Cerkiew prawosławna w dziejach Rosji

1. W Rusi Kijowskiej

Rosyjska Cerkiew Prawosławna była i pozostaje największą wspólnotą wyznaniową na terenie Federacji Rosyjskiej, Białorusi, Mołdawii i Ukrainie. Silne swoje struktury zachowuje na terenie Litwy, Łotwy, Estonii i w Europie Zachodniej. Chrześcijaństwo wschodnie było stałym elementem życia religijnego w ponad tysiącletniej historii państwa rosyjskiego.

Wschodnia tradycja chrześcijańska w Europie Środkowo-Wschodniej zakorzeniła się we wszystkich formach życia ludności. Szczególne oddziaływanie widzimy w rozwoju kultu cudownych ikon i w życiu monastycznym, które miało silne oddziaływanie na religijność wielu mieszkających tam narodów. Jeszcze większe znaczenie miała bizantyjska kultura materialna. Jej wtórne oddziaływanie nastąpiło po upadku Konstantynopola, kiedy wielu greckich mistrzów sztuki malarskiej udało się na Bałkany i na ziemie ruskie. Ogromna sfera bizantyjskiej kultury umysłowej, tak niedostępna społeczeństwu zachodniemu, w Europie Wschodniej była przyjmowana w greckiej i cerkiewnosłowiańskiej wersji językowej.

Propagatorami kultury bizantyjskiej byli nie tylko Grecy, ale głównie prawosławni Serbowie, Bułgarzy, Białorusini, Ukraińcy, Rumuni i Rosjanie. Państwo tych ostatnich w końcu XV stulecia wzięło na siebie rolę opiekunów prawosławnego chrześcijaństwa, a jego władcy uważali się za spadkobierców bizantyjskiej tradycji państwowej i kulturalnej. Uświadomienie sobie stałej obecności tej wielkiej tradycji chrześcijańskiej ma fundamentalne znaczenie w zrozumieniu tożsamości religijno-narodowej Rosjan.

Kolebką państwa rosyjskiego było wielkoruskie księstwo moskiewskie, które odwoływało się zaś do tradycji Wielkiego Księstwa Kijowskiego.

Chrystianizacja ziem ruskich (Wielkiego Księstwa Kijowskiego) rozpoczęła się za pośrednictwem misjonarzy bizantyjskich około 866 roku Prawdopodobnie wówczas wybudowano w Kijowie pierwszą cerkiew św. Eliasza i ustanowiono biskupstwo misyjne. Cerkiew grecka uzyskała możliwość prowadzenia działalności misyjnej wśród wschodnich Słowian. Cesarz Konstantyn VII Porfirogeneta (913–959) dążył do wciągnięcia Rusi Kijowskiej w orbitę wpływów bizantyjskich. Władca wykorzystał pobyt w Konstantynopolu (955) księżnej kijowskiej Olgi, wdowy po księciu Igorze, aby skłonić ją do przyjęcia chrztu nad Bosforem. Księżna Olga w trakcie tego sakramentu przybrała imię Helena, jakie nosiła wówczas cesarzowa bizantyjska. Za jej rządów na terenie Kijowa powstały pierwsze świątynie chrześcijańskie. Po śmierci Olgi na Rusi wzięły ponownie górę tendencje pogańskie. Ostatecznie chrystianizacja Rusi Kijowskiej nastąpiła za panowania Włodzimierza Wielkiego (980–1015).

Przyjęcie przez Wielkie Księstwo Kijowskie w 988 roku chrześcijaństwa z Bizancjum określiło na kolejne wieki dzieje i kulturę narodu rosyjskiego.
Wiktor Wasniecow - Chrzest Włodzimierza

Za pośrednictwem Cerkwi greckiej kultura bizantyjska w ciągu dwóch stuleci opanowała całą Ruś, podobnie jak poprzednio Bułgarię i Serbię. W ten sposób u schyłku X wieku najbardziej rozległe z krajów ówczesnej Europy państwo słowiańskie oficjalnie związało się z cywilizacją bizantyjską i całym jej dorobkiem kulturowym. Nastąpił dynamiczny rozwój struktury cerkiewnej.

Oprócz biskupstwa kijowskiego do końca X wieku powołano władyctwo w Biełogrodzie i Nowogrodzie. Na początku XI wieku katedry diecezjalne powstały w Połocku, Czernihowie i Perejasławiu. W II połowie XI i w XII wieku ośrodki biskupie powołano w Juriewie, Rostowie, Tmutarakaniu, Włodzimierzu Wołyńskim, Turowie, Smoleńsku i Haliczu. W połowie XIII wieku na ziemiach ruskich funkcjonowało 15 diecezji, które pod względem wielkości terytorialnej dorównywały niektórym zachodnioeuropejskim państwom.

Związanie się Rusi z chrześcijaństwem zapewniło jej w ówczesnej Europie zajęcie należnego miejsca. W kolejnych wiekach to właśnie Ruś przejęła od Bizancjum rolę obrońcy wschodniej tradycji chrześcijańskiej przed zagrożeniami płynącymi ze strony ludów azjatyckich i tureckich.

Pierwsi biskupi byli pochodzenia greckiego i nie znali języka słowiańskiego, ani realiów politycznych na Rusi. Główny ciężar działalności chrystianizacyjnej spoczął na duchowieństwie słowiańskim (bułgarskim i ruskim) oraz książętach i możnych fundujących liczne świątynie w miastach i grodach. W I połowie XI wieku rola biskupów ograniczała się do spraw kanonicznych (wyświęcania duchownych, dbania o poprawność obrzędów, strzeżenia zasad wiary). Ich znaczenie wzrosło po wejściu katedr biskupich w posiadanie duchowieństwa ruskiego. Władycy ruscy w II połowie XI wieku stali się rzeczywistymi realizatorami programu ewangelizacji szerokich warstw ludności Wielkiego Księstwa Kijowskiego.

Warto w tym kontekście zwrócić uwagę na wezwania katedr biskupich. Trzy spośród powstałych do końca X wieku w Kijowie, Nowogrodzie i Połocku nosiły wezwanie Mądrości Bożej – św. Zofii. Dwa ostatnie ośrodki grodowe pragnęły dorównać roli politycznej Kijowa i podkreślić swoją niezależność od miasta stołecznego. Katedry pozostające w bezpośredniej bliskości z Kijowem otrzymały następujące wezwania: w Białogrodzie – Dwunastu Apostołów, a w Czernihowie – Chrystusa Zbawiciela. Oba wezwania miały symbolicznie podkreślać jedność ziem ruskich. Na południowych obszarach państwa ufundowano dwa sobory diecezjalne: w Perejasławiu – pod wezwaniem Michała Archanioła, a w Juriewie – św. Jerzego. Obaj patroni mieli pomóc w obronie schrystianizowanej ziemi przed pogaństwem. Powstałe w ciągu XI wieku katedry w Rostowie, Włodzimierzu i Turowie otrzymały wezwanie Zaśnięcia NMP. Kult Bogurodzicy, rozpowszechniany przez mnichów z Ławry Kijowsko-Pieczerskiej wynikał z faktu, że pierwszymi biskupami wymienionych diecezji zostawali ihumeni tego klasztoru.

W piśmiennictwie ruskim XI wieku częstym motywem było podkreślanie boskiego pochodzenia władzy książęcej. Takie zwroty często znajdujemy w Powieści lat minionych. Ówczesna hierarchia widziała wśród innych powinności władców pracę na rzecz Cerkwi, troskę o dogmaty wiary i przestrzeganie świętych kanonów. Ta zasada pozwoliła metropolicie kijowskiemu Hilarionowi (1051–1054) w Słowie o prawie i łasce na opracowanie modelu harmonijnego współżycia między Cerkwią a państwem. W tych relacjach obowiązkiem księcia jest troska o całość i czystość Kościoła. Rozwijające się na ziemiach ruskich piśmiennictwo cerkiewne, inspirowane literaturą bizantyjską, przyznawało księciu władzę w sprawach Kościoła, starając się jednocześnie nie pomniejszać roli hierarchii cerkiewnej. Przyznając księciu szerokie uprawnienia, mające na celu rozszerzenie wiary Chrystusowej i praw Bożych, Cerkiew zastrzegała sobie prawo pouczania i nadzoru moralnego nad władzą świecką. Kościołowi ruskiemu daleko było do pozycji samodzielnej siły politycznej. Utożsamianie interesów cerkiewnych z interesami państwa spowodowało, że Kościół stał się istotną częścią jego organizmu.

Obszar Wielkiego Księstwa Kijowskiego, zamieszkały przez 6 milionów ludności, w końcu XI wieku posiadał jedynie dziesięć diecezji, podczas gdy na terenie porównywalnym w Bizancjum mieszkało 20 milionów i funkcjonowało prawie tysiąc biskupstw. Kościół na Rusi Kijowskiej stał się integralną częścią organizacji państwowej. Ewangelizację ziem ruskich można było przeprowadzić jedynie przy pomocy aparatu państwowego. Kościół ruski, podobnie jak Kościół bizantyjski, był ściśle połączony z państwem.

Książę kijowski nie chciał tylko konsolidacji państwa i społeczeństwa przy pomocy Cerkwi. Chrześcijaństwo wzmacniało jeszcze istniejącą strukturę społeczną oraz dawało możliwość rozwoju kulturalnego i intelektualnego wszystkim mieszkańcom Wielkiego Księstwa Kijowskiego. Źródłem przymierza państwa i Kościoła stały się zasady apostolskie znane od IX wieku w przekładzie słowiańskim. Pierwsza z nich mówiła o boskim pochodzeniu władzy zwierzchniej i obowiązku posłuszeństwa poddanych panującemu.

Druga wskazywała na bezwzględne posłuszeństwo Bogu i nauce Kościoła. Nieposłuszeństwo wobec panującego mogło być usprawiedliwione jedynie wówczas, gdy jego nakazy były sprzeczne z nakazami religijnymi. Książęta ruscy starali się postępować zgodnie z nauką Kościoła i z tego powodu współcześni im pisarze cerkiewni określali rządzących jako „christolubiwych” (kochających Chrystusa), „prawowiernych” czy „błagowiernych” (czyniących dobro). Określenia te w wielu przypadkach były prawdziwe, albowiem to elity społeczeństwa ruskiego stały się odpowiedzialne za prowadzenie działalności misyjnej. Książęta i możni fundowali cerkwie i monastery, nadawali im uposażenia, bronili przed nawrotem pogaństwa.

Podstawę prawną pod funkcjonowanie Kościoła prawosławnego na ziemiach ruskich dały Statuty Włodzimierza Wielkiego i Jarosława Mądrego, które ustalały relacje między państwem a Kościołem. Statuty określiły sytuację prawną duchowieństwa, zakres sądownictwa cerkiewnego, źródła dochodu Kościoła w postaci dziesięciny i nadań. W oparciu o te akty prawne można mówić, że Cerkiew miała zagwarantowany immunitet sądowy i majątkowy.

Kościół prawosławny w Wielkim Księstwie Kijowskim już w połowie XI wieku posiadał własne sądownictwo. Sądownictwo duchowne nie było jednak pełne. W sprawach cywilnych kler był powoływany przed sądownictwo książęce.

Szczególną rolę w organizacji Kościoła prawosławnego na ziemiach ruskich odgrywały monastery. Ośrodki klasztorne wpływały na kształt polityki państwa. Mnisi cieszyli się niekwestionowanym autorytetem wśród panujących i wiernych. Na obszarach nowo chrystianizowanych, zanim doszło do ukształtowania się struktury cerkiewnej, powstawały ośrodki zakonne. Proces ten był szczególnie widoczny na obszarze ziem ruskich. Początki życia monastycznego na Rusi Kijowskiej kształtowały się wraz z rozwojem struktur Kościoła prawosławnego. Czynnikiem przyspieszającym rozwój instytucji cerkiewnych były monastery, których założyciele często byli określani mianem „oświecicieli”.

Mieszkańcy Wielkiego Księstwa Kijowskiego, przyjąwszy dziedzictwo chrześcijaństwa bizantyjskiego, naśladowali również jego organizację życia monastycznego. Istniały dwie formy życia klasztornego reprezentowane przez bliskowschodnich anachoretów i cenobitów. Żyjący samotnie anachoreci tylko z konieczności kontaktowali się ze światem zewnętrznym. Natomiast cenobici tworzyli wspólnotę, w której podstawową więź stanowiły zbiorowe nabożeństwa i praca fizyczna. Na ich czele stał wybierany przez wszystkich mnichów przełożony, zwany w klasztorach ruskich ihumenem, a w większych ośrodkach monasterskich – archimandrytą. Klasztory na ziemiach ruskich były głównymi centrami życia religijnego, fundamentem struktury cerkiewnej.

Spośród zakonników powoływana była hierarchia cerkiewna. Monastery odgrywały ważną rolę kulturotwórczą i oświatową, kształtując postawy moralne wiernych. Szczególną rolę w dziejach monastycyzmu ruskiego odegrała Ławra Kijowsko-Pieczerska, założona przez Antoniego Pieczerskiego.

W tworzeniu duchowych wartości każdego narodu, w tym również rosyjskiego, szczególna rola przypadła świętym z nim związanych. Kult pierwszych świętych ruskich nie tylko był wyrazem dojrzałości chrześcijaństwa na ziemiach ruskich, ale stanowił wyraz tożsamości religijnej i kulturowej jej mieszkańców. Pierwszymi kanonizowanymi świętymi byli kniaziowie Borys i Gleb, nazwani na chrzcie imionami Roman i Dawid. Obaj nie ponieśli męczeńskiej śmierci wprost za wiarę, ale zachowali chrześcijańską postawę w obliczu śmierci. Borys i Gleb zostali uznani za świętych w 1020 roku nie jako męczennicy, ale jako „strastotierpcy”, tzn. cierpiący męki. W ten sposób powstał nowy typ świętości, znany szczególnie na ziemiach ruskich. Mianem „strastotierpców” nazwano w późniejszym czasie następujących książąt: kijowskiego Jerzego Olgowicza (zm. w 1147 roku), Andrzeja Bogolubskiego (zm. w 1174 roku), muromskiego Konstantyna (zm. w 1205 roku), czernihowskiego Michała Wsiewołodowicza (zm. w 1246 roku).

Narody szczególną czcią otaczają „równoapostołów”, a więc tych świętych, dzięki którym wiara chrześcijańska do nich trafiła. Tytuł „równy apostołom” (grecki – isoapostolos) w tradycji bizantyjskiej przypisuje się zwykle pierwszym misjonarzom danego kraju, np. św. Nina w Gruzji czy św. św. Cyryl i Metody w Słowacji. W przypadku ziem ruskich mianem tym określano księżnę Olgę i księcia Włodzimierza. Obydwoje zostali obdarzeni tym tytułem nie na skutek własnej świętości, ale ze względu na ich rolę w chrystianizacji narodu. Hagiografowie wielokrotnie porównywali Olgę i Włodzimierza do bizantyjskich świętych – cesarzowej Heleny i cesarza Konstantyna Wielkiego. Nawrócenie obojga książąt było darem bożym dla całego narodu ruskiego. Kanonizowano ich stosunkowo późno, około 1240 roku.

Kolejną grupę wśród pierwszych świętych ruskich stanowią „podwiżnicy”. Określenie to dotyczy osób duchownych i świeckich podejmujących heroiczny wysiłek duchowo-ascetyczny. Postawa „podwiżników” dotyczy umartwień, modlitw, walki z pokusami i złem. Miano „prepodobnych” nadawano mnichom, którzy poprzez ascetyczny wysiłek osiągnęli świętość i upodobnili się do Chrystusa. W stosunku do żyjących zakonników tytuł ten oznaczał czcigodnego mnicha. Określenia „prepodobny” i „podwiżnik” odnoszono do Antoniego i Teodozego Pieczerskich oraz wielu innych świętych mnichów wymienionych w Pateryku Kijowsko-Pieczerskim. Antoni i Teodozy Pieczerscy byli mistrzami duchowymi i stanowili wzór życia mniszego.

Obaj zostali kanonizowani: Antoni po 1140 roku, a w 1108 roku Teodozy. Jednym z pierwszych kanonizowanych na ziemiach ruskich „podwiżników” była księżna połocka Eufrozyna, założycielka monasteru św. Spasa. Święta zakonnica przyczyniła się do rozwoju oświaty i życia monastycznego. Została kanonizowana przed 1187 rokiem. Do tej grupy należy zaliczyć również Marcina (1120–1170) – mnicha turowskiego, Awraama (1172–1222) – twórcę życia zakonnego na Smoleńszczyźnie, ascetę i cudotwórcę, Efrema (koniec XII wieku–1238) – hagiografa smoleńskiego i krasomówcę, oraz księżnę litewską Charytynę (początek XIII wieku–1281 rok).

Święci hierarchowie (biskupi) stanowią kolejną grupę osób kanonizowanych. Hierarchowie ci w tradycji cerkiewnej noszą miano „światitieli” w związku z ich kapłańską i pasterską posługą. Biskupi nie otrzymywali lauru świętości tylko za akty heroicznej ascezy, ale głównie za posługę Kościołowi.

Wielu pierwszych „światitieli” wywodziło się z mnichów Ławry Kijowsko-Pieczerskiej: św. Nikita – władyka nowogrodzki (zm. 1108), św. Stefan – władyka włodzimiersko-wołyński (zm. 1094), św. Efrem – biskup perejasławski (zm. 1110), św. Nikifont – władyka nowogrodzki (zm. 1157), św. Konstantyn – biskup czernihowski (zm. 1159), św. Laurencjusz – ordynariusz diecezji turowskiej (1182–1194). Świętych hierarchów ceniono za zapał misyjny, obronę prawdziwej wiary, działalność kaznodziejską, zaangażowanie społeczne, troskę o chorych i ubogich. Jednym z najwybitniejszych świętych hierarchów, którzy pozostawili bogatą spuściznę kaznodziejsko-literacką był św. Cyryl Turowski. Do grupy „światitieli” należą czterej biskupi połoccy: Mina (1105–1116), Dionizy (1166–1187), Ignacy (1197–1210) i Szymon (1266–1289). Biskupi ci odegrali istotną rolę w rozwoju chrześcijaństwa na terenie Ziemi Połockiej, a swoją działalnością oświatową i społeczną przyczynili się do wzrostu znaczenia Cerkwi prawosławnej.


Sobór Mądrości Bożej w Kijowie

Osobną grupę świętych w Rosji stanowią „błagowierni” książęta. Mianem tym, oprócz Włodzimierza i Olgi, określano panujących, którzy przyczynili się do rozwoju chrześcijaństwa i prowadzili życie zgodne z nauką Cerkwi. Do tego grona należy książę smoleński Rościsław (1126–1168). Za „błagowiernych” uważano również dwóch innych książąt smoleńskich: Konstantego (XIII) i Teodora (1240–1299) oraz księcia Aleksandra Newskiego (1220–1263). Książę Aleksander Newski obronił ziemie ruskie przed najazdem Szwedów (1240) i krzyżaków (1242), a przez to umożliwił prawosławiu przetrwanie w swym państwie. Do grona świętych panujących za podobne zasługi dołączył książę moskiewski Daniel (zm. 1303).

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa kanonizowanych męczenników, którzy zginęli za wiarę na ziemiach ruskich, było niewielu. Poza wspomnianymi już władykami misyjnymi, nowogrodzkim Teodorem i rostowskim Leonem, którzy zostali zamordowani przez ludność pogańską, kolejnym męczennikiem był legendarny Merkury Smoleński. Święty rycerz, obrońca wiary chrześcijańskiej miał zginąć w wojnie z Tatarami w 1238 roku. W II połowie XIII i w XIV wieku w miejsce kultu „równych apostołom”, „strastotierpców”, „prepodobnych”, „podwiżników” i „światitieli” pojawili się męczennicy za wiarę. Do tego grona należy męczennik Elizeusz Ławryszewski (XIII/XIV), założyciel monasteru ławryszewskiego oraz święci wileńscy Antoni, Jan i Eustachy (początek XIV wiek–1347 rok), którzy przyczynili się do rozwoju chrześcijaństwa na Litwie przed 1386 rokiem.

2. W Księstwie Moskiewskim

Na początku lat dwudziestych XIII wieku ziemie ruskie przeżywały głęboki kryzys. W 1223 roku Tatarzy najechali ziemie ruskie, a w 1240 roku zdobyli Kijów. Większość ziem ruskich została włączona do państwa mongolskiego. Osamotniony Nowogród przeciwstawił się agresji niemieckiej i szwedzkiej. Okres najazdów mongolskich przyniósł dekompozycję w cerkiewnej strukturze organizacyjnej oraz lata prześladowań duchowieństwa i wiernych. Odrodzenie życia religijnego na Rusi Moskiewskiej nastąpiło na początku XIV wieku. Wówczas bowiem rozpoczął się proces jednoczenia ziem ruskich i ich wyzwalania spod jarzma mongolskiego. Książęta moskiewscy mogli zintegrować ziemie ruskie i zamieszkałe na ich terytorium ludy jedynie przy pomocy Cerkwi.

Na dużą skalę rozwijało się życie monastyczne, a chrześcijaństwo przeniknęło do wszystkich sfer życia (polityki, kultury). Stan duchowny przyjmowała znaczna część elity społeczeństwa. Nowy impuls do życia duchowego mieszkańców ziem ruskich wniósł św. Sergiusz z Radoneża (1314–1392), propagator życia kontemplacyjnego i założyciel Ławry Trójcy Świętej.

Ławra, nazwana później Troicko-Siergiejewską, położona na północny zachód od Moskwy, stała się centrum duchowym rosyjskiego prawosławia. Św. Sergiusz zgromadził wokół siebie liczne grono eremitów i był niekwestionowanym autorytetem dla książąt moskiewskich również w sprawach politycznych. Z błogosławieństwa św. Sergiusza książę moskiewski Dymitr Doński (1359–1389) pokonał w 1380 roku wojska chana tatarskiego Mamaja na Kulikowym Polu. Z inspiracji św. Sergiusza doszło do powstania ponad pięćdziesięciu ośrodków monastycznych, które promieniowały swoją duchowością i kulturą. Ikona Matki Bożej, którą św. Sergiusz błogosławił rycerzy na wojnę z Tatarami, zwana Dońską, stała się obiektem powszechnego kultu. Podobny był powszechny kult ikon Matki Bożej Smoleńskiej, Nowogrodzkiej, Połockiej i Włodzimierskiej.

Wyrazem rozwoju duchowego społeczności ruskiej było pojawienie się w końcu XIV wieku dwóch wybitnych ikonopisców: Teofana Greka, autora fresków w nowogrodzkim soborze Przemienienia Pańskiego i Andrzeja Rublowa (ok. 1360–1430), twórcy przesiąkniętej głębią symboliki ikony Trójcy Świętej Obaj wywarli duży wpływ na rozwój sztuki ikonograficznej na ziemiach ruskich. Na północy państwa moskiewskiego mnisi cudotwórcy Sergiusz i Herman założyli około 1329 roku monaster na Wałaamie, który w następnych stuleciach stał się jednym z najsłynniejszych rosyjskich ośrodków zakonnych, przyciągających tysiące pielgrzymów.

Wyzwolenie ziem ruskich z niewoli mongolskiej zbiegło się w czasie z upadkiem Konstantynopola. Mieszkańcy Księstwa Moskiewskiego uważali, zgodnie z tradycją bizantyjską, że państwo jest tak samo potrzebne do zbawienia jak Cerkiew, a ścisłe powiązanie państwa z Cerkwią wyraża związek ludzi z Bogiem. Po 1453 roku na Rusi Moskiewskiej wśród prawosławnych powszechnie panowało przekonanie, że uprawnienia cesarstwa bizantyjskiego przeszły na „trzeci Rzym”, czyli Moskwę. Już od czasów, kiedy Iwan III poślubił Zofię – bratanicę ostatniego z przedstawicieli bizantyjskiej dynastii Paleologów, następował proces sakralizacji władzy. Przekonanie, że Rosyjska Cerkiew Prawosławna jest obrońcą prawdziwego chrześcijaństwa, a Moskwa stolicą nowego cesarstwa dało swój wyraz w Posłaniu do wielkiego księcia Wasyla o poprawieniu znaku Krzyża świętego i rozpuście sodomskiej mnicha Filoteusza z klasztoru pskowskiego do wielkiego księcia Wasyla III (1505– 1533). Mnich pskowski po raz pierwszy nazwał Moskwę „trzecim Rzymem”.

Idea ta za panowania Iwana IV zaczęła przybierać realne kształty. Władca oficjalnie przyjął tytuł cara, a przełożony monasteru wołokołamskiego Józef (1439–1515) ogłosił potrzebę jedności Cerkwi i państwa w celu realizacji Królestwa Bożego na ziemi. Według św. Józefa Wołokołamskiego, władca ludzki w swej naturze posiada boski charakter z uwagi na swą opatrznościową rolę. Współpraca między państwem i Cerkwią trwała od dawna. Fakt ten nie oznaczał, że nie było tarć wewnątrz Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej.

W prawosławiu rosyjskim doszło do wielkiego sporu na temat życia monastycznego i stosunku do władzy świeckiej. Nil Sorski (1433–1508) i hezychaści zza Wołgi byli zwolennikami poglądu, że Cerkiew powinna być niezależna od państwa, a w sprawach religijnych nie powinna odwoływać się do administracji państwowej. Według Nila Sorskiego, monastery muszą pozostać ubogimi i wyrzec się własności ziemskiej. Natomiast Józef Wołokołamski głosił zasadę ścisłego powiązania Cerkwi z państwem. Mnich wołokołamski uważał, że monastery powinny posiadać dobra ziemskie i współpracować z władzą świecką, albowiem tylko tą drogą mogły wypełniać swoją misję społeczną. Pod wpływem jego nauki, kiedy w końcu XV wieku na terenie Wielkiego Księstwa Moskiewskiego pojawiły się liczne sekty „strygolników” i „zżydowiałych”, sekty te były wspólnie zwalczane przez panującego i hierarchię cerkiewną.

Duży wpływ na rozwój życia duchowego miał pochodzący z Epiru Maksym Grek (1480–1556), sprowadzony do Rosji w celu dokonania przekładów tekstów liturgicznych z języka greckiego. Maksym Grek popierał poglądy uczniów Nila Sorskiego, za co został uwięziony przez Iwana IV. Ostatecznie w 1551 roku synod moskiewski pod presją cara zatwierdził współpracę państwa i Cerkwi oraz doprowadził do uwolnienia Maksyma Greka. W 1996 roku Rosyjska Cerkiew Prawosławna, po odnalezieniu relikwii zakonnika greckiego, kanonizowała Maksyma Greka. Synod „stu rozdziałów” spowodował ruch odnowy w Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Najwybitniejszą postacią tego ruchu stał się protopop Awwakum, który stworzył własną społeczność religijną, pozostającą poza oficjalnymi strukturami Cerkwi – „staroobrzędowców”.


Ławra Troicko-Siergijewska w Siergijew Posad

W tym okresie nastąpił rozwój ośrodka zakonnego na Wyspach Sołowieckich na Morzu Białym. Święci mnisi sołowieccy Sawwacjusz (zm. 1435), Zozym (zm. 1478) i Herman (zm. 1484) stworzyli wielkie duchowe centrum rosyjskiego prawosławia.

Za panowania Iwana IV Groźnego Rosja prowadziła wojny ze Szwecją i Polską oraz rozpoczęła podbój Syberii. Bezwzględne rządy Iwana IV doprowadziły do konfliktu między panującym a duchowieństwem. Metropolita moskiewski Filip domagał się niezależności Cerkwi, za co padł ofiarą gniewu carskiego (1568). Obecnie metropolita Filip, obok metropolitów moskiewskich Piotra (zm. 1326), Aleksego (zm. 1378) i Jonasza (zm. 1461) są szczególnie czczonymi świętymi. Metropolici bronili niezależności Cerkwi od władzy państwowej. Podobną postawę wykazał św. Gennadiusz, arcybiskup nowogrodzki (zm. 1504). Za świętego został uznany zamordowany carewicz Dymitr, książę moskiewski i uglicki (zm. 1591).

W XVI wieku na ziemiach Rusi Moskiewskiej zrodził się ruch „jurodiwych” – „chrystusowych szaleńców”. Ta specyficzna grupa proroków, wywodząca się z różnych grup społecznych, posiadała wielką charyzmę oraz wpływała na postawę cara i jego otoczenie. W okresie tym myśl teologiczna i ikonografia przeżywały kryzys. Po śmierci Iwana IV, za panowania Borysa Godunowa ustanowiono w 1589 roku w Moskwie patriarchat. Pierwszym patriarchą został metropolita moskiewski Hiob (1589–1605).

W końcu XV wieku Księstwo Moskiewskie zaczęto określać terminem Rosja. Nazwa ta upowszechniła się w ciągu XVI wieku, a jako urzędowa w odniesieniu do państwa funkcjonowała od 1721 roku. Państwo rosyjskie miało charakter wieloetniczny. Obok Rosjan zamieszkiwali w nim Białorusini, Ukraińcy, Niemcy, Tatarzy, Baszkirzy, Mordwini. Po włączeniu Syberii w XVII wieku w Rosji znaleźli się również Jakuci, Buriaci, Ewenkowie.

Po śmierci Borysa Godunowa w Rosji nastąpił okres konfliktów wewnętrznych, które przeszły do historii jako lata Wielkiej Smuty. W okresie interwencji polskiej w Rosji, zwanej dymitriadami, doszło do osłabienia państwa.

Bunty chłopskie i kozackie, najazdy Polaków i próby papiestwa zmierzające do wprowadzenia unii kościelnej doprowadziły w Rosji do zniszczeń i wyludnienia miast. Lata Wielkiej Smuty ponownie zjednoczyły Cerkiew i państwo. Patriarcha Hermogenes (1606–1612), zanim został aresztowany i zamorzony głodem w więzieniu przez Polaków (zm. 1612), nawoływał do oporu ludowego. Hermogenes został wkrótce uznany za świętego męczennika Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej.

3. Za panowania dynastii Romanowów

Po usunięciu z Moskwy wojsk obcych w 1613 roku na tron carski wybrano Michała Romanowa (1613–1645), syna nowego patriarchy Filareta, który zapoczątkował dynastię Romanowów. Do 1694 roku w stosunkach między państwem a Kościołem panowała pełna harmonia. Wzrost znaczenia kraju nastąpił za panowania cara Aleksego Michajłowicza (1645–1676), kiedy to po wojnie z Rzecząpospolitą przyłączona została do Rosji Lewobrzeżna Ukraina z Kijowem, Ziemie Czernihowska, Bracławska i Siewierska. W okresie tym wśród mieszkańców Rosji nastąpił wzrost świadomości religijnej. W 1652 roku godność patriarchy objął Nikon (1605–1681), który zreformował liturgię, niektóre obrzędy i wprowadził korekty w rosyjskich księgach cerkiewnych.

Modyfikacji uległa ortografia cerkiewna i wymowa słowa Jezus („Iisus” zamiast „Isus”). Patriarcha w istotny sposób wpływał na życie polityczne i cara Aleksego Michajłowicza. Przeciwko reformom Nikona wystąpiła opozycja skupiona wokół wspomnianego protopopa Awwakuma Pietrowicza (1620–1682). Zwołany do Moskwy sobór w 1666 roku zatwierdził reformy Nikona i potępił zwolenników Awwakuma. Zwolennicy Awwakuma – „staroobrzędowcy” poddani zostali prześladowaniom. Sam Awwakum, więziony przez wiele lat, w 1682 roku został spalony na stosie. Natomiast Nikon w 1667 roku za rządy teokratyczne w Cerkwi został osądzony przez patriarchów wschodnich i odsunięty od swej godności.

4. W Imperium Rosyjskim

Istotne zmiany w życiu religijnym Rosji nastąpiły za panowania Piotra I (1682–1725). Rosyjska Cerkiew Prawosławna nie potrafiła skutecznie przeciwstawić się reformom politycznym Piotra I, który po śmierci patriarchy Adriana (1700) nie dopuścił do wyboru jego następcy. Ostatecznie Piotr Wielki zniósł patriarchat i zastąpił go instytucją Świątobliwego Synodu, którego członków sam mianował. Rzeczywistą władzę w Świątobliwym Synodzie sprawował urzędnik świecki – oberprokurator. Likwidacja patriarchatu moskiewskiego była aktem wymierzonym przeciwko dotychczasowej strukturze cerkiewnej, przeciwko kanonom prawosławnym oraz całej tradycji bizantyjskiej i rosyjskiej. Decyzja Piotra I przyniosła głębokie skutki w funkcjonowaniu Cerkwi rosyjskiej.

Po śmierci Piotra I Rosja popadła w okres kryzysu wewnętrznego. Ponowny wzrost jej znaczenia nastąpił za panowania cesarzowych Elżbiety (1741–1762) i Katarzyny II (1763–1796). Rosja zajęła południowo-wschodnią Finlandię, wygrała dwie wojny z Turcją, doprowadziła do osłabienia Prus i Francji, uczestniczyła w rozbiorze Rzeczpospolitej. Zdobycze terytorialne Rosji spowodowały, że w jej granicach znaleźli się mieszkańcy innych wyznań chrześcijańskich i niechrześcijańskich.

W 1796 roku na ogólną liczbę 41 175 tys. ludności Rosji Rosjanie stanowili 48,9 proc. Oprócz Rosjan w granicach imperium mieszkali Ukraińcy (19,8 proc.), Białorusini (8,3 proc.), Polacy (6,2 proc.), Tatarzy (2,2 proc.), Finowie (2,2 proc.), Litwini (2,0 proc.), Łotysze (1,7 proc.), Żydzi (1,4 proc.), Estończycy (1,2 proc.), Mordwini (0,8 proc.), Czuwasze (0,8 proc.), Niemcy (0,6 proc.), Baszkirzy (0,5 proc.), inne narodowości (2,9 proc.). Podział narodowościowy przekładał się na podział wyznaniowy. Wyznawcami prawosławia w większości byli przeważnie Rosjanie, Ormianie, Białorusini i Ukraińcy. Część Białorusinów i Ukraińców była grekokatolikami, a część Rosjan – staroobrzędowcami. Polacy, Litwini oraz część Niemców i Ormian byli wyznania rzymskokatolickiego. Wyznanie protestanckie dominowało wśród Łotyszy, części Niemców, Finów i Estończyków. Islam wyznawali Tatarzy i inne ludy w części azjatyckiej Rosji. Judaizm wyznawali Żydzi. Pozostałe ludy wyznawały buddyzm, lamaizm i religie pogańskie.

W XVIII wieku nastąpiły kolejne ograniczenia wobec Cerkwi prawosławnej, zwłaszcza za panowania Katarzyny II. Ta ostatnia „oświecona caryca” doprowadziła do likwidacji w 1764 roku około 75 proc. klasztorów, a ich dobra zostały sekularyzowane. Cerkiew prawosławna odsunięta została od wpływu na życie publiczne. Metropolita Rostowa Arseniusz za protesty przeciwko prześladowaniom został zdegradowany i uwięziony w twierdzy.

Między panującymi w Rosji, ulegającymi wpływom zachodnim, a duchowieństwem i ludem, pozostającym w dawnej wschodniej tradycji chrześcijańskiej pojawił się wyraźny rozdźwięk. Efektem tego rozdźwięku było pojawienie się na szeroką skalę ruchu sekciarskiego.

W II połowie XVIII wieku, w okresie ograniczania przez władzę struktur cerkiewnych i jej stanu materialnego, doszło do ponownego odrodzenia życia religijnego w Rosji i wzrostu znaczenia duchowieństwa prawosławnego w życiu narodu. Rozwój myśli teologicznej nastąpił w Rosji za sprawą upowszechnienia się nauczania św. Tichona Zadońskiego (1724–1783), biskupa woroneskiego. Jego nauczanie oparte na fundamencie Ewangelii i dzieł Ojców Cerkwi popularyzowało powszechność zbawienia rodzaju ludzkiego. Dzięki jego poglądom w XIX wieku pojawiły się nowe ośrodki zakonne, o charakterze kontemplacyjnym i modlitewnym. W Rosji popularna stawała się instytucja „starczestwa” – mnichów o głębokiej mądrości i wiedzy. Odnowę życia zakonnego zapoczątkował żyjący w XVIII wieku mnich Paisjusz Wieliczkowski (1722–1794). Jemu też przypisuje się odrodzenie życia intelektualnego w klasztorach i upowszechnienie tekstów nauczania świętych ojców Cerkwi.

Praca Paisjusza Wieliczkowskiego Dobrotolubije, będąca zbiorem wyjątków pism ojców Cerkwi greckiej, stanowi podstawowy podręcznik do poznania prawdziwych zasad życia chrześcijanina.

Poglądy charyzmatycznych starców, obdarzonych szczególnymi zdolnościami przewidywania (uczniowie św. Paisjusza Wieliczkowskiego, mnisi z pustelni Optino), a zwłaszcza św. Serafina Sarowskiego wpływały na elity społeczeństwa ruskiego z carem włącznie. Św. Serafin (1759–1833) głosił radosne przesłanie zmartwychwstania Chrystusa. Odwiedzających jego pustelnię koło Sarowa witał słowami: „Radujmy się, Chrystus zmartwychwstał”.

Do pustelni Optino po poradę przybywali filozofowie i pisarze: Mikołaj Gogol (1809–1852), Fiodor Dostojewski (1821–1911), Włodzimierz Sołowiow (1853–1900), Lew Tołstoj (1828–1911). Twórczość wymienionych pisarzy była przesiąknięta etyką i filozofią chrześcijańską. Paweł Floreński (1882–1937) i Sergiusz Bułhakow (1871–1944) odkryli w Cerkwi wszechświat i miłość Boga do człowieka. Na postawę elit petersburskich wpływ miała pochodząca z rodu arystokratycznego Ksenia, która poprzez pracę fizyczną i modlitwę uzyskała moc uzdrawiania.

Za panowania Aleksandra I (1800–1824) nastąpił dalszy wzrost znaczenia Rosji w Europie, zwłaszcza po odparciu najazdu wojsk Napoleona I na Moskwę w 1812 roku. Car rosyjski był inicjatorem Świętego Przymierza, a Rosja uzyskała miano „żandarma Europy”. Aleksander I prowadził politykę tolerancyjną wobec innowierców. Za panowania Mikołaja I, Rosja zajęła Azerbejdżan (1828), Besarabię (1829) i znaczne obszary w środkowej Azji z zamieszkałą tam ludnością niechrześcijańską. Carat w celu zapewnienia sobie poparcia ludności rosyjskiej popierał ideologię państwa prawosławnego opartego na symbiozie „prawosławia, samowładztwa i narodowości”. Teorię oficjalnej ludowości zawierającej się w formule „prawosławie, samowładztwo i narodowość” stworzył w 1833 roku Sergiusz Uwarow. Koncepcję tę rozwinął oficjalny historiograf imperium Mikołaj Ustriałow na kartach Historii rosyjskiej opublikowanej w latach 1837–1841. Po doświadczeniach z powstaniem listopadowym starano się wyeliminować katolickie i polskie wpływy w zachodnich prowincjach imperium, a jej mieszkańców połączyć poczuciem więzi z państwem rosyjskim i Cerkwią prawosławną. W odróżnieniu od poprzednika car Mikołaj I wspierał tendencje integrystyczne w Cerkwi prawosławnej.

Ważnym elementem tworzenia więzi mieszkańców imperium było ukształtowanie wśród Litwinów, Białorusinów i Ukraińców świadomości ich historycznej wspólnoty z Rosją i Rosyjską Cerkwią Prawosławną.

W XIX wieku na terenie Imperium Rosyjskiego doszło do licznych powstań narodowych i wystąpień chłopskich. Pod ich wpływem car Aleksander II przeprowadził uwłaszczenie chłopów (1861), reformy wojskowe, sądownicze i administracyjne. Aleksander III ograniczył wiele reform. Car wspierał rozwój stosunków kapitalistycznych. W Rosji powstały nowe okręgi przemysłowe w Zagłębiu Donieckim i Baku. Cerkiew prawosławna poparła zniesienie poddaństwa, ale niechętnie odniosła się do wszelkich tendencji rewolucyjnych i socjalistycznych – tak popularnych wśród inteligencji rosyjskiej.

W środowisku wyższego duchowieństwa odradzały się tendencje niezależności Cerkwi od państwa. Zwolennikiem autonomii Cerkwi był metropolita moskiewski Filaret (zm. 1867). Inni biskupi, nie mogąc uniezależnić Cerkwi od wpływu państwa, wybierali życie w klasztorze, np. Ignacy Branczaninow (1807–1867), Ambroży z pustelni Optino (zm. 1891) czy Teofan Pustelnik (1815–1894). Wszyscy oni upowszechniali wśród wiernych duchowość typu hezychastycznego. Izolacji kleru rosyjskiego sprzyjało jego pochodzenie z rodzin duchownych. Inny nurt w postawie duchowieństwa reprezentował św. Jan z Kronsztadu (1829–1909). Kapłan propagował udział w codziennej liturgii, pomoc biednym i głosił potrzebę niesienia oświaty szerokim masom. Twórczość literacka wybitnych pisarzy rosyjskich tego okresu była przesiąknięta duchowością prawosławia (Gogol, Tołstoj, Dostojewski). Włodzimierz Sołowiow (1853–1900) siłował dokonać syntezy zachodniego racjonalizmu i „wiedzy serca” opartej na duchowości wschodniej.

Cerkiew przy pomocy państwa prowadziła liczne misje. Misjonarze rosyjscy przejawiali swoją aktywność od ziem polskich i Bałtyku na zachodzie, do Alaski i Kalifornii na wschodzie, od Murmańska na północy, do Kaukazu, Środkowej Azji i Chin na południu. Wielu misjonarzy zapoczątkowało rozwój chrześcijaństwa na wspomnianym obszarze, a ich imiona zostały wpisane w poczet świętych. Przykładem wybitnych osiągnięć misyjnych Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej była działalność: św. biskupa Stefana Permskiego, prepodobnego Trefona i Hermana – ewangelizatorów Alaski, mnichów monasteru na Wałaamie i Sołowkach, równego apostołom Mikołaja, arcybiskupa Japonii, św. metropolity Innocentego, apostoła Ameryki, archimandryty Makarego (Głucharowa), apostoła kraju ałtajskiego. W II połowie XIX wieku powstało Prawosławne Towarzystwo Misyjne Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. W XIX wieku obserwowano wzmożoną działalność misyjną na obszarach Syberii, na Dalekim Wschodzie (Japonia, Korea, Chiny) i Bliskim Wschodzie. Działalność misyjna była prowadzona wśród pogan, wyznawców islamu i buddyzmu. Na terenie Jerozolimy i Palestyny Towarzystwo Rosyjskie wspierało prawosławnych Arabów i sprawowało opiekę nad wieloma miejscami świętymi. Działalność misyjna została przerwana przez rewolucję bolszewicką w 1917 roku.

W końcu XIX stulecia ukształtowały się ruchy narodowe na obszarze Cesarstwa Rosyjskiego i nastąpiła bliska korelacja między narodowością a religią. W 1897 roku na terytorium Rosji dominowała ludność prawosławna (75 proc.) zamieszkała głównie w europejskiej części Rosji i na obszarach syberyjskich skolonizowanych przez Rosjan. W peryferyjnych prowincjach imperium prawosławie było słabo rozpowszechnione. W Królestwie Polskim dominowali katolicy, w Finlandii, Estonii, Łotwie protestanci, a w Azji Środkowej muzułmanie. W sumie w Rosji w 1897 roku było 87 121 tys. prawosławnych, 11 468 tys. katolików, 2 199 tys. staroobrzędowców, 1 218 tys. wyznawców Cerkwi ormiańskiej, 3 764 tys. protestantów, 13 906 tys. wyznawców islamu, 5 214 tys. wyznawców judaizmu, 170 tys. buddyzmu i lamaizmu.

Na początku XX wieku Cerkiew domagała się przywrócenia niezależności od państwa i reaktywowania patriarchatu. W 1904 roku zapadała decyzja o zorganizowaniu soboru. Prace rozpoczęły komisje przedsoborowe, które miały zreformować Cerkiew prawosławną i określić jej miejsce w państwie.

Tymczasem klęska Rosji w wojnie z Japonią (1904–1905) i wybuch rewolucji w latach 1905–1907 przyspieszyły reformy polityczne. Manifest cara z 1905 roku wprowadził tolerancję wyznaniową, zwiększył wolności obywatelskie, ograniczył cenzurę oraz powoływał do życia namiastkę parlamentu – Dumę Państwową. Car Mikołaj II pozostawał pod wpływem, mieniącego się starcem, Grigorija Rasputina. Postawa Rasputina miała negatywne skutki na rządy ostatniego panującego z dynastii Romanowów. W stosunkach między hierarchią cerkiewną a dworem doszło do ostrego konfliktu.

Wybuch I wojny światowej i klęski poniesione na wojnie w pierwszych latach jej trwania przyspieszyły tendencje rewolucyjne. Bezrobocie, wzrost wpływów ugrupowań socjaldemokratycznych wśród społeczeństwa rosyjskiego i kryzys wewnętrzny państwa doprowadziły w 1917 roku najpierw do wybuchu rewolucji lutowej, a następnie październikowej. Druga rewolucja obaliła rząd demokratyczny i wprowadziła dyktaturę komunistyczną trwającą do 1991 roku. W okresie obu rewolucji Cerkiew pozostała wierna carowi.

Po obaleniu monarchii, zanim rozpoczęły się prześladowania Cerkwi przez bolszewików, doszło na Kremlu do zwołania soboru, na którym przywrócono kanoniczną wybieralność biskupów i reaktywowano patriarchat. Patriarchą moskiewskim został w 1917 roku arcybiskup wileński Tichon (1917–1925). W roku reaktywowania patriarchatu w Moskwie Rosyjska Cerkiew Prawosławna miała w posiadaniu 78 tys. cerkwi i kaplic oraz 1253 monasterów i skitów. Cerkiew liczyła 130 biskupów, 120 tys. duchownych świeckich oraz 95 tys. zakonników i zakonnic. Do patriarchatu należało 57 seminariów i cztery akademie teologiczne. Dojście do władzy bolszewików całkowicie zmieniło położenie prawne i materialne Cerkwi.
 

Antoni Mironowicz