PRAWOSŁAWIE <<== - Piśmiennictwa na Rusi Kijowskiej

Początki piśmiennictwa na Rusi Kijowskiej

Na przełomie X i XI wieku Ruś Kijowska była jednym z potężniejszych krajów ówczesnej Europy. Pod berłem Włodzimierza Wielkiego (978 - 1015), a następnie za panowania Jarosława Mądrego (1019 - 1054) osiągnęła ona wysoki stopień rozwoju politycznego, ekonomicznego i kulturalnego. Sprzyjało temu korzystne położenie geograficzne i rozważna polityka panujących.

Stolicą kraju był Kijów, będący obok Nowogrodu najpoważniejszym ośrodkiem państwowym, a równocześnie najbogatszym miastem wśród wielu grodów ruskich, od których cudzoziemcy nazwali całą tę ziemię „gardarik”, tzn. krajem grodów. Leżała ona na skrzyżowaniu ważnych dróg handlowych, prowadzących z Europy Zachodniej na Bliski Wschód i ze Skandynawii do Konstantynopola, czyli — jak mówiono wówczas — „из варяг в греки”.

Ruś kijowska - zasięg około 1054 roku Już w pierwszych wiekach swego istnienia młode państwo kijowskie zdobyło znaczny autorytet międzynarodowy utrzymując kontakty dyplomatyczne z takimi państwami, jak Polska, Czechy, Węgry, Francja i Niemcy, w szczególności zaś ze Skandynawią i potężnym Bizancjum, systematycznie umacniając zadzierzgnięte związki poprzez zręczne układy i powiązania dynastyczne. Stanowiła więc Ruś wczesnofeudalna organizm państwowy, imponujący swoją siłą militarną i zasobami gospodarczymi, a zarazem budzący podziw wieloma osiągnięciami w dziedzinie kultury i sztuki.

Jej pozycję ugruntowało ostatecznie przyjęcie chrześcijaństwa (988), które wprowadziło państwo kijowskie do grona przodujących krajów ówczesnego świata cywilizowanego, wyznaczając na długie dziesięciolecia jego perspektywę rozwojową w zakresie życia umysłowego, kulturalnego i artystycznego. (...)

PIŚMIENNICTWO PRZEKŁADOWE RUSI KIJOWSKIEJ

Biblia, Ewangelia, apokryfy, kroniki, literatura stosowana, opowieści

Bezpośrednio po przyjęciu chrześcijaństwa rozwinęło się na Rusi głównie piśmiennictwo przekładowe o charakterze użytkowym. Obejmowało ono zabytki literatury kościelnej i religijnej, przed wiekiem tłumaczone na język cerkiewno-słowiański w Bułgarii i przenoszone na grunt ruski przez duchownych pochodzenia greckiego bądź południowo-słowiańskiego. Dominowały wśród nich teksty biblijne, żywoty świętych, kazania i różnorodne księgi liturgiczne.

Ewangeliarz Ostromira - jedna ze stron

Ewangelia Archangielska - jedna ze stron 1. Spośród tekstów biblijnych najbardziej rozpowszechnione były księgi Nowego Testamentu, w szczególności zaś ewangelie — i to zarówno w postaci pełnej jako tzw. „четвероевангелие" oraz w formie odpowiednio spreparowanej tzn. dostosowanej do potrzeb liturgii jako ewangeliarze („апракосное евангелие").

Najdawniejszym kodeksem ostatniego był wspaniale iluminowany Ewangeliarz Ostromira (Оcrpoмиpoвo евангелие, 1056 - 1057), zawdzięczający swą nazwę imieniu namiestnika nowogrodzkiego, dla którego został przepisany przez diakona Grigorija. Z kolei najdawniejszym kodeksem pełnego tekstu była Ewangelia Archangielska (Архангельскoе евангелие, 1092) i Ewangelia Halicka (Галицское евангелие, 1144).

Wchodzące w skład ksiąg Nowego Testamentu Dzieje Apostolskie i Listy Apostołów znane były na Rusi pn. Apostoł (Апостол), a najdawniejsze ich kodeksy w redakcji ruskiej pochodzą z XI wieku (tekst skrócony) i XIII wieku (tekst pełny).

2. Wśród ksiąg Starego Testamentu najbardziej popularny był Psałterz Dawida. Tłumaczy się to wielorakością funkcji, jakie przyszło mu spełniać w obrządku kościelnym i w życiu codziennym prawosławnych. Używano go bowiem nie tylko do celów liturgicznych w cerkwi i w domu,ale też — i przez długie wieki — traktowano jako zajmującą lekturę, nierzadko zaś jako księgę magiczną. odczytywaną przy chorych lub zmarłych bądź wykorzystywaną do przepowiadania przyszłości. Zachowane kodeksy tego zabytku w redakcji ruskiej pochodzą z XI wieku — i to zarówno w jego pełnej postaci, jak też w formie odpowiednio skróconej — Psałterza objaśnionego (Толковая псалтыpь) i Psałterza wróżebnego (Габательная псалтыpь).

3. Z przekładu znany był na Rusi również Pięcioksiąg Mojżesza. Jednakże tłumaczenie całej Biblii ukazało się dopiero w 1499 roku. Obok Biblii przenikały na Ruś różnorakie księgi liturgiczne z modlitwami i pieśniami bizantyńskiej literatury religijnej. Były to w pierwszym rzędzie tzw. Mineje liturgiczne (Минея служебная), które zawierały teksty nabożeństw w układzie miesięcznym ("Menaios", w wymowie nowogreckiej mineios, znaczy „miesięczny”) i w porządku kalendarzowym, a zachowały się w redakcji ruskiej jako tzw. nowogrodzkie Mineje liturgiczne z 1095-1097 roku (Минея новгобская).

Do celów kultowych przeznaczone były również Mszały (Служебники) oraz zbiory modlitw, odmawianych już to w ustalonej porze roku kościelnego (Триоди), już to przy udzielaniu sakramentów (Требники), już to wreszcie podczas pewnego typu nabożeństw (Часослов). Z modelem obrzędowości prawosławnej związane były rozmaite pieśni kościelne (kanony, stichiry, kondaki, ikosy), nierzadko legitymujące się autorstwem wybitnych teologów wczesnochrześcijańskich.

4 Do Biblii nawiązywał pod względem tematycznym również inny — zresztą niezwykle rozpowszechniony nie tylko na Rusi — gatunek literacki: apokryfy. Były to teksty, obejmujące podania, legendy i przypowieści, odrzucone przez Kościół i umieszczone na indeksie ksiąg zakazanych jako teksty niekanoniczne, i temu też zawdzięczające swą nazwę, która po grecku znaczy tyle, co „tajny”, „tajemny”, „ukryty”, „zakazany”.

Spośród apokryfów trzy zyskały szczególną wziętość na Rusi: opowieść o dziejach apostoła Andrzeja, zawarta w pierwotnym latopisie ruskim redakcji XII wieku, legenda o królu Salomonie i Kitowrasie, przetłumaczona z greckiego bezpośrednio na ruski nie później niż w XII wieku, a nade wszystko Wędrówka Bogarodzicy po miejscach męki (Хожбение богородицы по мукам). Ta ostatnia - przyrównywana do Boskiej komedii Dantego — należała do grupy apokryfów eschatologicznych. Jej tematyka była nader prosta. Matka Boska w towarzystwie Michała Archanioła odwiedza piekło, ze współczuciem śledząc męki grzeszników i wstawiając się za nimi do swego Syna. Niezbyt skomplikowana zasada kompozycyjna utworu pozwalała wprowadzać rozmaite warianty mąk w zależności od środowiska, w jakim krążył apokryf, a zarazem — zgodnie z ideologią opowiadacza — odpowiednio „zgęszczać” konkretyzację obrazu.

Apokryfy cieszyły się dużym powodzeniem w rozmaitych kołach społecznych. Jednakowoż rodzimej ich wersji nie stworzono. Najpewniej wskutek nacisku cerkwi. Jedynym wyjątkiem była legenda o przyjściu na Ruś apostoła Andrzeja, znana z zapisu kronikarskiego. Uznać zatem wypada tę formę wypowiedzi za swoiste ogniwo między literaturą bizantyńską czy południowo-słowiańską a piśmiennictwem staroruskim.

5. Bardziej owocowała na gruncie ruskim inna gałąź literatury przekładowej — hagiografia. Zarówno w literaturze bizantyńskiej, jak też w średniowiecznej literaturze zachodnio-europejskiej i ruskiej gatunek żywota obejmował biografie świętych pańskich, wybitnych przedstawicieli Kościoła, ludzi, którzy odznaczali się heroicznymi cnotami chrześcijańskimi, albo też zasłynęli z męczeńskiej śmierci za wiarę. Kreśliły zatem żywoty biografie święte i dlatego w terminologii naukowej przyjęto dla nich nazwę „hagiografia” („агиография”), od greckiego hagios (święty) i grafo (piszę).

Przypuszcza się, że gatunek żywota wywodzi się z pewnych form kaznodziejstwa starożytnego, tzn. z nadgrobnych mów pochwalnych (threnos), rozpowszechnionych w epoce hellenistycznej, stając się z czasem produktywną formą kultury chrześcijańskiej — katolickiej i prawosławnej.

Najbardziej znane żywoty bizantyńskie tłumaczone były z greckiego, np. Żywot Antoniusza Wielkiego, albo Żywot Aleksego, człowieka bożego. One właśnie na przełomie X i XI wieku zapoczątkowały na Rusi tradycję żywotów, które aż do XVII stulecia cieszyły się wyjątkowym powodzeniem. Do niektórych przenikały nawet elementy baśniowe, inne z kolei oddziaływały na twórczość ludową.

Żywoty rzadko egzystowały osobno. Na ogół łączono je w zbiory o rozmaitym charakterze i przeznaczeniu. Już w początkach XI wieku znajdował się w użyciu zbiór obszernych żywotów, uporządkowanych zgodnie z kalendarzem, a zatytułowany Четьи Минеи tzn. Mineje lekcyjne bądź przeznaczone do czytania poza cerkwią. Zbiór ten prezentował opowieści z życia świętych pełne legend i cudowności, których styl niezwykle dbały, zdobny i retoryczny pozostawał w zgodzie z założeniami estetycznymi hagiografii bizantyńskiej.

Inny charakter miał Prolog (Пролог). Zawierał on szereg żywotów zwięzłych, ułożonych również zgodnie z kalendarzem, a przeznaczonych do czytania w cerkwi. Przekład Prologu wypada odnieść do XII wieku i przypisać wspólnemu wysiłkowi mnichów południowo-słowiańskich i ruskich. Sama nazwa zbiorku powstała, wskutek nieporozumienia. W oryginale miał on bowiem tytuł Synaxarion. Tłumacz, nie dysponujący najpewniej kartą tytułową, nadał całości tytuł jego części początkowej — wstępu (grec. prologos).

Odmienny typ zbioru żywotów stanowiły „Pateriki”, znane również na Rusi pod nazwą „Otieczniki”, albo „Starczestwo”. Pateriki były formą dość rozpowszechnioną, ale zarazem nieco, zróżnicowaną. Zawierały one legendy z życia pustelników i ascetów, związanych z określoną miejscowością lub monasterem. Nazwę nadawano im w zależności od ośrodka w jakim powstały, albo też jakiego dotyczyły. Na tej podstawie wyróżniono Paterik Egipski, Paterik Synajski, Paterik Rzymski. Przekłady wszystkich dotarły na Ruś.

6. W literaturze przekładowej Rusi Kijowskiej eksponowane miejsce zajmowały kazania. Najstarsze ich odpisy sięgają XI wieku, wiadomo jednak, że znane były na Rusi już w początkach chrześcijaństwa. Wypełniały one nie tylko określone funkcje w wyjaśnianiu tekstów religijnych i propagowaniu zasad nowej wiary, ale dawały ponadto godny naśladowania wzór jako najwyższy” przejaw kunsztu oratorskiego.

Za niezrównanego mistrza homiletyki uznawany był powszechnie św. Jan Chryzostom czyli Złotousty” (ok. 350 - 479). Wybór jego kazań przetłumaczony został w Bułgarii w X wieku, tworząc wraz z kilkoma homiliami anonimowymi, tom pn. Złoty strumień (Златоструй), którego najdawniejszy odpisy ruski pochodzi z XII wieku.

Nie mniej znane i cenione na Rusi były kazania św. Bazylego Wielkiego (329 - 379), Grzegorza z Nazjanzu, zwanego Teologiem (330 - 390), Efrema Syryjczyka (zm. 373), Cyryla Jerozolimskiego (ok. 313 - 386) i Atanazego Wielkiego (ok. 296 - 373). Wchodziły one w skład rozmaitych zbiorów, żeby wskazać jedynie Szmaragd (Измарагд) i Złoty łańcuch (Златaя цень).

7. Gatunki piśmiennictwa kościelnego zajmowały — jak widać — w okresie kijowskim uprzywilejowane miejsce wśród przekładów. Zdarzało się nawet, że niektóre inne formy wypowiedzi zdobywały rozgłos głównie dzięki nawiązaniu do wydarzeń biblijnych i swojemu nastawieniu religijnemu. Na tej zasadzie poniekąd dotarła do czytelnika ruskiego bizantyńska literatura historyczna, z której na Rusi znany był tzw. Latopisiec wkratce (Летописец вкратце) patriarchy Nicefora oraz kroniki Georgiosa Synkellosa, Joanna Malalasa z Antiochii i Georgiosa Hamartolosa. Wśród nich szczególnym uznaniem — o czym świadczy ilość odpisów — cieszył się ostatni.

8. Prawdziwy kunszt pisarski ujawnił Józef Flawiusz, pisarz żydowski z I wieku, którego Historia wojny żydowskiej przełożona została — jak się przypuszcza — przez Rosjan w XI wieku jako Opowieść o zburzeniu Jerozolimy (История розорения Иерусалима). W swoim dziele dał Flawiusz wstrząsający opis dramatycznych zmagań narodu żydowskiego, imponując dojrzałością warsztatu i rozległością horyzontów intelektualnych. Odegrało też ono istotną rolę w kształtowaniu prozy historycznej na Rusi, zwłaszcza w obrębie gatunku tzw. opowieści wojennej.

Podobną rolę odegrała również słynna opowieść hellenistyczna z II-III wieku, która dotarła do czytelnika ruskiego na przełomie XI - XII wieku pod nazwą Aleksandreida (Александрия). Ten ciekawy utwór opisujący z polotem bujne życie i bajeczne przygody Aleksandra Macedońskiego, a rozpowszechniony w wielu krajach europejskich i dobrze znany odbiorcy polskiemu tamtych stuleci; przyczynił się bowiem do znacznego ugruntowania w niektórych formach narracyjnych frazeologii wojennej i wzbogacenia zasobów leksykalnych tego kręgu.

9. Zdarzało się, że na specjalne zamówienie sporządzano wypisy i tzw. izborniki, czyli zbiorki różnorodnej treści, w których obok cytatów z literatury patrystycznej znajdowały się fragmenty pism filozoficznych, historycznych, przyrodniczych i innych. Do zbiorów tego typu należą tzw. Izborniki Światosława — jeden z 1073, zaś drugi z 1076 roku. Swoją nazwę zawdzięczają one księciu czernihowskiemu, Światosławowi Jarosławowiczowi, dla którego były przeznaczone. Pierwszy stanowi kopię zbioru przetłumaczonego z języka greckiego dla cara Symeona, drugi jest ruską kompilacją, rozmaitych materiałów źródłowych pochodzenia greckiego.

Inny charakter miały takie zbiory, jak sporządzona w XI wieku na terenie Bizancjum, a przetłumaczona na ruski w XII- XIII wieku Pszczoła (Пчела) bądź Fizjolog (Физиолог). Pierwsza gromadziła sentencje i aforyzmy, odpowiednio pogrupowane tematycznie, a zaczerpnięte z Pisma Św. oraz dzieł pisarzy starożytnych (Platona, Plutarcha, Epikura, Epikteta i in.), i wzbogacone następnie przez tłumacza o rodzime przysłowia i powiedzonka.

Drugi zbiór zawierał encyklopedyczne wiadomości z dziedziny przyrody, dostarczając w szczególności opisów rozmaitych — nierzadko baśniowych — przedstawicieli świata zwierzęcego. Wszelako ten ostatni zbiór — dość rozpowszechniony w Bizancjum i na obszarach Europy — nie wywarł na Rusi większego wpływu.

Znaczniejszą rolę spełniała opowieść o sześciu dniach stworzenia (Hexameron) i swoiste kompendium geograficzne (Topografia chrześcijańska), pióra Kosmasa Indikoplaustesa, zwanego na Rusi Koźmą Indikoplowem.

10. Odrębne miejsce wśród przekładów tego okresu zajmują utwory o tematyce świeckiej. Spośród nich dwa w szczególności, zasługują na krótkie omówienie — Opowieść o mądrym Akirze (Повесть об Акире Премудром) i Dzieje Digenisowe (Девгениево деяние).

Opowieść o mądrym Akirze powstała w głębokiej starożytności na terenie Asyrii i znana była w wersji greckiej, wcześnie tłumaczonej na wiele języków. Jej przekład ruski pochodzi z XI wieku i dokonany został prawdopodobnie bezpośrednio z oryginału greckiego, który się jednakże nie zachował. Tematyczną osnowę utworu stanowi pouczająca historia życia bohatera tytułowego, mądrego i przewidującego doradcy króla asyryjsko-babilońskiego. Atrakcyjność utworu tkwiła jednakże nie w jego warstwie fabularnej, ale w nagromadzonych w tekście zagadkach, sentencjach i aforyzmach, jak też wyrażeniach poetyckich o charakterze epigramatycznym.

Dzieje Digenisowe skomponowane zostały w IX wieku pod wpływem eposu bizantyńskiego i pieśni ustnych. Zachowały się one na Rusi w 3 odpisach z XVIII wieku, jakkolwiek ich przekład pochodzi z przełomu XI - XII wieku. Ta piękna opowieść, przypominająca romans bohatersko-awanturniczy opiewa czyny urodziwego Digenisa („podwójnego rodu”) Akritasa („obrońcy granic”). idealnego rycerza, który stoi na straży granic cesarstwa, nękanego przez hordy Saracenów. Dzięki zajmującej akcji i malowniczości bohatera tytułowego, którego sylwetka ma wiele rysów, w jakie zazwyczaj byli wyposażani bohaterowie bylin rosyjskich, utwór długo cieszył się zasłużoną sławą, przemawiając do odbiorców m.in. pewną aktualnością tematu.

11. Już w okresie kijowskim miała Ruś — jak widać — dostęp do obfitej literatury przekładowej. Pod względem gatunkowym była to literatura zróżnicowana, obejmowała bowiem księgi kościelne różnego typu i przeznaczenia, żywoty świętych i apokryfy, kroniki historyczne i kompendia o charakterze encyklopedycznym z dziedziny przyrody, geografii czy kosmografii, a wreszcie opowieści wojenne i umoralniające itd. Jej znaczenie polegało na tym, że poszerzała odbiorcy ruskiemu horyzonty myślowe, moralne i estetyczne, zaznajamiając go z nieznaną sferą pojęć i nowymi formami artystycznymi.

PIŚMIENNICTWO ORYGINALNE RUSI KIJOWSKIEJ

Kazania, żywoty świętych, latopisy, Nauka dla dzieci, Słowo o wyprawie Igora

1. Literatura oryginalna Rusi Kijowskiej — podobnie jak literatura przekładowa — była związana z ideologią kościoła prawosławnego i z interesami politycznymi młodego państwa. Jej nastawienie ideologiczne dałoby się zatem wytłumaczyć pozostawaniem w orbicie — nierzadko zaś na skrzyżowaniu — oddziaływań obu tych instytucji, pod wpływem których w ogromnej masie zabytków na czoło wysunęła się ich funkcja propagandowa. Warto pamiętać, że przyjęcie chrztu nie przebiegało bezkolizyjnie. Proces chrystianizacji trwał długo i przyjmowany był przez niektóre środowiska młodego związku politycznego jako akt przemocy.

W opozycji znaleźli się nie tylko książęta i członkowie ich drużyn pochodzenia normańskiego, którzy posiadali własną mitologię, należeli do niej przez jakiś czas również ludzie prości, przywiązani do dawnego kultu i czynnie występujący przeciw nowej wierze. Może dlatego przez wiele dziesięcioleci przetrwały na Rusi niektóre zwyczaje pogańskie — jak np. sposób grzebania zmarłych czy wielożeństwo, będące oznaką spoistości dawnej organizacji rodowej.

Obserwując owo utrzymujące się na obszarach Rusi przemieszanie pojęć i obyczajów kaznodzieje tamtego czasu z trwogą i niepokojem sygnalizowali zjawisko dwuwiary. Nic więc dziwnego, że zarówno kościół, dążący do całkowitego zwalczenia dawnego kultu, jak też państwo, żywo zainteresowane centralizacją rozproszonych plemion, tak wielką wagę przywiązywały do tych form wypowiedzi. które jasno i zdecydowanie określały nowy porządek kościelno-religijny i polityczno-prawny i ustalały wzory postępowania moralnego. Takie nastawienie władz kościelnych i państwowych uwidacznia się przede wszystkim w dziedzinie przeżywającego prawdziwy rozkwit kaznodziejstwa i intensywnie rozwijającej się rodzimej hagiografii.

2. Kazanie („проповедь") zwane też w literaturze dawnej „słowem” („слово”), należało do piśmiennictwa stosowanego. Wypełniało ono wielorakie funkcje. Nie tylko więc objaśniało odpowiednie teksty religijne, ale również zmierzało do wyeliminowania pozostałości dawnego kultu i zarazem do zaprowadzenia nowego ładu społeczno-politycznego.

Wprawdzie w początkach istnienia chrześcijaństwa na Rusi hierarchia kościelna wywodziła się z greckiego bądź bułgarskiego środowiska narodowego i była całkowicie podporządkowana patriarsze Konstantynopola, jednakże już w okresie kijowskim dość wcześnie doszli do głosu wybitni działacze cerkwi pochodzenia ruskiego, wśród których znaleźli się wykształceni i utalentowani kaznodzieje. Jedni z nich poprzestawali na wygłaszaniu „nauk” („поучение”), eksponując element dydaktyczny i niewiele dbając o kształt artystyczny wypowiedzi, inni występowali z rozbudowanymi mowami, głosząc słowo Boże w formie niezwykle kunsztownej. Pierwszy typ kazania reprezentował m.in. Łuka Żydiata i Teodozjusz (Феодосий) Pieczerski, drugi — metropolita Hillarion, Kliment Smolaticz (Smoleńszczanin) i biskup Cyryl Turowski.

Metropolita Hillarion, duchowny bliski Jarosławowi Mądremu, dzięki któremu wprowadzony został przez sobór biskupów ruskich na tron metropolity kijowskiego (1050), był pierwszym przedstawicielem duchowieństwa miejscowego. Doprowadzając do takiego wyboru książę miał zapewne na celu ograniczenie zależności kościoła ruskiego od Bizancjum. Jako kaznodzieja wsławił się Hillarion przede wszystkim obszerną homilią pt. Słowo o zakonie i łasce (Слово о зконе и благодати), która powstała prawdopodobnie jeszcze przed objęciem metropolii, tzn. w latach 1037 - 1050, a zachowała się w licznych odpisach z XV wieku.

Utwór zbudowany został na przeciwstawieniu Starego Testamentu („закон”) i Nowego Testamentu („благодать”). Jednakże owo przeciwstawienie judaizmu i chrześcijaństwa nie było li tylko kolejnym rozwinięciem tradycyjnej kwestii teologicznej, miało ono być również — jak się wydaje — artystyczną realizacją pewnego zamówienia społecznego. Przedstawiając religię chrześcijańską jako religię uniwersalną, kaznodzieja zwracał uwagę na fakt zrównania się Rusi z innymi narodami świata chrześcijańskiego. Pozwalało mu to następnie wystąpić z pochwałą kraju i jego „chrzciciela” — Włodzimierza. śmiało przyrównywanego do cesarza Konstantyna Wielkiego.

Słowo Hillariona, adresowane do ówczesnej elity kulturalnej, było dojrzałym przykładem kazania uroczystego — zdobnego, skomponowanego według najlepszych wzorów retorycznych. Dla jego stylu charakterystyczna jest obfitość porównań i paralelizmów, wyszukanych symboli i rzadkich metafor, śmiałych antytez oraz wykrzykników i pytań retorycznych. Artystyczny wykwint szedł tu w parze z przejrzystością kompozycji, jasnością wykładu i rzeczową argumentacją.

W podobnej manierze symboliczno-alegorycznej utrzymane były kazania Klimenta Smolaticza, który działał w połowie XII wieku i zyskał wśród współczesnych opinię męża światłego, erudyty i filozofa, jakiego dotąd Ruś nie znała. Z jego pokaźnego dorobku zachował się jedynie List do Tomasza (Послание к Фоме), w którym ów dostojnik, odpowiadając na zarzuty adresata, przedstawił obszerne uzasadnienie metody powoływania się na wybitne autorytety starożytności pogańskiej i równocześnie bronił zasady alegoryczno-symbolicznej interpretacji Pisma Św.

Do tego stylu nawiązywał wreszcie w latach 60-tych - 70-tych XII stulecia Cyryl (Кирилл) Turowski (1130 - 1182), natchniony kaznodzieja, który na usilne prośby księcia i mieszkańców Turowa przyjął święcenia biskupie, obejmując rządy kościołem w stolicy księstwa turowsko-pińskiego. W jego okazałym dorobku, twórczo rozwijającym tradycje literatury starożytnej i bizantyńskiego piśmiennictwa religijnego, znalazło się osiem homilii (na ogół przypisuje mu się ilość znacznie większą), trzy nauki moralne, szereg listów do Andrzeja Bogolubskiego, dwa kanony pokutne i trzydzieści modlitw.

Cyryla zgodnie uznaje się za mistrza homiletyki staroruskiej, zaliczając jego kazania do gatunku tzw. panegiryków. Jego sztukę krasomówczą, dla której wzorem były mowy Grzegorza z Nazjanzu, cechuje pewna abstrakcyjność wywodu, bogata ornamentyka i cyzelatorstwo formalne, alegoryzm i bujna metaforyka, a wreszcie — rzecz raczej mało spotykana w innych współczesnych reprezentantach tego gatunku — spotęgowany żywioł liryczny, częstokroć wydobywany ze skarbca poezji ludowej.

Za najbardziej charakterystyczny przykład maestrii Cyryla Turowskiego można uznać Homilię na niedzielę Tomasza (Слово на антипаху), tzn. Niedzielę Przewodnią (pierwszą po Wielkiejnocy), w której mówca przyrównał Zmartwychwstanie, symbolizujące moralne odrodzenie się człowieka, do ożywienia wiosennego natury, jakie następuje po chłodnych i surowych dniach zimy. Kazania Cyryla weszły w skład takich zbiorów homiletycznych, jak Złoty strumień czy Panegiryk, zapewniając kaznodziei, uznanemu za świętego przez rosyjski kościół prawosławny, trwałą sławę.

3. Krasomówstwo ruskie okresu kijowskiego osiągnęło — jak widać — pewną pozycję w literaturze religijnej prawosławia. Na swój sposób dowiodło ono słuszności i zasadności politycznych aspiracji młodego państwa. Jeszcze silniejszym argumentem na rzecz ambitnych dążeń emancypacyjnych miała się stać literatura hagiograficzna. Sytuacja polityczna doprowadziła do tego, że we wczesnym okresie dziejów kościoła ruskiego zrodził się kult Borysa i Gleba, synów Włodzimierza, którzy z rozkazu Świętopełka, ich starszego brata, zostali zamordowani w 1015 roku. Już w kilka lat później doszło do ich kanonizacji, od tego też czasu rozwinął się kult obu, wzmagając się za panowania Włodzimierza Monomacha, i u samych początków przybrał charakter narodowy służąc umocnieniu autorytetu władzy książęcej.

Niemal bezpośrednio po kanonizacji powstał zwięzły zarys życia książąt, włączony do zapisu kronikarskiego pod 1015 rokiem jako opowieść historyczna. Na podstawie relacji kronikarskiej pod koniec XI wieku opracowany został tekst anonimowy przypisywany niekiedy mnichowi Jakubowi, a zatytułowany Opowieść i męka, i pochwała świętych męczenników Borysa i Gleba (Сказание и страсть и похвала святую мученика Бориса и Глеба).

Żywot zdobył wyjątkową popularność, zachował się w ponad 170 odpisach, i już w XII wieku został przetłumaczony na język grecki i ormiański. Wprawdzie nie był jednolity pod względem stylistycznym, łącząc relację kronikarską z partiami retorycznymi bądź lirycznymi, ale miał przejrzystą kompozycję i zwarty tok narracji. Autor, będący — jak można sądzić — człowiekiem oczytanym, osnuł swoją opowieść na jednym dramatycznym epizodzie biografii książąt — okolicznościach ich męczeńskiej śmierci.

Historia zabójstwa wypełniała główną część utworu. W tej części zarysowane zostały portrety męczenników i cnoty, jakich nosicielami byli za życia: posłuszeństwo wobec Boga, dobroć i łagodność, wierność i oddanie najstarszemu — choćby nawet wiarołomnemu — bratu. Taka postawa bohaterów miała oczywiście wykładnię religijną. ale kryła się za nią określona doktryna polityczna, która zabezpieczała priorytet władzy najstarszego w rodzie.

W ówczesnej sytuacji historycznej miała ona służyć interesom Jarosława Mądrego, który zresztą przedstawiony został w utworze z dużą sympatią, wyrastając niejako na spadkobiercę i kontynuatora cnót swoich braci. Podobna ideologia wzmacniała autorytet księcia, co było nieodzowne w chwili, kiedy organizmowi państwowemu jako pewnej całości zagrażały niesnaski i ambicje, uosobione w utworze przez Świętopełka, którego sylwetka skonstruowana została jako swoista antyteza dla bohaterów tytułowych. Autor musiał więc w końcowej części utworu, poświęconej w zasadzie apologii obu męczenników, opowiedzieć o tym, jak Bóg pokarał Świętopełka i jak nagrodził jego ofiary. Jako instrument woli Bożej przedstawiony został Jarosław Mądry, który przywrócił porządek na Rusi, po całodziennej bitwie pokonując „złoczyńcę” i ostrzegając w ten sposób wszystkich, którzy chcieliby kiedykolwiek pójść w jego ślady.

Opowieść była dowodnym potwierdzeniem tego, że już w XI wieku literatura rosyjska przyswoiła sobie styl hagiograficzny. Wprawdzie utwór nie miał jeszcze cech klasycznego żywota, poprzestawał przecież wyłącznie na opisie jednego epizodu biografii świętych, nie przestrzegał rygorystycznie wymogów kompozycyjnych gatunku, nie zachował też przyjętej dla niej konwencji stylistycznej, ale właśnie w tych odstępstwach od normy tkwiła jego oryginalność.

Większość żywotów — od najdawniejszych czasów począwszy — poświęcona była wybitnym działaczom cerkwi, w szczególności zaś założycielom klasztorów prawosławnych. Najstarszy, a równocześnie interesujący zabytek tego typu wyszedł spod pióra Nestora i sławił życie Teodozjusza Pieczerskiego. Żywot ten był lekturą poszukiwaną i wielekroć kopiowaną. Najstarszy jego odpis pochodzi z XII wieku. W późniejszych czasach został włączony do tzw. Pateriku Kijowsko-Pieczerskiego (Киево-ПечерсKий патерик).(...)

Fragment książki - Literatura rosyjska w zarysie (red. Z, Barański i A. Semczuk)

Data utworzenia: 21/10/2021 @ 02:45
Ostatnie zmiany: 25/02/2022 @ 14:55
Kategoria : PRAWOSŁAWIE <<==
Strona czytana 10897 razy

Wersja do druku