Kawad I Kawad I (śrp. Kawad) panował w dwóch okresach (488-496 i 498-531) przedzielonych fazą wygnania. Od początku rządów król pragnął ukrócić potęgę domów Karin i Mihran, od których był zupełnie zależny. W końcu udało się Kawadowi, wspieranemu przez Szapura Mihrana, wyeliminować Zarmihra.
W obliczu nowych zagrożeń był to jednak sukces połowiczny; Iranem zaczęły wówczas targać wstrząsy społeczne o nieznanej dotąd sile. Pojawiła się wielka siła polityczna, ruch Mazdaka, którego cele i znaczenie budzą kontrowersje.
Owiana licznymi legendami postać herezjarchy Mazdaka postrzegana jest w większości publikacji jako przywódca radykalnej rewolucji, aktywny za Kawada i zabity wraz z wieloma zwolennikami z poduszczenia królewicza Husrawa. Pojawiła się także teoria, że Mazdak nie istniał, postać tę zaś wymyślono za Husrawa I, aby zrehabilitować jego ojca Kawada, który rozniecił skierowaną przeciwko arystokracji wielką rewoltę ludową pod hasłami komunistycznymi. Faktem jest, że żadne współczesne źródło nie zna Mazdaka. Herezjarcha pojawia się natomiast w wielu późniejszych wzmiankach, ale są one z kolei pełne sprzeczności. Jeszcze inna hipoteza głosi, że Husraw I kazał wszelkie wiadomości o znienawidzonym Mazdaku usunąć z archiwów, dlatego późniejsze informacje o nim, oparte na rozproszonych źródłach, obfitują w niejasności i spekulacje. Jak widać, hipotezy na temat Mazdaka są zupełnie sprzeczne ze sobą. Ale ruchowi Mazdaka i rządom Kawada I należy przyjrzeć się dokładniej, gdyż wydarzenia tej epoki zmieniły zupełnie oblicze Iranu.
Główne przekazy dotyczące ruchu mazdakickiego to dzieła Joszuy Stylity (uznawane za jedyny przekaz współczesny, napisany ok. 507 r.), Prokopiusza (przekaz oparty na informacjach zebranych w latach 527-531), Agathiasa (który poprzez chrześcijańskiego tłumacza miał dostęp do królewskiego archiwum Sasanidów) i Malalasa (obaj żyli w VI w.).
Ważne są przekazy arabskie, w szczególności takich autorów jak Tabari, Szahrastani (zm. 1153, napisał dzieło
Kit ab al-milal wa’n-nihal, czyli
Księga religii i sekt) oraz Ibn an-Nadim (
Kitab al-Fihrist, czyli
Katalog, dzieło z 988 r.). Wreszcie cenny jest Ferdousi i jego
Szahname.
Kilka współczesnych przekazów opowiada o komunizmie Kawada w okresie jego pierwszego panowania (Joszua Stylita, Prokopiusz oraz Agathias). Potwierdzają to także późniejsze przekazy orientalne (m.in.
Kronika z Se’ert, Dinawari, Tabari, Mas’udi). Tylko przekazy islamskie mówią o Mazdaku, czyniąc z niego siłę napędową rewolucji za Kawada (kroniki bizantyjskie i
Kronika z Se’ert milczą o nim). Część przekazów islamskich umieszcza herezję Kawada w czasie jego I panowania, wtedy też sytuują śmierć Mazdaka. Inne źródła pahlawijskie, arabskie i nowoperskie wiążą upadek i śmierć Mazdaka z Husrawem (I) jako następcą tronu lub królem.
Mazdak syn Bamdada pochodził wedle Tabariego z Madaraja (nad Tygrysem), ale inne przekazy wywodzą go z Tabrizu lub Istachr. Początkowo był on zapewne kapłanem zaratusztriańskim, lecz zwrócił się przeciwko ortodoksji, stając się nie tylko przywódcą religijnym, ale i politycznym. Mazdak głosił doktrynę, wedle której bóg Światła otoczony jest czterema mocami: Rozumem, Pojmowaniem, Pamięcią i Radością. Owe moce kierują sprawami świata poprzez siedmiu wezyrów, którym towarzyszy dwanaście duchów.
W swej nauce Mazdak uznawał też fakt zmieszania się Światłości i Ciemności w kosmosie i człowieku. Ponowne zjednoczenie oczyszczonej duszy ludzkiej ze Światłem możliwe jest dzięki wiedzy, którą posiadają wybrani. Mazdak głosił pokój i sprawiedliwość, ale pod warunkiem zbudowania ich na fundamentach jego doktryny. Religijne nauczanie Mazdaka nie zgadzało się z ortodoksyjnym zaratusztrianizmem i nosi wyraźne cechy gnostyckie. Wydaje się jednak, że celowo było ono propagowane jako prawdziwa interpretacja zaratusztrianizmu. Doktryna ta miała ogromne konsekwencje w sferze społecznej.
Mazdak zasadniczo nie stworzył oryginalnego systemu, lecz czerpał z nauk kilku poprzedników. Wedle niektórych badaczy Mazdak sięgał do myśli Bundosa, działającego na przełomie III i IV w. w Rzymie i Iranie i uchodzącego za manichejczyka (grecki przekaz Malalasa nazywa Bundosa jednym z tzw.
daristhenów, podobnie zresztą określa Kawada; termin ten odpowiada śrp.
dristdenan, określeniu zwolenników prawdziwej religii
drist den).
Mazdak nawiązał poza tym w dużym stopniu do nauk niejakiego Zaraduszta. Joszua twierdzi, że odstępstwo Kawada (a zatem pośrednio i Mazdaka) wzięło się z herezji zwanej Zaradusztakan, którą król odnowił. Syryjska kronika miasta Karka de-Bet Selok z VI w. wymienia Zaraduszta jako współczesnego Maniemu twórcę herezji, która przetrwała do Husrawa I. Wedle Denkardu owym herezjarchą był Zaraduszt Chrosakan (u Tabariego Churrakan) z Fasy w Farsie.
Kilka innych przekazów islamskich potwierdza istnienie Zaraduszta. W jego doktrynie kobiety i rzeczy pojmowano jako przyczynę sporów i nienawiści. Rozwiązaniem takiej sytuacji miało być ich wspólne posiadanie, gdyż bóg stworzył wszystkich ludzi jednakowymi. Echa tej koncepcji widoczne są u Mazdaka.
Mazdak stał się znany głównie z powodu społecznego i politycznego wymiaru swej nauki. Głosił bowiem, że przyczyną nieszczęść człowieka są nienawiść i rozłam spowodowane przez nierówność między ludźmi, z których część posiada więcej majątku i kobiet niż inni. Wyeliminowanie nierówności doprowadzić ma do ogólnego szczęścia. Dlatego Mazdak postulował wspólnotę posiadania kobiet i rzeczy w obrębie komun. Nie bez powodu zarzucano mazdakitom, że kupują kobiety „jak owce”. Król Kawad poparł mazdakitów, ale pozostaje sporne, w jakim stopniu.
Według współczesnych Kawadowi przekazów nowa polityka króla polegała na komunistycznym podejściu do posiadania kobiet - miały być one dobrem wspólnym (według Prokopiusza, Agathiasa i Joszuy). Wedle
Kroniki z Seert Kawad kazał budować nawet kaplice i zajazdy przeznaczone „dla rozpusty”.
Niektórzy specjaliści sądzą, że Mazdak i Kawad wzmocnili instytucję „pożyczania” bezdzietnej żony przez męża innemu mężczyźnie, aby uzyskać dziedzica. Wydaje się jednak, że problem statusu kobiet starano się rozwiązać bardziej radykalnie, co wywołało powszechny opór w Iranie. Propagowany przez Mazdaka ogólny dostęp do kobiet, traktowanych jak wspólna własność, burzył dotychczasowe reguły społeczne, w tym także zasadę incestu, częstą pośród arystokracji.
Celem ataków mazdakitów stało się też zapewne wielożeństwo ludzi majętnych jako symbol wysokiego statusu społecznego, a zatem jaskrawy przejaw nierówności. Autorzy bizantyjscy nie mówią o kwestii własności rzeczy za Kawada. Natomiast niemal wszystkie późniejsze przekazy wiążą innowacje Mazdaka oraz Kawada z komunistycznym pojęciem wspólnej własności.
Ruchowi Mazdaka sprzyjały klęski głodu, susze i katastrofy militarne nękające Iran za Peroza i Kawada, gdyż zrujnowani ludzie znajdowali w rewolucyjnych hasłach nadzieję na lepsze życie. Ferdousi mówi o suszy za Kawada jako sile napędowej rewolucji.
Ruch Mazdaka eksplodował w końcu jako potężna rewolta mas pospólstwa, wdzierającego się do spichlerzów królewskich i posiadłości arystokracji, gdzie rabowano i zabijano opornych. Mazdak był co prawda werbalnie pacyfistą, ale zakaz zabijania nie obowiązywał jego zwolenników w czasie rewolucji. Widać z tego, że tak jak w innych ruchach gnostycko-rewolucyjnych teoria doktryny ubrana była we wzniosłe słowa, lecz praktyka wyglądała brutalnie i bezwzględnie.
Pierwotny mazdakizm prowadził w konsekwencji do upadku dotychczasowych struktur społecznych, grabienia dóbr prywatnych i spustoszenia kraju. Główne centra rebelii to Irak i kraje zachodniego Iranu z Farsem (późniejsi spadkobiercy rewolucji Mazdaka, churramici, skupiali się przeważnie w górach Zagros), ale mazdakici mieli silne ośrodki praktycznie w całym Iranie.
Chronologia rewolucji mazdakickiej pozostaje niewyjaśniona. Pewne jest, że Kawad długi czas udzielał poparcia ruchowi Mazdaka. Przyjmuje się niekiedy, że chciał rękami mazdakitów zniszczyć potęgę arystokracji i duchowieństwa zaratusztriańskiego. Wątpliwe jednak, aby świadomie był zdecydowany poprzeć zupełną destrukcję społeczeństwa, która musiałaby pochłonąć nieuchronnie i króla. Najwidoczniej ambitny monarcha pragnął zmian, ale uwierzył w utopijne i niszczycielskie idee.
Wytłumaczeniem takiej postawy może być wiek - Kawad w chwili objęcia tronu miał 12 lub 15 lat (znamienne, że Kawad w okresie oddania się herezji był pacyfistą i wegetarianinem). Możliwe, że młody władca chciał unowocześnienia i centralizacji państwa, biorąc za wzór głównie Bizancjum. Warto wspomnieć, że Peroz, ojciec Kawada, próbował wprowadzić rzymskie łaźnie w Iranie, co spotkało się z wrogością kapłanów. Kawad poszukiwał nowych źródeł inspiracji (podobnie jak Szapur I), o czym świadczy fakt, iż zarządzał początkowo otwarte prezentacje wyznawców różnych religii.
Wobec odejścia króla od przyjętych zasad społecznych, zwłaszcza w odniesieniu do kobiet, grupy arystokracji, kapłani oraz chłopi nie pozostali bezczynni i obalili Kawada, któremu dzięki żonie-siostrze udało się uciec do Heftalitów (496).
Dziś większość badaczy nie dostrzega związku między doktrynami gnostyckimi a ruchami rewolucji społecznej. Konsekwencje systemów gnostyckich, w tym manicheizmu i mazdakizmu (potem też katarów i bogomiłów) były bardzo podobne - „zawsze uderzano w podstawowe instytucje własności i rodziny, które ciągle były i są obiektami atawistycznych reakcji” (F.A. von Hayek).
Po wypędzeniu Kawada na tronie zasiadł jego brat Zamasp (śrp. Zamasp, 496-498). Wykorzystując anarchię w Iranie wskutek nowej klęski głodu, Kawad odzyskał tron dzięki pomocy Heftalitów (498). Zobowiązał się przy tym do płacenia im trybutu. Aby odciągnąć Irańczyków od spraw wewnętrznych, król rozpoczął wojnę z Bizancjum. Liczył przy tym na łupy, których pilnie potrzebował na trybut dla Heftalitów. W 502 r. Persowie zdobyli Theodosiopolis (Erzurum), a w 503 Amidę. Walki trwały do 506 r., gdy zawarto pokój, na którego mocy Bizancjum zapłaciło dużą kontrybucję w zamian za odzyskanie Amidy.
Kawad przejawiał aktywność głównie na zachodzie i nie drażnił potężnych Heftalitów. W 518 r. zaproponował cesarzowi Justynowi, aby ten zaadoptował jego najmłodszego syna Husrawa. Król perski pragnął bowiem, aby ten właśnie potomek objął po nim władzę. Cesarz, początkowo przyjazny i życzliwy, ostatecznie odmówił. Wówczas Persowie wsparli antybizantyjski bunt w Gruzji, zajmując Mcchetę (523). Wypędzony stamtąd władca Gurgenes uciekł do Łaziki (dawniej Kolchida nad Morzem Czarnym) i zyskał pomoc Bizancjum.
Nowy cesarz Justynian (527-565) wysłał silną armię pod wodzą Belizariusza do Mezopotamii. Wojska Sasanidów, zwycięskie na początku, zostały pobite pod Darą, ale zmagania trwały do śmierci Kawada. Dużą rolę w konflikcie odgrywały wówczas plemiona arabskie. W tym czasie uformowało się w północnej Arabii królestwo Kinda, walczące skutecznie z wasalami Sasanidów - Lachmidami.
W ostatnich latach panowania Kawad starał się uregulować następstwo tronu. Najstarszy syn Kawada, Kawus, był zwolennikiem mazdakitów, najmłodszy Husraw pozostawał wrogiem rewolucjonistów. Pozbawiony oka średni syn nie mógł kandydować do tronu ze względu na defekt fizyczny. Jeden z filarów frakcji mazdakickiej, magnat Sijawusz, na rozkaz króla został zgładzony, co było uwerturą do ostatecznej rozprawy z mazdakitami.
Egzekucja Mazdaka - Szahname
Nie wiadomo, czy wiarygodna jest opowieść o tym, że Mazdaka wezwano na dysputę z kapłanami zaratusztriańskimi na dworze. W jej trakcie przywódca ruchu i jego najbliżsi zwolennicy zostali pojmani i zgładzeni. Stało się tak rzekomo z rozkazu królewicza Husrawa. Pewne jest, iż dokonano serii zabójstw mazdakitów, ale represje nie zdołały zupełnie zniszczyć ruchu, gdyż jego zwolennicy przetrwali w niektórych regionach do epoki islamskiej (sekta churramitów). Koncepcje Mazdaka i jego zwolenników wywarły silny wpływ na niektóre nurty szyickie.(...)
Po śmierci Kawada tron przejął popierany przez większość magnatów Husraw I. Jego starszy brat Kawus nie ustępował, ale zniknął szybko ze sceny politycznej. Husraw I, zwany później Anoszirwan („O nieśmiertelnej duszy”), uchodzi w wielu podaniach za najwspanialszego władcę Iranu w epoce Sasanidów. Czy ta opinia jest słuszna, zależy od obiektywnej oceny dokonań króla.
Po wstąpieniu na tron Husraw zawarł tzw. wieczny pokój z Bizancjum (532), na którego mocy ze spornej Łaziki ewakuowano załogi perskie. Iran musiał teraz uporządkować problemy wewnętrzne - po ostatecznym rozbiciu potęgi mazdakitów nadszedł czas na zmiany fiskalne, społeczne i wojskowe, rozpoczęte przez Kawada. Swe zasadnicze reformy Husraw przeprowadził w latach 532-539.
Ruch mazdakicki zachwiał potęgą magnatów i zdziesiątkował szlachtę. Liczne posiadłości zostały rozgrabione, dlatego nieuregulowane były kwestie własności. Pozostałością ruchu mazdakickiego była też duża liczba dzieci, których rodzice zginęli, lub dzieci nieznających ojca, gdyż urodziły się we wspólnotach mazdakickich propagujących promiskuityzm. Dobra odebrane mazdakitom przekazano w ręce prawowitych właścicieli, w części zaś zagarnął je król. Dzieci, których prawdziwi ojcowie nie byli znani, miały - jeśli to możliwe - pozostać w dotychczasowych rodzinach. Kobiety, które mazdakici zmusili do związków z innymi mężczyznami, mogły teraz wybrać sobie nowych mężów, a te, które posiadały jeszcze legalnych małżonków, miały do nich wrócić. Ludzie winni przestępstw dotyczących własności mieli poszkodowanym wypłacić odszkodowanie i ponieść karę.
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra