P'an Ku / Pangu
Sui Żen / Suiren
Żółty Cesarz
Chiny Północne stały się w drugim tysiącleciu p.n.e. świadkiem narodzin jednej z czterech najstarszych cywilizacji świata. O ile rozwój cywilizacji chińskiej nastąpił niewątpliwie później niż pozostałych — starożytnej egipskiej, mezopotamskiej lub indyjskiej — jest ona jedyną z nich, która przetrwała, w sposób zasadniczo nieprzerwany, od swoich początków, wielce się przekształcając podczas prawie czterech tysięcy lat istnienia, lecz zachowując równocześnie wiele cech sięgających bezpośrednio do wczesnych, a nawet najwcześniejszych okresów. Owa niezwykła ciągłość ewolucji historycznej stanowi też jedną z najistotniejszych cech chińskiego procesu dziejowego, nadającą mu całkiem specyficzny charakter. (...)
Aczkolwiek archeologia dostarcza najbardziej wiarygodnych naukowo danych do określenia obrazu powstawania cywilizacji Chin, to i tradycyjna historiografia chińska stanowi pewien rodzaj źródła do tego celu. Wprawdzie na ogół trudno polegać na danych pochodzących stąd, jednak starożytna literatura chińska zawiera wiele istotnego i ciekawego materiału dotyczącego najwcześniejszych epok Chin. (...)
Materiał legendarny zawiera pewne elementy kosmogonii, podobne do istniejących prawie we wszystkich innych cywilizacjach. A zatem na samym początku był
P'an Ku, twórca rzeźbiący świat za pomocą swojego dłuta. Po nim zaś następuje trzynastu braci
Mocarzy Niebios; panowanie każdego z nich trwało 18 tys. lat. Z kolei było jedenastu
Mocarzy Ziemi, znów braci, z których każdy również panuje 18 tys. lat. Za nimi następuje dziewięciu
Mocarzy Ludzkich, też braci, rządzących razem przez okres 54 tys. lat.
W dalszych legendach występuje szereg bohaterów kulturowych, którym później przypisano większość osiągnięć cywilizacyjnych Chin. Tak więc
Fu Cz'ao miał być twórcą budownictwa domów,
Sui Żen zaś przyniósł ludzkości umiejętność posługiwania się ogniem.
Fu Si przypisano zapoczątkowanie rybołówstwa i oswojenie zwierząt. On też miał stworzyć pierwszy system pisania za pomocą tzw. heksogramów zamiast dotychczasowego zwyczaju używania węzełków na sznurkach. Później nastąpił
Szen Nung, twórca rolnictwa oraz inicjator badania roślin i medycyny. Lecz najsławniejszy ze wszystkich bohaterów kulturowych był niewątpliwie
Huang Ti —
Żółty Cesarz — który walczył z „barbarzyńcami", zapoczątkował dziejopisarstwo, poprawił kalendarz, zainicjował cykl 60-letni, wynalazł cegłę itp. Również do okresu jego mitycznego panowania odnoszono początek sławnego systemu uprawy ziemi „studnia-pole". Żonę jego zaś uważano za wynalazczynię jedwabiu.
Huang Ti był pierwszym władcą uznawanym za autentycznego przez wielkiego historyka okresu Han, Sy-ma Cz'iena. Tradycyjna data objęcia przezeń władzy to rok 2486 lub 2402 p.n.e. Wszyscy panujący chińscy w późniejszym okresie Czou usiłowali wywodzić swój rodowód od samego Huang Ti.
Owo mityczne cesarstwo miało być potem rządzone przez potomstwo Huang Ti, jego syna Czuan Siu, wnuka K'u (którego zarówno władcy Szang, jak i Czou uważali za swojego przodka) i później przez dwóch władców, Jao i Szun, którzy stali się słynni dzięki literaturze konfucjańskiej. Wszyscy ci panujący mieli ponoć nauczyć naród wszelkich sztuk cywilizacji, ustalić formy rządzenia oraz prawidła moralności. Według konfucjanistów był to Złoty Wiek, kiedy rządy nad światem były doskonałe. W szczególności Jao i Szun uważani byli za wzorowych władców, a tradycyjna historia podkreśla, że wybrali na swoich następców nie własnych synów, lecz najzdolniejszych ludzi wśród żyjących. Jest raczej prawdopodobne, że zarówno Jao, jak i Szun byli wodzami plemiennymi; przypisywane im cnoty są charakterystyczne dla tego etapu rozwoju społeczeństwa plemiennego, kiedy wodzów wybierało plemienne zgromadzenie.
Szun, desygnowany na władcę przez Jao, wybrał również własnego następcę, Jü, którego później wychwalano jako klasyczny przykład obowiązkowości. Gdy otrzymał on zadanie dokonania regulacji rzek po klęsce powodzi, poświęcił trzynaście lat tej pracy, nie wracając w ogóle do domu, nawet kiedy przechodząc obok słyszał płacz swoich dzieci. Po nim władza stała się dziedziczna w rodzinie panującego, a samego Jü uważa się za założyciela
dynastii Sia. Według tradycyjnej chronologii miała ona panować w latach 2205—1766 p.n.e.; według zaś drugiej chronologii, opartej na tzw.
Księgach bambusowych, okres jej obejmował lata 1989-1557.
Problem dynastii Sia należy do najbardziej fascynujących wśród zagadnień starożytności chińskiej. W tradycyjnym dziejopisarstwie chińskim historia tej dynastii sprowadza się prawie wyłącznie do spisu imion i rodowodu władców z dodaniem niewielu anegdot. (...)
Prawdą jest, że obecnie nie ma zadowalających dowodów, iż dynastia Sia faktycznie istniała. Brak narzędzi lub naczyń, a co jeszcze istotniejsze, źródeł pisanych, które można by z niezachwianą pewnością określić jako związane z okresem Sia. Jednakże narzędzia oraz ogólny poziom kultury okresu Szang są tak wysoko rozwinięte, że należy założyć jakiś wcześniejszy etap rozwojowy, który mógłby być uznany za okres Sia. (...)
Dynastia Sia / Xia
Należy również zwrócić uwagę na fakt, że wszyscy starożytni Chińczycy jednomyślnie przyjmowali istnienie Sia, że Konfucjusz i jego szkoła niedwuznacznie przyznawali jej historyczność oraz że przez długi okres Chińczycy dla określenia samych siebie używali terminu „wszyscy Sia". Brak jednak jakichkolwiek dzieł starożytnych, które by można odnieść do tego okresu. Istnieje zaś niewątpliwie możliwość, że przyszłe badania archeologiczne dostarczą nowych danych do rozwiązania tego frapującego problemu i być może doprowadzą do pełniejszej identyfikacji okresu Sia ze znanymi dotychczas wczesnymi kulturami archeologicznymi. (...)
Powstanie
państwa Szang w latach między 1750—1650 r. p.n.e. (w zależności od zastosowanej chronologii) wprowadza do prawdziwie już historycznego okresu, o którym wiedza oparta jest na źródłach zarówno ówczesnych, jak i późniejszych. Zdania powyższego nie można by było napisać nawet pół wieku temu wtedy bowiem większość badaczy skłonna była uważać całe drugie tysiąclecie p.n.e. za niehistoryczne, czekając dopóki odkrycia archeologiczne nie zmienią stanu rzeczy. Obecnie, chociaż chronologia jest jeszcze sporna i pozostaje taką aż do 841 r. p.n.e., tj. do pierwszej całkowicie ściśle określonej daty w historii chińskiej, dane których dostarczyła archeologia, potwierdzające w zadziwiającym stopniu wiarygodność tradycyjnych relacji starożytnych autorów chińskich, są zupełnie dostateczne dla nakreślenia realnego obrazu społeczeństwa szangowskiego. Jest to już rozwinięta cywilizacja okresu brązu, chociaż zasięg jej jest w zasadzie ograniczony do klas wyższych. Społeczeństwo chińskie składało się wówczas w dalszym ciągu z licznych wspólnot wiejskich, nad którymi dominowało szereg małych państewek-miast, znajdujących się z kolei pod panowaniem najsilniejszego z nich — państwa Szang.
Historia polityczna Szangów jest jednak prawie tak jałową kroniką imion władców, ich śmierci i okresu dojścia do władzy, jak dzieje Sia. Założycielem dynastii miał być
T'ang, wzór wszelkich cnót, który obalił Czie, ostatniego okrutnego i zdeprawowanego władcę Sia. Istnieje lista trzydziestu panujących, pochodząca z tradycyjnej historii (w pierwszym rzędzie, lecz nie wyłącznie, z dzieła Sy-ma Cz'iena); została ona potwierdzona prawie w całości przez dane archeologiczne. Stolica państwa Szang przenoszona była wiele razy podczas panowania tej dynastii z powodów, które trudno obecnie dokładnie ustalić. Ostatnią zaś jej siedzibę stanowiła miejscowość Jin i stąd wywodzi się druga nazwa dla tegoż państwa, które często określa się jako Szang-Jin.
Dynastia Szang / Shang
Koniec dynastii Szang nastąpił za panowania Czou Sina, rzekomo niezwykle silnego, zdolnego i rozpustnego władcy. Ale naszkicowany obraz jest zbyt uderzająco podobny do opisu ostatniego panującego dynastii Sia, by nie wywoływał daleko idących podejrzeń. Zupełnie możliwe, że wiele z tego jest relacją skomponowaną przez lud Czou, który obalił państwo Szang, dla pełnego usprawiedliwienia i usankcjonowania swoich czynów.
Obszar państwa szangowskiego niewątpliwie musiał zmieniać się podczas pięciu wieków istnienia. Główny jego ośrodek stanowiła dzisiejsza prowincja Honan, a obejmował też Hupei, Szantung i Szansi. Terytorium to powiększano przez podbój sąsiednich plemion, tworząc w okręgach granicznych rodzaj marchii dla obrony przeciwko innym „barbarzyńskim" plemionom. Lud Czou w istocie rzeczy pochodził właśnie z takiej marchii, założonej w środkowym Szensi. Ocenia się, iż ludność na obszarze objętym przez państwo Szang mogła liczyć 4—5 milionów.
Zasadniczym źródłem danych dotyczących dynastii Szang są, oprócz relacji literackich późniejszego okresu, wykopaliska archeologiczne, przede wszystkim znajdujące się blisko miasta
Anjang w prowincji Honan. Tutaj w wiosce Siaot'un znajdowały się tzw.
Jin Sü, „Ruiny Jin", które od dawna, bo od II w. p.n.e., uchodziły za starożytne miejsce. Stało się ono źródłem odkrycia wielu cennych naczyń z brązu, a również i kości do wróżenia, które jako rzekome
kości smoka miały swoje zastosowanie w tradycyjnej medycynie chińskiej. Pod koniec ostatniego stulecia zauważono, iż niektóre kości posiadają napisy, i wielu uczonych, chińskich i europejskich, rozpoczęło ich zbieranie i odszyfrowywanie. Od 1902 r. dokonano olbrzymiej pracy badawczej, w której udział wzięli przede wszystkim naukowcy chińscy, współpracując również z szeregiem wybitnych uczonych zachodnich. Powstała tym samym nowa gałąź archeologii chińskiej.
Cesarz T'ang / Tang
Kość wróżebna
Skorupa żółwia
Kość wróżebna
Naczynie rytualne
W latach 1927—1937 Academia Sinica prowadziła systematyczne naukowe badania wykopaliskowe w Jin Sü, w wyniku których, poza niezwykle cennymi innymi zdobyczami, powiększono liczbę znalezionych kości z napisami do ponad 100 tys. Ułożono również szereg słowników, zawierających rozszyfrowanie znaków znajdujących się na kościach.
Znalezione kości, pochodzące najprawdopodobniej z królewskiego archiwum, używane były do wróżby za pomocą tzw. metody skapulomancji, tj. albo kość łopatkową zwierzęcą (przeważnie byka), albo skorupę szczególnego rodzaju żółwia dotykano w przygotowanym specjalnie miejscu rozżarzonym prętem z brązu, a odpowiedź na zadane pytanie dedukowana była na podstawie kształtu pęknięć spowodowanych gorącem. Większość napisów dotyczy samego pytania, odpowiedź zaś bywa zanotowana przeważnie lakonicznie. Niestety, tematyka pytań jest raczej ograniczona; dotyczy ona przede wszystkim pogody, łowów, zbiorów, wypraw wojennych itp. Na podstawie tych napisów potwierdzono jednak imiona władców szangowskich i ustalono historyczny charakter tradycyjnego dziejopisarstwa.
Prace archeologiczne przeprowadzone na wykopaliskach szangowskich dostarczyły również wielu dalszych danych dotyczących innych dziedzin szangowskiej kultury materialnej i artystycznej, łącznie z architekturą, gdyż odkryto pozostałości pałaców i świątyń, jak i grobowce. W istocie rzeczy odkrycia w Anjang stanowią zdumiewające osiągnięcie o wprost bezcennej wartości poznawczej. Zasięg pracy badawczej w tej dziedzinie został rozszerzony w znacznym stopniu po 1949 r., dzięki czemu odkryto szereg nowych znalezisk okresu Szang. Jeden z zasadniczych powodów, dla których archeologia ma tutaj tak istotną rolę do odegrania, polega na tym, iż nie istnieją żadne inne autentyczne źródła pisane z tego okresu, a można nawet przypuszczać, że zwycięscy Czou dokonali wiele spustoszenia i zniszczenia tych właśnie źródeł.
Społeczeństwo chińskie składało się — jak wspomniano — przede wszystkim z licznych wspólnot wiejskich, znajdujących się pod dominacją silnej warstwy arystokratycznej, przy istnieniu równocześnie względnie mocnej władzy monarszej. Tak więc charakter klasowy społeczeństwa jest całkiem niewątpliwy, a różnice między klasami wyraźne i ostre. Jest jednak bardzo prawdopodobne, że większość chłopów to jeszcze wolni członkowie wspólnot wiejskich, chociaż zobowiązani do płacenia podatków i dokonywania robót publicznych na korzyść arystokracji i państwa. Stopień uzależnienia od klasy panującej był prawdopodobnie związany z miejscem zamieszkania, tj. z odległością od miasta, siedziby arystokracji i ośrodka jej władzy. Arystokracja, chociaż nadzorowała daninę i pobierała podatki od ludności wiejskiej, była w pierwszym rzędzie warstwą wojowniczą. W bojach używano rydwanu dwukonnego (trzech ludzi w każdym rydwanie), który można śmiało uważać za wynalazek Szangów. (...)
Monarchia szangowska stanowiła instytucję już względnie dobrze zorganizowaną, posiadającą rozbudowaną biurokrację urzędniczą; tytuły poszczególnych stanowisk znane są z napisów na kościach do wróżenia. Na szczycie piramidy społecznej i państwowej znajdował się szangowski król — Wang, który posiadał rozległą władzę osobistą i znaczne bogactwa. Spełniał on również ważną rolę jako „pontifex maximus", składający ofiary bóstwom najwyższym. Należy tu wspomnieć, że nawet w najstarszym społeczeństwie chińskim nie było tendencji do powstawania odrębnej kasty kapłańskiej; sprawy związane z obrządkiem pozostawały w rękach zarówno króla, jak i rodów arystokratycznych.
Można przypuszczać, że władza królewska była silniejsza w samej stolicy i bliskich jej okręgach, słabsza zaś na kresach. Dziedzictwo tronu przechodziło zwykle ze starszego brata na młodszego; społeczeństwo było jednak już z pewnością patriarchalne, chociaż istnieją również oznaki, że system matriarchalny istniał wcześniej. Arystokraci spełniali też funkcje kapłańskie m. in. dlatego, iż uważali kult przodków, który później miał się stać jednym z najważniejszych komponentów wierzeń ludowych, za swój przywilej i monopol. Tłumaczyło się to m. in. tym, że chłopstwo znajdowało się poza zasięgiem systemu klanowego, nie posiadając w tym okresie nazwisk ani rodowodów i nie mając tym samym zindywidualizowanych przodków, którzy mogliby być przedmiotem kultu. Właśnie ta rola religijna rodów arystokratycznych wydaje się również powodem dla wyżej wspomnianego zjawiska — braku odrębnej kasty kapłańskiej. (...)
Gdy rody arystokratyczne żyły w pałacach i rezydencjach w miastach, chłopi w swoich wioskach bytowali nadal w warunkach bardzo zbliżonych do neolitu, często w ziemiankach, a na obszarach lessowych w jaskiniach. W związku zaś z rolnictwem Szangowie stworzyli dość dokładny kalendarz, dzieląc rok na dwanaście lub trzynaście miesięcy liczących 30 łub 29 dni. W tym okresie również zaprowadzono system cykliczny obliczania czasu: sześć dekad stanowiło jeden cykl, a sześć cykli jeden rok. System kan-czy — naznaczania dni i lat, który polega na użyciu tzw. dwunastu ziemskich gałęzi i dziesięciu niebiańskich pni, tj. 22 różnych znaków, które w określonym porządku dają 60 odrębnych złożeń, również pochodzi z okresu Szang.
Najistotniejsze, bez cienia wątpliwości, osiągnięcie cywilizacji chińskiej w okresie Szang to wynalezienie pisma, którego najwcześniejsze okazy pochodzą właśnie z owych czasów. Znaczną większość przykładów pisma szangowskiego stanowią napisy na kościach do wróżenia, o wiele mniej liczne zaś znajdują się na naczyniach z brązu. Są one jednak też przeważnie znacznie krótsze i bardziej prymitywne pod względem stylu. Można założyć z dużą dozą pewności, iż Szangowie pisali również na drewnie, jedwabiu i bambusie; lecz ponieważ są to wszystko surowce łatwo zniszczalne, szczególnie w wilgotnym klimacie chińskim, zabytki tego rodzaju nie przetrwały do naszych czasów. Zresztą biorąc sprawę ogólnie, bardzo niewiele pozostało ze starożytności chińskiej w porównaniu np. z Egiptem lub Azją Zachodnią. Jeden z powodów, chociaż bynajmniej nie jedyny, to właśnie położenie geograficzne. Cywilizacja chińska nie powstała na pograniczu suchej pustyni, lecz na żyznej równinie aluwialnej, wielokrotnie niszczonej przez powodzie, a jeszcze częściej zaorywanej pługiem i sochą przez chłopa chińskiego. Słusznie też Fitzgerald nazwał to środowisko „ahistorycznym".
Pismo szangowskie, tak jak znajduje się ono na kościach do wróżenia, przedstawia już wysoce rozwiniętą i wyszukaną formę. Nie ulega wątpliwości, że językiem, którego zapisem było pismo Szangów, jest chiński, i uważa się, że stanowi to niezmiernie dobitne potwierdzenie słuszności poczucia Chińczyków ich autochtoniczności i powiązania z najstarszymi mieszkańcami kraju. Jeżeli pismo chińskie nie należy do najstarszych na świecie — hieroglify egipskie i klinowe pismo bliskowschodnie są oczywiście starsze — to charakteryzuje się tym, że pozostało w użyciu przez najdłuższy okres w dziejach ludzkości.
(...)
Cywilizacja szangowska była par excellence cywilizacją brązu. Pochodzenie zaś brązu w Chinach stanowiło przez wiele lat przedmiot długich debat uczonych zachodnich. Wysuwano na ten temat najróżnorodniejsze teorie; znaczna większość tych koncepcji przemawiała za zachodnim pochodzeniem brązu, a tym samym jego późniejszym pojawieniem się w Chinach. Najnowsze jednak odkrycia archeologiczne dostarczają dosyć danych, aby stwierdzić stanowczo, że pojawienie się tu brązu jest zjawiskiem autochtonicznym, którego początków należy szukać właśnie we wczesnym okresie ery Szang.
Szangowscy odlewnicy wytwarzali z brązu przede wszystkim różnego rodzaju naczynia o przeznaczeniu sakralnym, jak również broń oraz sprzęt do rydwanów i uprząż dla koni. Jak wspominano poprzednio, prawie cała produkcja z tego cennego surowca przeznaczona była wyłącznie dla arystokracji. Wśród wyrobów z brązu, z punktu widzenia historii sztuki, naczynia sakralne wysuwają się na pierwsze miejsce dzięki swojej niebywałej piękności. Wyśmienita technika odlewnicza przewyższała prawdopodobnie nawet poziom osiągnięty podczas Renesansu europejskiego, a zapewne nigdy jej na świecie nie przewyższono, ani nawet nie dorównano. Przedmioty okresu późnoszangowskiego wykazują niezwykle wysoką technikę, a samą ich koncepcję i wykonanie cechowały siła i śmiałość.
Chociaż sztukę tę kontynuowano w okresie Czou, jak i jeszcze później, większość historyków sztuki chińskiej jest zdania, że najlepsze jej okazy pochodzą właśnie z okresu Szang, choć przejście do ery Czou było stopniowe, a identyfikacja nie jest bynajmniej rzeczą łatwą. Pracownie szangowskich mistrzów wypuściły znaczne ilości swoich wspaniałych wyrobów, tak że można je obecnie znaleźć w prawie wszystkich muzeach większych miast świata. Tym samym praca anonimowych szangowskich rzemieślników dała w rezultacie osiągnięcia w dziedzinie sztuki na miarę światową.
Naczynia sakralne, których istniało ponad pięćdziesiąt rodzajów, przeznaczone były na wodę, wino i żywność potrzebne do obrządków kultu przodków. Z naczyniami tymi obchodzono się z najdalej idącą ostrożnością. Wynikało to nie tylko z ich rytualnej istoty, lecz również z faktu, że posiadały one wielką wartość realną ze względu na rzadkość surowca, z którego były wytwarzane. Do pewnego stopnia można naczynia z brązu uważać również za formę tezauryzacji. Produkcja brązu stanowiła też oznakę poziomu kontaktów i wymiany handlowej w epoce Szang, gdyż zakłada się, że w okręgach szangowskich było względnie mało miedzi i cyny — chociaż też wydobywano je tutaj — i że większość zużytkowanego surowca sprowadzano z Chin Południowych.
Niektórzy znawcy twierdzą, że wielki kunszt szangowskich odlewników w brązie wywodził się z tego, iż byli oni, w istocie rzeczy, artystami tworzącymi bez pośpiechu dla swoich arystokratycznych patronów, nie zaś rzemieślnikami produkującymi na potrzeby rynku.
Naczynia szangowskie były obficie ozdobione — może nawet przesadnie, tak jakby ich twórcy odczuwali „horror vacui" — wzorami geometrycznymi, antropomorficznymi i zoomorficznymi. Większość wzorów posiadała znaczenie religijne, trudne obecnie do ustalenia; dotyczyło to szczególnie mitycznych smoków oraz tajemniczego i groźnego t'ao t'ie, często występującego i będącego konglomeratem typów zwierzęcych. Deseń był zawsze naszkicowany en face, a nigdy z profilu; stanowiło to cechę charakterystyczną sztuki wschodnioazjatyckiej. Dokonano ciekawej analogii sztuki szangowskiej z rzeźbą, szczególnie totemów, niektórych plemion indiańskich na północno-wschodnim wybrzeżu Pacyfiku. Zarówno kształty, jak i dekoracje naczyń brązowych wykazują, iż oparte były one m. in. na kopiowaniu przedmiotów wyrabianych z drzewa i gurd, nawet aż do naśladowania nacięć dokonanych nożem. Większość prototypów naczyń z brązu stanowiła wcześniejsza ceramika. Prawie wszystkie istniejące w chwili obecnej okazy brązów szangowskich pochodzą z późnego okresu tej dynastii i dane dotyczące wcześniejszych etapów rozwoju są jeszcze nader skąpe. Podobnie jednak jak przy piśmie, poziom tych wyrobów był już tak wysoki, że musiał je poprzedzić dłuższy okres rozwoju. Rzemieślnicy szangowscy byli równocześnie i uzdolnionymi rzeźbiarzami w kamieniu, i doskonałymi twórcami wyrobów z kości i rogów. Celowali szczególnie jednak w rzeźbie nefrytu — formie sztuki, która należy do najstarszych, gdyż sięga niewątpliwie neolitu. Nefryt zaś od najdawniejszych czasów ceniony był przez Chińczyków za swoje piękno i czystość i szeroko używany do celów ceremonialnych i rytualnych.
Religia szangowska przybierała przede wszystkim formę kultu przyrody i płodności. Jak już wspomniano, arystokrycja również posiadała swój własny rozbudowany kult przodków, który był połączony z panującymi wówczas poglądami o dwóch duszach człowieka i o konieczności zaspokojenia ich potrzeb za pomocą odpowiednich ofiar. Szangowie nie posiadali prawdopodobnie sprecyzowanego już panteonu, lecz twierdzi się, iż uznawano istnienie bóstwa najwyższego
Szang Ti, którego wielbił sam król, uważając to za swoją wyłączną prerogatywę. Koncepcja ta przejęta była i przez późniejsze dynastie. Nie istnieją źródła pisane odnośnie do ceremonii i obrządków religijnych Szangów, gdyż najstarsze teksty z tej dziedziny pochodzą z epoki Czou. Możliwe, że w okresie kiedy dokonywano zapisywania obrządków, ich sens pierwotny był już wówczas nie w pełni zrozumiały i tym samym zignorowana została ich istota jako kultu płodności.
Kult przyrody obejmował wielbienie szeregu miejscowych bóstw rzek i potoków. Najbardziej znanym z nich był
Ho Po — bóg Rzeki Żółtej. Ofiarowywano mu corocznie młodą narzeczoną, a zaniechanie tego rytuału nastąpiło dopiero w III w. p.n.e. Ofiary ludzkie były zresztą zjawiskiem dość powszechnym w okresie Szang i stosowano je zarówno w kultach bóstw, jak i w kulcie przodków. Całkiem możliwe, iż jedną z zasadniczych przyczyn wielu wypraw wojennych Szangów była właśnie chęć zaopatrzenia się w niezbędną ilość jeńców do tego celu. Oprócz różnych postaci kultu przyrody szczególnie szeroko rozpowszechniona była wiara w duchy wszelkiego rodzaju, a kult przodków stanowił też właściwie swoiste jej odbicie. Owe pierwiastki animistyczne, sięgające najwcześniejszych czasów, przetrwały aż do XX w., zwłaszcza w wierzeniach ludowych. Późniejsze pojawienie się bardziej wykrystalizowanych i zorganizowanych form religijnych, jak np. przeniknięcie i rozprzestrzenienie się buddyzmu, nie doprowadziło zasadniczo do osłabienia tych wierzeń, które się przeplatały w istocie rzeczy z nowymi elementami zaczerpniętymi właśnie z buddyzmu i religijnego taoizmu. Jednakże siła wierzeń ludowych, a zwłaszcza kultu przodków, kiedy przestał on być monopolem klas wyższych, a stał się najbardziej rozpowszechnioną i poważaną ze wszystkich praktyk i obyczajów, była też przyczyną istotnego zjawiska, iż żadna nowa religia nie stała się nigdy naprawdę dominującą. Taki stan rzeczy miał doprowadzić z kolei do specyficznie eklektycznego i też bardzo przyziemnego, przy całym niewątpliwie dużym balaście zabobonu, podejścia znakomitej większości ludności do spraw religijnych.
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra