenta. W języku ibo ife oznacza „światło”, zaś nta – „mały” lub „młody”.
18. W religijnej lozoi Ibów każdy człowiek posiada swoje osobiste bóstwa opiekuńcze, które mają go chronić i zapewnić pomyślny los. Czi jest cząstką boskości, jakiej Czineke udziela dziecku z chwilą jego narodzin. Termin ten oznacza także przeznaczenie człowieka. Każda istota ludzka posiada własne, niepowtarzalne Czi, które po śmierci swojego właściciela powraca do Boga. Ikenga to bóstwo mężczyzn, symbolizujące ich odwagę, siłę i talenty. Dzięki Ikenga można osiągnąć sukces na przykład na polowaniu, w działalności handlowej lub na wojnie. Każdy człowiek jest ponadto chroniony przez Eke, czyli ducha wcielonego weń przodka. Szerzej na ten temat koncepcji człowieka u Ibów zob. E. Ikenga-Metuh, Igbo Religious Symbols of Personal Achievement, „Africana Marburgensia”, 19, 1, 1986, s. 37–49; F. Anyika, The Chi Concept in Igbo Religious Thought, „Africana Marburgensia”, 21, 2, 1988, s. 40–50; E. Siwierska, Koncepcja człowieka u Ibów, „Albo albo. Problemy psychologii i kultury”, 1, 2008, s. 48–64.
19. http://www.godianism.org/Children%20of%20the%20light2.htm.
20. http://www.godianism.org/The%20Teachings%20of%20The%20Ahanyi2.htm. Według wierzeń Ibów przodkowie są symbolem rodzimej tradycji i etosu moralnego. Uważa się ich za godnych naśladowania pośredników i mediatorów z bogiem Czineke. Uosabiają prawdę, sprawiedliwość i ład społeczny. Przodkowie zasłużyli się swoim przykładnym życiem na ziemi, zyskując miłość Czineke. Por. E. I. Ifesieh, Ritual Symbolism in Igbo Traditional Religion (A Survey through Religious and Cultural Analysis), „Africana Marburgensia”, 19, 1, 1986, s. 70n. Z doświadczeniem i mądrością przodków, połączonymi z inteligencją czarnego człowieka, godianizm wiąże swoją koncepcję „demokracji wspólnotowej”, jako systemu politycznego zapewniającego równość i sprawiedliwość społeczną.
21. W tradycyjnych wierzeniach Ibów Anjanwu jest bóstwem słońca, Ani boginią ziemi i strażniczką moralności, natomiast Agwunsi to bóg wróżbiarstwa i praktyk uzdrowicielskich.
22. W kalendarzu wyznawców godianizmu rok liczy 13 miesięcy i 368 dni, a tydzień ma 8 dni.
23. N. Onwu, dz. cyt., s. 28.
24. Jest to zapewne odniesienie do tradycyjnej koncepcji Ibów, według której wszystkie byty stworzone przez Boga Czineke są siłami o określonym potencjale, wzajemnie na siebie oddziałującymi. Człowiek, będący jednym z tych bytów, swoim postępowaniem na ziemi może zakłócić równowagę w kosmosie poprzez powiększenie lub pomniejszenie własnej siły witalnej. Na jego życie mają również wpływ nieustanne interakcje pozostałych bytów we wszechświecie. Szerzej na ten temat zob. Chukwuemeka Nze, Sacrice as a Restitution of Vital Force among the Igbo, „Africana Marburgensia”, 19, 1, 1986, s. 29–36.
25. http://www.godianism.org/godianism2%20.htm.
26. R.I.J. Hackett, Innovation and Adaptation among Traditional Religions in Post-Independence Nigeria: Some Observations and Examples, „Africana Marburgensia”, 1982, 15, 2, s. 33n. Cytat w przekładzie S. Piłaszewicza, Religie Afryki. Ewolucja wierzeń rodzimych w kontaktach z islamem i chrześcijaństwem, Warszawa 1992, s. 155n.
27. Moim zdaniem jest to nawiązanie do tradycyjnego kodeksu etycznego Ibów, zwanego Omenala. Takie przestępstwa, jak kradzież, zabójstwo, cudzołóstwo i wyrządzanie krzywdy innym ludziom uważa się za najpoważniejsze wykroczenia nietolerowane przez strażniczkę moralności, boginię ziemi. Por. L. Ugwuanya Nwosu, The Concept of Sin and the Igbo Idea of Moral Perfection, „Africana Marburgensia”, Special Issue 13, 1989, s. 30n.
28. Warto w tym miejscu zwrócić jednak uwagę na to, że choć w tradycyjnych religiach afrykańskich nie ma postaci proroków i świętych, u niektórych ludów występowały praktyki wynoszenia zmarłych do rangi bóstw.
29. http://www.godianism.org/The%20purgative%20Lights2.htm.
30. Na stronach internetowych godianizmu pojawiło się pytanie, czy można mówić o postępowym charakterze tego ruchu, skoro akceptuje on fakt, że we współczesnym społeczeństwie Ibów nadal istnieje kasta, zwana osu. Tę zamkniętą grupę społeczną tworzą ludzie uważani za niewolników bóstw. Dawniej odprawiano rytuały symbolicznego ich zabijania i składania w oerze. Odizolowanych od reszty społeczności członków tej kasty obowiązuje endogamia. Zob. E.I. Ifesieh, dz. cyt., s. 57. Wydaje się, że Onyioha odpowiadał na ten zarzut wymijająco twierdząc, że zjawisko to nie ma nic wspólnego z tradycją Ibów, wiąże się bowiem z niewolnictwem, zapoczątkowanym przez Europejczyków w XVI wieku. Onyioha zapewniał jednocześnie, że godianizm dąży do zniesienia wszelkich przejawów nierówności społecznej.
31. http://www.godianism.org/Why_we_are2.htm.
32. W języku hausa termin kulle oznacza dosłownie „zamykać”. Zwyczaj kulle, mający swoje źródła w Koranie, narzuca muzułmankom pewne ograniczenia w publicznej sferze życia. Hausańczycy uważają bowiem, że dom jest najbardziej stosownym miejscem, w którym kobieta realizuje swoje cele żony i matki. Nie powinna ona zatem opuszczać domostwa bez wiedzy męża, wymaga się od niej stosownego ubioru i zachowania. Według Hausańczyków zwyczaj kulle ma przede wszystkim chronić godność kobiety i zapewnić jej bezpieczeństwo.
33. Jedną z nich jest dr Uwa Onyioha Osimiri, która została mianowana na „kapłankę” i wysłanniczkę godianizmu w 1994 roku przez samego Onyiohę. Jej zadaniem była między innymi promocja ruchu w USA. W roku 2002 wzięła ona udział w konferencji na temat HIV/AIDS, sponsorowanej przez ONZ. Uwa Onyioha Osimiri jest ponadto założycielką i prezesem African Women Economic Consortium. Organizacja ta zrzesza Afrykanki zajmujące się handlem i prowadzące własne przedsiębiorstwa. Zajmuje się również problemami zdrowotnymi, społecznymi oraz edukacyjnymi kobiet i dzieci.
34. Onyioha miał na myśli wydarzenia, które były następstwem wprowadzenia w muzułmańskich stanach Nigerii karnego prawa koranicznego.
35. http://www.godianism.org/Peerism2.htm. Zgodnie z tym przekazem mitologicznym pierwszym świętym królem i przywódcą religijnym Ibów był Eri. Urząd ten sprawowali potem jego synowie, ale z czasem ich wpływ zaczął zanikać. Pełnili oni zarówno funkcje rytualne, jak i polityczne, przyczyniając się jednocześnie do utrwalenia tradycyjnych wartości etycznych. Por. E.I. Ifesieh, dz. cyt., s. 57n.
36. Chodzi tu przede wszystkim o teorie ewolucjonistyczne, które sytuowały rodzime religie afrykańskie na najniższym szczeblu rozwoju.
37. Podobną koncepcję czarnej i afrykańskiej tożsamości sformułował Leopold Senghor (1906–2001), polityk, poeta, lozof i prezydent Senegalu w latach 1960–1980, określany „apostołem” ruchu négritude. Bliski wyznawcom godianizmu jest także pisarz i polityk senegalski, Alioune Diop. Uważał on, że w celu odbudowania godności czarnych Afrykanów na arenie międzynarodowej konieczne jest sformułowanie nowej denicji sprawiedliwości, obejmującej wszystkie kultury i narody. Por. jego Remarks on African Personality and Negritude, w: Gideon-Cyrus M. Mutiso, S.W. Rohio (wyd.), Readings in African Political Thought, London 1975, s. 70. Godianizm odwołuje się ponadto do ideologii Kwame Nkrumaha (1909–1972), dyktatora i prezydenta Ghany. Na I Konferencji Niepodległych Państw Afrykańskich w kwietniu 1958 roku Nkrumah powiedział, że nadszedł czas, aby Afrykanie, za których zbyt długo decydowali inni, zaczęli przemawiać własnym głosem na arenie międzynarodowej.
38. Zob. http://www.godianism.org/Godian%20Academy2.htm
39. Por. R.I.J. Hackett, dz. cyt., s. 34n.
40. Tamże, s. 33.
41. Pragmatyzm uważa się także za cechę charakterystyczną tradycyjnej religii Ibów. Ich system wierzeń skupia się bowiem głównie na objaśnianiu i kontroli świata zycznego, w odróżnieniu od chrześcijaństwa, które koncentruje się na łącznosci duchowej z Bogiem, Jezusem i świętymi. Por. K. Osia, Form and Function of Igbo Religion, „Africana Marburgensia”, 18, 2, 1985, s. 12.
42. http://www.godianism.org/Questionnaires%20on%20Godianism2.htm.
43. Dostępne mi źródła nie zawierały danych dotyczących liczby członków godianizmu w Afryce i poza tym kontynentem.

Źródło: Biuletyn Polskiego Towarzystwa Afrykanistycznego "Afryka" nr 27 - 2008