Święta przestrzeń

We wszystkich religiach ważną rolę w rozwoju wierzeń odgrywały elementy środowiska przyrodniczego. Truizmem byłoby przypominać, że pierwotną świątynią człowieka była Natura. Jednym z zadań badawczych geografii religii jest analiza rozmieszczenia przestrzennego ośrodków kultu w nawiązaniu do poszczególnych elementów środowiska. Dotyczy to zarówno geograficznych przesłanek lokalizacji ośrodków, jak i przyrodniczych uwarunkowań rozwoju tego rodzaju centrów.

Przedmiotem takich studiów mogą być z jednej strony obiekty fizjograficzne (np. góra, jaskinia, rzeka), z drugiej całe systemy geograficzne (np. pasma górskie, dorzecza, wybrzeża). G. Van der Leeuw w swojej Fenomenologii religii wśród przedmiotów religii (czyli podmiotów wiary) wymienia m.in. święte środowisko (Umwelt), do którego zalicza kolejno: święty kamień (tu umieszcza święte góry) i drzewo, świętą wodę i święty ogień, święty współświat (Mitwelt) - zwierzęta. Sporo uwagi poświęca postaci Matki, którą identyfikuje z Matką Ziemią. Zwraca uwagę, że najstarsze postaci bogów w Grecji to właśnie Matki Ziemie. Ziemia była dla Greków kobietą, która wznosi się górną połową ciała ponad glebę.

Przypomnijmy, że w mitologii greckiej główną boginią ucieleśniającą Matkę Ziemię była Gaja, matka Pontosa (morze) i Uranosa (niebo). W mitologii indyjskiej Matka Ziemia przybiera formę góry-ziemi, która jest siedzibą bogów. Sama Ziemia miała reprezentować ciało przędąryjskiej Bogini Matki. Z kolei hinduska bogini Dewi jest ściśle związana z żyznością i Ziemią.

Uważa się, że Indie jako kraj uosabiają ciało Dewi, której zarysy odpowiadają naturalnemu ukształtowaniu tego kraju. Choć Dewi jest powiązana przede wszystkim z Ziemią, często utożsamia się ją z wielkimi rzekami Indii, z których wiele czci się jako samoistne bóstwa.

W Indiach zawsze czczono bogów Ziemi: Prythiwi (= Ziemię, podstawę i karmicielkę), Agni (boga ognia; na niebie jest słońcem, w powietrzu piorunem, na ziemi ogniem ofiarnym), Somę (reprezentuje napój ofiarny = napój życia o tej samej nazwie; jest symbolem połączenia dwóch jakże odmiennych żywiołów: wody i ognia), Aranjani (bogini lasów). Ziemia jest zazwyczaj uważana za najstarszą i najczcigodniejszą postać boską.

Mitologia boga Brahmy przedstawia m.in. model wszechświata, w którym Ziemia jest ukazana jako wielki lotos o tysiącu płatków. Włókna lotosu stanowią góry pełne metali, płatki natomiast symbolizują kontynenty. Pod płatkami są siedziby demonów i wężów. Pośrodku owocni - czterech oceanów - rozpościera się kontynent, obejmujący m.in. Indie. Ksiądz Edward Bulanda wskazuje, że postać Matki Ziemi można uznać za praformę Bogini Matki. Ziemia jako matka i żywicielka była otoczona czcią i szacunkiem, czasami nawet mistycznym pietyzmem.

Ważne miejsce zajmowała ona również w wierzeniach wielu innych ludów, które traktowały ją jako dawczynię pokarmu, a więc życia. Jak wykazały badania księdza Henryka Zimonia, do dzisiaj w zachodniej Afryce przetrwały sanktuaria ziemi, symbolizujące i uobecniające lokalnego ducha ziemi, opiekuna wszystkich członków danego rodu.

Na obszarze zamieszkanym przez członków jednego rodu znajduje się zawsze kilka miejsc sakralnych, spośród których najważniejsze jest sanktuarium ziemi. Jest to zawsze główne centrum kultu ziemi i przodków oraz symbol jedności i autonomii rodu. Sanktuaria ziemi lokuje się na różnych terenach. Mogą to być góry lub wzgórza, zbiorniki wodne, zagajniki, grupy skał, drzewa. Częścią sanktuarium jest ołtarz, na którym składa się ofiary.

Z kolei Wirikuta to święta ziemia Indian Huiczoli, znajdująca się w stanie San Luis Potosi (Meksyk). W wierzeniach Indian jest ona ich praojczyzną, miejscem świętym, gdzie narodziło się Słońce (Tayaupa), Ogień (Tatewari) oraz inne boskie siły natury. Riatea („niebiańska przestrzeń") jest jedną z wysp w archipelagu Wysp Towarzystwa w Polinezji. W mitach opisuje się ją jako pierwszą praziemię, która wyłoniła się z dna oceanu.

Wspomnijmy wreszcie o Starym Testamencie, zawierającym podstawy wiary żydów i chrześcijan. Już pierwsze wersety Księgi Rodzaju mówią nam o Bogu jako Stwórcy wszelkiego życia na ziemi.

„Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię. Ziemia zaś była bezładem i pustkowiem: ciemność była nad powierzchnią bezmiaru wód, a Duch Boży unosił się nad wodami. Wtedy Bóg rzekł: «Niechaj się stanie światłość!». I stała się światłość. Bóg, widząc, że światłość jest dobra, oddzielił ją od ciemności. I nazwał Bóg światłość dniem, a ciemność nazwał nocą" (Rdz 1,1 -5).

Był to pierwszy dzień stworzenia świata. W kolejnych dniach Bóg utworzy! sklepienie niebieskie (dzień drugi), powierzchnię ziemi i wodę oraz rośliny (dzień trzeci), gwiazdy (dzień czwarty), organizmy żywe, m.in. ryby, ptaki (dzień piąty), bydło i człowieka (dzień szósty).

A zasadziwszy ogród w Eden na wschodzie, Pan Bóg umieścił tam człowieka, którego ulepił" (Rdz 2,8).

Zdaniem teologów, pojęcia „niebo" i „ziemia", zawarte w Piśmie Świętym, oznaczają to wszystko, co istnieje, a więc cale stworzenie. „Ziemia" jest światem ludzi, „niebo" lub „niebiosa" mogą oznaczać firmament, ale także własne miejsce Boga: „Ojca naszego, który jest w niebie" (Mt 5,16). A więc Bóg sam stworzył świat widzialny, czyli to, co otacza człowieka. Inaczej mówiąc: „Nie istnieje nic, co nie zawdzięczałoby swego istnienia Bogu Stwórcy" - stwierdza św. Augustyn.

W tradycji hinduskiej miejsca święte, szczególnie związane z wodami, są często określane jako tirthas. Pod pojęciem tirtha rozumie się najczęściej „miejsce przejścia", „święty bród", gdzie każdy może się przeprawić na drugi brzeg rzeki (oznacza też każde miejsce nad wodą, szczególnie zaś miejsce kąpielowe). Symboliczne znaczenie tirthy jest szersze i znaczy przejście ze świata doczesnego do świata świętego, świata niebios.

W całej mitologii indyjskiej przewija się bardzo często niebywały kult oddawany strażnikom kierunków świata (lokapala). Najczęściej wymienia się ośmiu strażników opiekujących się czterema głównymi i czterema pośrednimi stronami. Są to:

- Indra (wschód),
- Waruna (zachód),
- Kubera (północ),
- Jama (południe),
- Soma (północny wschód),
- Surja (południowy zachód),
- Agni (południowy wschód),
- Waju (północny zachód).

Symbolika tych stron świata była wykorzystywana przez budowniczych świątyń, osiedli i domów. W mitach Hindusów często pojawiają się też bogowie powietrza. Spośród licznego panteonu wymieńmy zwłaszcza Indrę (m.in. bóg ozdrawiającej burzy i władca piorunów), Rudrę (bóg niszczącej burzy), Marutów (bóstwa burzy i grupy chmur rzucających błyskawice), Waju (bóg wiatru), Pardżanję (Chmura Deszczowa), Apah (wody nieba, wody deszczowe).

Ze względu na rozwój funkcji religijnej dochodzi często do wykształcenia specyficznego krajobrazu sakralnego (Sakrallandschaft, Sacred Landscape, Religious Landscape).

Ten typ krajobrazu jest jednym z głównych problemów badawczych geografii religii. Przedmiotem takich studiów są przemiany krajobrazu naturalnego i kulturowego pod wpływem rozwoju funkcji religijnej oraz wzajemne relacje pomiędzy sacrum a otaczającą przestrzenią. Krajobraz sakralny kształtował się w zasadzie od momentu pojawienia się człowieka, a współczesny jego stan jest wynikiem procesów zachodzących przez tysiąclecia i stulecia.

Rozwój funkcji religijnej regionu czy miejscowości z jednej strony sprzyjał zachowaniu krajobrazu naturalnego (np. religie pierwotne, niektóre religie Wschodu), z drugiej zaś prowadził i prowadzi nadal do wyraźnych przekształceń miejscowego krajobrazu. Przejawia się to dominacją w krajobrazie obiektów sakralnych (np. świątyń, kompleksów klasztornych, ciągów krzyży, kaplic, kopców itp.) lub innych charakterystycznych dla danej kultury czy religii elementów (np. nabrzeża świętych rzek Indii, szlaki prowadzące na święte góry itd.).

Inaczej to ujmując, krajobraz sakralny - w zależności od religii - mogą kształtować obiekty wzniesione przez człowieka lub też elementy środowiska przyrodniczego (fot. 9-10) (np. jaskinia, góra, rzeka), czy nawet całe systemy geograficzne (np. pasma górskie, dorzecza, wybrzeża). Ścisłe relacje między środowiskiem przyrodniczym a wierzeniami obserwujemy do dzisiaj (np. Indie).

Śledząc rozwój różnych kultur i religii, można wyróżnić dwa typy krajobrazu sakralnego:

1) krajobraz w zasadzie nieprzekształcony, kształtujący się niejako „na pniu", na obszarach użytkowanych przez człowieka wyłącznie w celach religijnych, zazwyczaj chronionych przez wyznawców danej religii jako siedziba Boga lub bóstw;

2) krajobraz w jakimś stopniu przekształcony przez człowieka, którego ingerencja przejawia się wznoszeniem różnego typu obiektów sakralnych. Można tu mówić o dwóch podtypach: a) krajobraz „otwarty", b) krajobraz „zamknięty". W pierwszym przypadku krajobraz taki tworzą obiekty wznoszone w jakimś terenie, których rozwój przestrzenny nie jest w zasadzie limitowany. Przykładowo można tu wymienić krajobrazy sakralne Alp czy Karpat, a w mniejszej skali zespoły sakralne góry Athos, włoskich sacri monti lub polskiej „ściany wschodniej". Natomiast krajobraz „zamknięty" jest przede wszystkim związany z jednostkami osadniczymi, do czego powrócimy w innym miejscu książki.

Nieco upraszczając kwestie pojęciowe, możemy przyjąć, że „krajobraz sakralny" tworzą zespoły obiektów sakralnych zbudowanych w określonym czasie na określonym obszarze. Jest on widocznym wytworem kultury, powstałym pod wpływem religii i stanowiącym jeden z typów krajobrazu kulturowego. Nawiązuje do niego francuski termin paysage symbolique (P. Claval, 1995). W krajobrazie sakralnym zawiera się przestrzeń święta (sacred space), która jest definiowana jako część powierzchni Ziemi, rozpoznawana przez człowieka jako siedziba Boga lub bóstw (P. Claval, 1995; P. Deffontaines, 1948; M. Eliade, 1993; R.H. Jackson, R. Henrie, 1983; C.C. Park, 1994).

Śledząc dzieje poszczególnych religii i wierzeń, można wskazać jednak ślady czci oddawanej już przez ludy pierwotne krajobrazowi nieprzekształconemu. Utworzenie charakterystycznych krajobrazów (np. pustynnych) w wielu mitologiach i wierzeniach przypisuje się działaniu nadnaturalnych istot, pewnego rodzaju gigantów.

W hierotopografii istnieje zasada, że wszystko, co wyróżnia się z krajobrazu, jest niezwykle. To, co odbiega od normy, budzi szacunek i lęk metafizyczny. Duże, ukryte i samotne obiekty przyciągają uwagę i skłaniają do czci. Zasada ta sprawdza się bez względu na religię. Charakter sakralny miał przede wszystkim krajobraz rysujący się w perspektywie znanego człowiekowi terytorium i na ogół niedostępny dla zwykłego śmiertelnika. Był on często synonimem siedziby różnych bóstw.

Uluru (ang. Ayers Rock)- parku narodowym Uluru-Kata Tjuta, Australia Dla australijskiego Aborygena elementy krajobrazu niosą w sobie ładunek sacrum. Powołując się na badania Andrzeja Szyjewskiego, można wskazać, że najbardziej znanym australijskim krajobrazem sakralnym związanym z rytuałami totemicznymi jest Ayers Rock (ang. stara skała), święta skała Australijczyków z plemienia Loritja i Pitjanjara. Przypomnijmy, że Ayers Rock to potężny płaskowyż zbudowany z czerwonej skały kambryjskiej, o ostrych urwiskach, stojący samotnie pośrodku równiny nad jeziorem Amadeus (Terytorium Północne). Zgodnie z wierzeniami, stanowi centrum, ku któremu ściągali przodkowie totemiczni, by tam walczyć z sobą, ginąć i znikać.

Ścisłe relacje między środowiskiem przyrodniczym a wierzeniami obserwujemy w niektórych religiach do dzisiaj. Najlepiej widać to w Indiach, gdzie mitologia silnie zaznacza się we współczesnym kulcie świętych rzek i gór. W praktykach religijnych wyznawców hinduizmu poczesne miejsce przypadało zawsze kultowi „świętych miejsc", związanych ze szczytami wzgórz, skałami, z biegami rzek, rzekami, akwenami wodnymi, lasami i tym podobnymi. Decydujący wpływ elementów środowiska przyrodniczego, zwłaszcza wody, na lokalizację ośrodków kultu religijnego jest widoczny w regionalizacji pielgrzymkowej Indii. Wśród blisko 150 głównych ośrodków kultu około 60% ma powiązania z wodami, głównie rzekami (ponad 50%), a 15% - z górami.

W panteonie wielu bóstw zawsze poczesne miejsce przypadało bogom reprezentującym siły natury, a więc częściowo i środowiska przyrodniczego. Do najpopularniejszych należą bogowie słoneczni (np. Amaterasu w Japonii, Tsohanoai w Ameryce Północnej) czy bogowie natury (np. wegetacji, deszczu, ognia wulkanicznego, wiatru, rzek, lasów, mórz). W gronie bóstw rdzennych mieszkańców Ameryki Północnej znajdują się też personifikacje zjawisk naturalnych.

W kosmologii indyjskiej szczególne miejsce przypada wodom. Wszelkie istnienie rodzi się bowiem z wód, z ich pępka. Z wód, ze Złotego Łona, narodzili się bogowie stworzeni przez pierwszych rodziców - Niebo i Ziemię. Do prastarych kultów Indii należy czczenie wód we wszystkich postaciach: rzek, jezior, stawów, oceanu, deszczu. Hindusi do dziś wierzą, że zanurzenie się w wodach, które są formą pierwotnej macierzy, równa się ponownym i czystym narodzinom, jako że zmywa brud ciała i ducha. Wody przynoszące płodność i powodujące wzrost wszystkiego zawierają w sobie esencję życia. Zarodek każdej istoty, spadając z nieba, staje się subtelną esencją w wodach.

W wielu mitach i wierzeniach woda pitna, która wytryskuje z ziemi w postaci źródeł i wypływa w postaci wodospadów, pochodzi z nadnaturalnego, podziemnego świata. Uważa się niejednokrotnie, że studnie i źródła reprezentują duchowe łono Ziemi, dzięki czemu są obdarzone mocą uzdrawiania, przekazywania mądrości i spełniania życzeń. Już w starożytności wodom wypływającym z bulgotem spod ziemi przypisywano moc boską. Źródła wróżebne dały początek najsłynniejszym wyroczniom, takim jak Apollina w Delfach i w Didymie koło Miletu. Źródła, których wody znikały pod ziemią, uważano za zejścia do Hadesu.

Często podaję się przykład ludu Zuni z południowo-zachodnich obszarów Stanów Zjednoczonych, który wierzy, że źródła są połączone z odległymi oceanami, podobnie jak gałęzie wierzby z pniem. W mitach tego ludu dotyczących początków ludzkości Ludzie Świtu - pierwsze istoty ludzkie - pojawili się na Ziemi właśnie poprzez wody ze źródeł wypływających z podziemnego świata.

We wszystkich niemal religiach święte studnie mają mieć moc obdarzania płodnością kobiet, które nie mogą zajść w ciążę. Od starożytności znane są przypadki uznawania za święte źródeł wód mineralnych. Historia przekazuje nam na przykład wiele informacji o takich źródłach w starożytnym Egipcie, przy których znajdowały się zazwyczaj świątynie. W Europie najczęściej cytowanym przykładem jest miejscowość Bath w południowo-wschodniej Anglii. Już starożytni Brytowie doceniali właściwości lecznicze tamtejszych źródeł, które były poświęcone Sulis, bogini wody i uzdrowień. Rzymianie utożsamiali Sulis z Minerwą, boginią uzdrowień. Około 70 r. n.e. wokół głównego źródła (Aque Sulis = Wody Sulis) wybudowali kompleks świątynny z łaźniami dla pielgrzymów. Przybywający modlili się do bogini Sulis o przywrócenie zdrowia, opiekę, a także o karę dla osób nikczemnych. W Bath czczono także inne bóstwa, w tym Sulewie, triadę celtyckich bogiń Matek Ziemi.

We współczesnym chrześcijaństwie obrządku łacińskiego do najbardziej znanych należy źródło wody górskiej, które 25 lutego 1858 roku odkryła Bernadetta Soubirous za namową ukazującej się w grocie Massabielle Pani - Matki Bożej. Cudowne uzdrowienia, jakie się dokonały (i dokonują nadal) dzięki tej wodzie źródlanej, sprawiły, że niegdyś malutkie miasteczko Lourdes stało się obecnie jednym z najważniejszych i największych ośrodków kultu religijnego na świecie. Przybywa tu każdego roku około 6 min pielgrzymów, z których blisko 100 tys. stanowią osoby chore. Przyjazdy tych pielgrzymów wynikają głównie z wiary w uzdrawiające właściwości wody wypływającej z cudownego źródełka. Do roku 2000 zgłoszono ponad 600 uzdrowień, z których władza kościelna uznała około 80 za niezaprzeczalnie cudowne, ze znamieniem nadprzyrodzoności. Uzdrowienia bada działające od roku 1882 specjalne Biuro Orzeczeń Lekarskich.

W islamie najbardziej święte źródło znajduje się w Mekce. Według tradycji miał je wskazać Archanioł Gabriel służącej żony Abrahama, Hagar, i jej synowi Izmaelowi, umierającym z pragnienia na pustyni. Później miało być zasypane i odkryte dopiero przez dziadka Mahometa, Abd al-Muttaliba. Obecnie wznosi się nad nim ozdobna budowla z kopułą. Znane jest pod nazwą studni Zamzam. Woda ze studni służy do rytualnego obmycia ciała, uznaje się ją też za lekarstwo na wszelkie dolegliwości. Bardzo rozpowszechnionym zwyczajem jest zanurzanie w niej szat, w których wierni pragną być pochowani po śmierci.

Od starożytności rzeka stanowiła swego rodzaju metaforę ludzkiego życia: od narodzin, poczęcia lub poprzedniej egzystencji (źródła rzeki) do śmierci, życia pośmiertnego czy reinkarnacji (symbolizuje to ujście rzeki do morza). W filozofii buddyjskiej mówi się, że dla osiągnięcia oświecenia należy przebyć rzekę pod prąd, aż do jej źródeł. Rzeki stanowiły też zawsze główny symbol żyzności i obfitości. Mogą również wytyczać granice między życiem a śmiercią. Najsłynniejsze z nich - to Styks i Acheron, rzeki Hadesu. W Japonii wyznawcy buddyzmu i shintoizmu wierzą, że rzeka Sanzunokawa jest tą, która oddziela żywych od umarłych.

Często rzeki są uznawane za święte, a nawet traktowane jako uosobienie bóstw. Tygrys i Eufrat były czczone przez starożytnych Hetytów. Plemię Jorubów w Afryce Zachodniej wierzy, że rzeka Ogun jest przemienioną boginią Jemoją. Jeżeli przyjmiemy, że Ziemia jest niejednokrotnie utożsamiana z boginią, to rzeki traktowane są jako widzialne ciało bogini.

Rzeka jest starodawnym i złożonym symbolem kultowym Indii. W hinduizmie bowiem woda uchodzi za źródło boskości, ponieważ oczyszcza i karmi, a rzeki są święte, ponieważ spadają z niebios, oczyszczając i użyźniając glebę. W mitologii indyjskiej rzeki są zaliczane do grona bogów Ziemi. Są to wody nieba, siostry, krowy Somy, matki i kochanki Agniego, które spływając na ziemię, dostarczają wody źródłom ziemskich rzek. Stąd odległy brzeg rzeki (para) stał się symbolem docelowego punktu wędrówki pielgrzymującego Hindusa. Najważniejsze miejsce pielgrzymkowe, tirtha - miejsce przejścia, święty bród - jest związane z siedmioma świętymi rzekami, do których, według wyznawców hinduizmu, przyrównywano Sansarę, czyli „kołowrót istnień", związany ogólnie z ideą ponownych narodzin. Wyobrażenie buddyzmu - mahajany, jako „wielkiego promu" stworzyło symbol rozpowszechniony następnie w religiach Indii.

W hinduizmie, dżinizmie, a także w buddyzmie cierpienie i powtórne narodziny (sansara) utożsamiano z oceanem lub rzeką, które oddzielają człowieka od nirwany (oświecenia). Dla buddystów Ganges stawał się symbolem sansary zwłaszcza podczas wylewów. Wyznawcy mahajany swoje doktryny przyrównywali właśnie do „wielkiego promu", który miał przewieźć ludzkość na „drugi brzeg", ku nirwanie. buddyzmie hinajana do takiej przeprawy przygotowywany jest zaledwie mały statek, którym może być przewieziona „na drugi brzeg" tylko stosunkowo niewielka duchowa elita wiernych.

Wyobraźnia wedycka stworzyła dwa wielkie obrazy przekraczania nurtu rzeki. Pierwszy wiązał się z koncepcją „trzypiętrowego" wszechświata, z niebem w górze, atmosferą pośrodku i ziemią na dole. Człowiek przechodził z ziemi do nieba, a bogowie - z nieba na ziemię. Atmosfera (antariksa) jest często określana jako wielka „rzeka przestrzeni", przekraczana w czasie wędrówek między niebem a ziemią. W drugim obrazie rzeki miały powstać w niebie i następnie płynąć pionowo w dół z niebiańskiego „jeziora podziału wód" poprzez atmosferę na ziemię.

Według mitów zawartych w Rygwedzie, Indra zabił węża Wrytrę, demona, który więził wody. Uwolnił w ten sposób niebiańskie wody, umożliwiając im spadek na ziemię. W Rygwedzie mówi się między innymi: „Indra uczynił dla ludzkości wody płynące, zwolnił węża i wysłał na przód Siedem rzek. Otworzył przez to »okna«, które były zablokowane". Ten strumień życiodajnych wód łączących niebo i ziemię nabrał znaczenia „przejścia - przeprawy". Przez owe spadające rzeki każdy mógł przejść z ziemi na odległy brzeg niebios. Ganges jest czasem zwany „płynącą drabiną do nieba" (svarga-sopana-sarini). Niebiańskie wody spadające, aby stać się ziemskimi rzekami, są w wyobraźni wedyjskiej strumieniami somy, przepuszczanymi przez filtr niebios. Ganges na przykład jest uważany za rzekę płynącą mlekiem i nektarem nieśmiertelności (amrita). Również inne święte rzeki, uwolnione z niebios przez Indrę, są identyfikowane z somq, upajającym napojem bogów.

W tym miejscu konieczna jest mała dygresja wyjaśniająca istotę somy. Soma - bóstwo (od czasownika su - wyciskać, wytłaczać) - to nazwa rośliny i równocześnie halucynogennego napoju z niej przyrządzanego. Roślina pochodzi „z daleka i z wysoka". Z niebios przynosi ją na ziemię orzeł i osadza na górze Mu- dźawant, z dala od obszarów zamieszkanych. Jest strzeżona przez gandharów, istoty półboskie płci męskiej. Są oni uważani za rozdawców somy. Jest ona więc napojem pochodzącym z niebios i dającym nieśmiertelność na ziemi. Z kolei amryta - nektar nieśmiertelności - jest napojem bogów.

Najważniejsze miejsce pielgrzymkowe, tirtha - miejsce przejścia, święty bród - jest związane z siedmioma świętymi rzekami, do których - jak już wspomniano - wyznawcy hinduizmu przyrównują sansarę, czyli „kołowrót istnień". Są to: Ganges, Indus (Sindhu), Dżamuna (Jamuna), Narbada, Godawari, Kaweri i niewidzialna mityczna rzeka Saraswati. Za najbardziej uświęcone uważa się źródła i ujścia tych rzek. Na przykład uważa się, że święta rzeka Narbada, mająca swoje źródła w Amarakantak w górach Windhaja, bierze swój początek z ciała Śiwy. W korycie Narbady (zwanej też Gangesem Zachodu) występują słynne gładkie kamienie zwane bana lingas, które wykorzystuje się jako symbole Śiwy w jego świątyniach w całych Indiach.

Szczególnie wysoką rangę wyznawcy hinduizmu przypisują zbiegowi Gangesu, Dżamuny i płynącej między nimi „niewidzialnej" Saraswati w mieście Allahabad (Prajag). Spotkanie tych trzech rzek (triveni) jest uznawane za najbardziej święte w Indiach ujście rzeczne (miejsce „potrójnie święte"). To zapewne spowodowało, że niemal wszystkie ujścia rzek uznawane za święte zaczęto określać jako Prajag.

Kilka słów poświęćmy owej niewidzialnej rzece Saraswati. Saraswati to bogini nauk, literatury i sztuk pięknych, córka lub żona Brahmy. W mitologii wedyjskiej była personifikacją najświętszej wówczas rzeki, która swe źródła miała w niebiańskim oceanie i która przepływała przez trzy strefy świata. Miała moc oczyszczającą, obdarzając nieśmiertelnością i bogactwem. Jako mityczna rzeka płynie głęboko pod ziemią, zlewając się w Prajadze z Gangesem i Dżamuną.

Największą ze wszystkich rzek jest Ganges - Ganga Mai lub Ganga Mata - Matka Ganga - dawczyni życia. Uważana jest za bóstwo, zapewniające łaski i wieczne zbawienie. Przypuszcza się, że już od 2500 lat Ganges był utożsamiany z boginią Gangą. Wierzenia i mity sprawiają, że siedem świętych rzek Indii określanych bywa niekiedy „siedmiokrotnym Gangesem", źródłem i prototypem wszystkich świętych wód. Po zstąpieniu na ziemię Ganges został „rozczłonkowany" na siedem strumieni, z których trzy popłynęły na wschód, trzy na zachód i jeden na południe. Ponadto każda z rzek może być lokalnym Gangesem, jeżeli w to wierzy miejscowa ludność. Niezależnie od wyznawanego mitu Hindusi wierzą, że Ganga zeszła na ziemię, aby wymazać grzechy ludzkie, a dotknięcie jej daje gwarancję zbawienia. O nieziemskim, w wierzeniach Hindusów, pochodzeniu Gangesu świadczyć mogą liczne nazwy tej rzeki, zachowane do dziś w tradycji hinduskiej - np. Alakanandi („płynąca z loków Śiwy"), Bhadra-soma („błogosławiony napój"), Deva-bhuti („pochodząca z nieba"), Hara-śekhara („grzywa Śiwy"), Khapaga („płynąca z nieba"), Tripathaga lub Triśrotah („potrójnie płynąca, przepływająca", tzn. „przez niebo, ziemię i piekło").

Według popularnego mitu Ganga była przez długi czas rzeką niebiańską. Przepływała przez główny raj hinduski, Brahmalokę, i trzykrotnie opływała miasto Brahmy na szczycie góry Meru, znajdującej się według kosmografii indyjskiej w samym środku wszechświata. Opływała całe niebo pod postacią Drogi Mlecznej. Gdy Śiwa, znajdujący się na świętej górze Kajlasa, polecił Gandze zstąpienie z nieba, ta, niezadowolona z polecenia, usiłowała spaść na ziemię całym ciężarem, aby w ten sposób ją zniszczyć. Śiwa schwytał jednak spadającą rzekę w swe bardzo kędzierzawe włosy i dopiero po pewnym czasie opuścił ją łagodnie na ziemię. Przez długie stulecia sądzono więc, że Ganges wypływa z góry Kajlasa (6714 m. n.p.m.) w Himalajach (Tybet), stąd górę tę, jako siedzibę Śiwy, zaczęto uważać za świętą. Wierzono, że z góry tej Ganges wpada do tybetańskiego jeziora Manasarowar, położonego na wysokości 4557 m n.p.m., a stąd jego wody spływają na cztery strony świata jako Indus, Dżamuna, Ganges i Brahmaputra. Wędrowanie do źródeł Gangesu było więc docieraniem do siedziby Siwy.

Według innego mitu, Ganges zawdzięcza swe powstanie Wisznu. Podczas pobytu w niebie bóg ten spuścił wielkie strumienie wody na głowę Śiwy, sprawiając, że włosy Śiwy rozsypały się na wszystkie strony świata. W mitologii hinduskiej Ganga jest córką Himawanta, boskiej personifikacji Himalajów, małżonka Meny. Wyznawcy hinduizmu wierzą też, że wody Gangesu płynęły wiecznie, a jego źródła lokowano na szczycie mitycznej góry Meru - siedziby bogów w centrum wszechświata. Na wierzchołku tej góry, całej ze złota i drogich kamieni, mieści się siedziba bogów. W środku znajduje się miasto Brahmäna, które opływa Ganga. Wokół niego leżą miasta bogów-opiekunów stron świata (lokapala).

Rzeki odgrywają w Indiach niezwykle istotną rolę w rytach związanych ze śmiercią. Według wyznawców hinduizmu, rzeka ma moc zmazywania grzechów i pełni funkcję łącznika między światem ludzkim i boskim. Podanie umierającej osobie świętej wody z Gangesu lub śmierć i kremacja ciała na jego brzegu „zapewnia wyzwolenie z łańcucha kolejnych narodzin i śmierci".

Rzeki stanowią symbol ludzkiej wędrówki ku przeznaczeniu. U ludów syberyjskich Ketów i Nagasanów święta rzeka Jenisej jest traktowana jako odpowiednik osi kosmicznej prowadzącej z nieba do podziemnej krainy bogini Chośadam. Za zdradę z księżycem bogini ta została zesłana do Dolnego Świata. Bieg rzeki ma symbolizować ucieczkę Chośadam po wygnaniu przez herosa Albę na wyspę zmarłych na północy. Niebiański symbol Jeniseju stanowi także tęcza i Droga Mleczna.

W Księdze Rodzaju znajdujemy informację o rzekach, których bieg zaczynał się w Edenie.

„Z Edenu zaś wypływała rzeka, aby nawodnić ów ogród, i stamtąd się rozdzielała, dając początek czterem rzekom. Nazwa pierwszej - Piszon; jest to ta, która okrąża cały kraj Chawila, gdzie znajduje się złoto. A złoto owej krainy jest znakomite; tam jest także wonna żywica i kamień czerwony. Nazwa drugiej rzeki - Gichon; okrąża ona cały kraj Kusz [Etiopię = Abisynię, hebr. Kusz]; Nazwa trzeciej rzeki - Chiddekel; płynie ona na wschód od Aszuru [Asyria]; Rzeka czwarta - to Perat" (Rdz 2,10-14).

Udało się ustalić tożsamość tylko dwóch ostatnich rzek - Tygrysu i Eufratu. Może to wskazywać, że raj należy umieścić w Mezopotamii. Według niektórych teologów rzeki owe stanowią tylko symbol niezwykłej urodzajności Edenu]. Z dziejami judaizmu i chrześcijaństwa silnie powiązana jest rzeka Jordan, występująca w różnych kontekstach na kartach Starego i Nowego Testamentu.

Religie niemal wszystkich ludów zamieszkujących tereny nadmorskie ważną rolę przypisywały oceanom. Postrzegano w nich źródło obfitości, ale także wielu niebezpieczeństw. W mitologii normańskiej oceany stanowiły krew olbrzymiej pierwotnej istoty Imira. Starożytne legendy wspominają o gigantycznych boginiach mórz, Hafgygr i Margygr, które rozbijały statki. Mitologia grecka bogata jest w liczne bóstwa mórz.

Jeziora są najczęściej traktowane w mitach jako okultystyczne medium powiązane z kobiecym urokiem oraz ze śmiercią, otchłanią i miejscem nocnej wędrówki słońca. Kwiatowi lotosu upuszczonemu przez boga Brahmę zawdzięcza swe powstanie jezioro Puszkar („Wypełnione po brzegi"). Kąpiel w jeziorze w okresie pełni księżyca w miesiącu Karttika (październik-listopad) ma oczyszczać ze wszystkich grzechów.

Podobnie ważną rolę w dziejach wierzeń i religii odegrały góry, które swoim fenomenem zajmowały ludzkość od zarania dziejów. Były one zawsze uprzywilejowanym miejscem spotkania z Bogiem i jego nieskończoną wielkością.

„Byt człowieka jest przemijający i zmienny - góry istnieją w sposób pewny i trwały, są wymownym obrazem niezmiennej wieczności Boga..." (z przemówienia papieża Jana Pawła II na Mont Chetif w Alpach 7 września 1986).

Już człowiek pierwotny dostrzegał, że przynoszące deszcz chmury pojawiają się najpierw wokół górskich szczytów, a w ich okolicy rodzą się grzmoty i błyskawice. Dlatego czcił góry jako bóstwa lub siedziby bóstw.

Góry, będąc częścią usakralizowanej przyrody, dla wielu społeczeństw stanowiły obszar święty (tab. 3). Czystość czyniła góry miejscem dogodnym do obrzędów oczyszczenia. To, co odbiega od normy, budzi szacunek i lęk metafizyczny. Zasada ta sprawdza się bez względu na religię czy wyznanie.

Tabela 3. Wybrane święte góry świata

 

Hinduizm Kajlasa - Chiny Szczyt Adama - Sri Lanka

Buddyzm Szczyt Adama - Sri Lanka Wutaishan - Chiny Emeishan - Chiny Putuo - Chiny Jiuhuashan - Chiny Kajlasa - Chiny

Dżinizm Abu - Indie Girnar - Indie Parasnath - Indie Kajlasa - Chiny

Judaizm Synaj - Izrael Nebo - Izrael Ebal - Izrael Garizim - Izrael Syjon - Izrael Ararat - Turcj

Shintoizmm Fudżi - Japonia

Taoizm Taishan - Chiny Hengshan - Chiny Huashan - Chiny Sungshan - Chiny Nanyue - Chiny

Chrześcijaństwo Synaj - Izrael Ararat - Turcja Szczyt Adama - Sri Lanka Athos - Grecja Góra Karmel - Izrael Golgota - Izrael

Islam Szczyt Adama - Sri Lanka Góra Karmel - Izrael Synaj - Izrael

Źródło: A. Jackowski, I. Sołjan, E. Bilska-Wodecka, dzcyt., s. 10.

Niezliczone są symboliczne i religijne wartościowania gór. W religii babilońskiej czy greckiej góra była symbolem mocy, potęgi, niewzruszoności i wiecznotrwałości. Powszechnie wierzono, że góry są siedzibą bóstw, demonów, dusz zmarłych (ludy celtyckie, słowiańskie, germańskie). Wszyscy niebiańscy bogowie mieli na wzgórzach miejsca zastrzeżone dla swego kultu.

Góra znajduje się najbliżej nieba i fakt ten nadaje jej podwójną sakralność - z jednej strony partycypuje w przestrzennej symbolice transcendencji, a z drugiej stanowi obszar zastrzeżony dla hierofanii atmosferycznych. W świadomości religijnej szczególnie uprzywilejowane są góry pochodzenia wulkanicznego. Wznosząc się wysoko ponad dolinami, sprawiają wrażenie potężnych i niedostępnych, np. Sobótka - odwieczne miejsce kultowe ludów zamieszkujących ziemię śląską.

Często uważa się górę za punkt styku nieba z ziemią, a więc za środek, przez który przechodzi oś świata, za obszar przepojony sacrum, miejsce, gdzie można dokonać przejścia z jednego bytu kosmicznego do drugiego. Góra znajduje się więc w centrum świata i względem niej określa się główne kierunki.

W mitologii hinduskiej taką górą jest Meru, mityczna święta góra braminizmu, buddyzmu i dżinizmu, położona w samym środku świata. Jest ona cala ze złota i drogocennych kamieni, a na wierzchołku mieści się siedziba bogów - Brahrny, Wisznu i Śiwy. W zenicie góry Meru znajduje się Gwiazda Polarna, a wokół niej krąży Słońce, Księżyc i inne planety. Bardzo zdecydowanie podkreśla to M. Eliade. W jego rozważaniach góry stanowią centrum świata. Odgrywają one ważną rolę w dziejach różnych kultur - np. wspomniana powyżej góra Meru w Indiach, Haraberazaiti w Iranie, mityczna „Góra Krajów" w Mezopotamii, Garazim (= pępek świata) w Izraelu. Ta ostatnia, jako axis mundi łączy ziemię z niebem, sięgając samego nieba. Stąd uważana jest przez wiernych za najwyższy punkt ziemi. Tradycja izraelska powiada, że wody potopu dlatego nie zalały Palestyny, ponieważ była to najwyżej położona kraina na ziemi.

Ludy uralsko-ałtajskie znają również górę centralną - Summur, Sumir lub Sumer - na której szczycie jest zawieszona Gwiazda Polarna. Podobne wierzenia można spotkać u Japończyków, Finów, Irańczyków. Niekiedy świątynie i góry są upodabniane do góry kosmicznej.

„Góra", będąc punktem styku nieba z ziemią, jest oczywiście najwyższym punktem na świecie. Dlatego też obszary konsekrowane - miejsca święte - świątynie, święte miasta są upodabniane do gór i również stają się „centrum", czyli stają się w magiczny sposób integralną częścią szczytu góry kosmicznej. Mówiliśmy powyżej o górze Garazim w Izraelu, tu wspomnijmy, że dla wyznawców islamu najwyższym miejscem na ziemi jest Al-Kaaba w Mekce, jako że Gwiazda Polarna świadczy o tym, iż świątynia ta znajduje się w środku nieba. Obrazem kosmosu jest również świątynia w Borobodur, zbudowana w kształcie góry. M. Eliade piszę:

„Wchodzenie na szczyt świątyni jest tożsame z ekstatyczną podróżą do centrum świata; gdy tylko pielgrzym wchodzi na najwyższy taras, spełnia akt zerwania płaszczyzny; dociera do «czystego obszaru» transcendującego świat świecki".

Babilon znaczy na przykład „dom jaśniejącej góry", „dom, na którym wspierają się niebo i ziemia", „przymierze nieba i ziemi". Babilońska świątynia - ziggurat - była właściwie górą kosmiczną, czyli symbolicznym obrazem kosmosu. Siedem pięter wyobrażało siedem planetarnych niebios, a na najwyższym tarasie znajdował się ołtarz ofiarny.

W Starym Testamencie góra, oprócz ziemi, morza i praoceanu, jest jednym z praelementów stworzenia, sferą świętą zarezerwowaną dla Boga. Góry, jak i cała ziemia, są dziełem Boga.

„Zanim zrodziły się góry
nim powstała ziemia i okręg jej
od prawieków aż po wieki Ty istniejesz Boże"

Izraelici zgodnie z tradycją kanaanejską umieszczali sferę świętą, zarezerwowaną dla Boga, na górach i szczytach. Góra o nazwie Horeb (= „suchy", „samotny"), która jest drugą nazwą biblijnej góry Synaj, to miejsce otrzymania przykazań i zawarcia przymierza między Bogiem a Jego ludem. Pan, który przemówił z krzaku gorejącego, zlecił Mojżeszowi misję przewodzenia Izraelowi. Tutaj też Bóg ukazał się Eliaszowi.

Za czasów Dawida Bóg wskazał jako miejsce swej szczególnej czci górę Syjon. Salomon wzniósł tutaj świątynię. Syjon to pierwotna nazwa zamku w Jerozolimie. Po przeniesieniu tam Arki Przymierza czczono Syjon jako górę świętą - mieszkanie Boże. Z czasem nazwę tę rozciągnięto na całą górę, a nawet na miasto Jerozolimę („Córa Syjonu"). W Psalmach jest piękna pieśń sławiąca wspaniałość Syjonu.

„Góra Jego [czyli Boga] święta, wspaniale wzgórze,
Radością jest całej ziemi
Góra Syjon, kraniec północy,
Jest miastem wielkiego króla" (Ps 48(47) 2-3).

W Nowym Testamencie góra to konkretny lub nieokreślony szczyt, na ogół pojęcie geograficzne, mające też sens teologiczny i symboliczny (fot. 11). Góra jest zwykle miejscem modlitwy Jezusa, jego schronieniem, miejscem jego doniosłych czynów. Aby wygłosić swoje pierwsze kazanie, wstąpił Jezus na górę. Również na górze Jezus dokonał wyboru 12 apostołów. Po pierwszym rozmnożeniu chleba wstąpił Jezus „sam jeden na górę, żeby się modlić" (Mt 14,23). Na Górze Oliwnej rozpoczął Swoją mękę, na Kalwarii dokonał Swej zbawczej ofiary.

Podsumowując ten fragment naszych rozważań, możemy symbolikę religijną gór pokrótce określić jako:

- miejsce, w którym można dokonać przejścia z jednego szczebla kosmicznego do drugiego;
- „najbliższa nieba" (wysoka, pionowa, najwyższa, partycypuje w przestrzennej symbolice) - obszar zastrzeżony dla bogów;
- jeden z praelementów stworzenia {Stary Testament): siedziba bóstw, dusz zmarłych, demonów;
- symbol mocy, potęgi, wieczności;
- określenie geograficzne, teologiczne i symboliczne (Nowy Testament);
- punkt styku nieba z Ziemią - środek, przez który przechodzi oś świata, „centrum świata", najwyższy punkt Ziemi;
- miejsce spotkania Boga (bogów) z ludźmi - np. Synaj, Aruncala, Abu;
- miejsce składania ofiar.

Historia religii zna wiele świętych gór (fot. 12-13). Na Olimpie mieszkali bogowie z gromowładnym Zeusem na czele. Czasami ta sama góra jest przedmiotem kultu w wielu religiach. Przykładem może być Góra Adama na Sri Lance, święte miejsce dla buddystów, hinduistów, muzułmanów i chrześcijan odłamu wschodniego. Na jej szczycie znajduje się zagłębienie w kształcie ogromnej stopy ludzkiej (ok. 1,5 m).

Według buddystów jest to ślad Buddy, hinduiści utrzymują, że to bóg Siwa odbił się tu od ziemi, gdy wstępował do nieba, natomiast muzułmanie wierzą, że to Adam po wygnaniu z raju odbywał tu pokutę, stojąc przez tysiąc lat na jednej nodze. Według chrześcijan jest to ślad św. Tomasza Apostoła Indii. Z kolei góra Synaj to święta góra dla wyznawców judaizmu, chrześcijan i muzułmanów. Jak głosi Biblia, wyprowadzony przez Mojżesza z niewoli egipskiej lud Izraela udał się w długą i wyczerpującą wędrówkę ku Ziemi Obiecanej. Na Synaju Mojżesz dostąpił laski ujrzenia Jahwe i otrzymał od niego dziesięć przykazań. W Księdze Wyjścia powiedziano m.in.:

„Góra zaś Synaj była cala spowita dymem, gdyż Pan zstąpił na nią w ogniu i uniósł się dym z niej jakby z pieca i cała góra bardzo się trzęsła" (Wj 19,18).

„Jahwe zstąpił na górę Synaj, na jej szczyt. I wezwał Mojżesza na szczyt góry, a Mojżesz wstąpił" (Wj 19, 20).

Równocześnie Bóg ogłasza świętość Synaju, oznaczającą, że Izraelici nie mogli na nią bezkarnie wstępować:

„Wtedy rzeki Mojżesz do Jahwe: «Lud nie będzie śmiał podejść do góry Synaj, gdyż zakazałeś mu tego surowo, mówiąc: Oznacz granicę około góry i ogłoś ją jako świętą»" (Wj 19, 23).

Nie udało się jednoznacznie ustalić lokalizacji tej świętej góry. Najczęściej tradycja utożsamia ją ze szczytem Dżebel Masa (2285 m n.p.m., Góra Mojżesza), znajdującym się w południowej części Półwyspu Synajskiego. Jest to ogromne, granitowe wzniesienie, odcięte przez liczne doliny od otoczenia. U podnóża góry, w tradycyjnym miejscu „gorejącego krzewu" znajduje się prawosławny monaster św. Katarzyny. Pielgrzymi podążają na sam szczyt góry, do kaplicy Mojżesza, specjalną ścieżką wykutą przez mnichów, zwaną „szlakiem Pana naszego Mojżesza" (fot. 14).

W Starym Testamencie spotykamy również góry Ebal i Garizim, znajdujące się w środkowej Palestynie, gdzie Izraelici z nakazu Mojżesza odnowili przymierze z Bogiem i błogosławili tych, co zachowują Prawo Boże. Oto słowa Księgi Jozuego:

„Wtedy Jozue zbudował ołtarz dla Jahwe, Boga Izraela, na górze Ebal, jak rozkazał Mojżesz, sługa Jahwe, synom Izraela i jak napisano w księdze Prawa Mojżesza: Ołtarz z kamieni surowych, nie ociosanych żelazem. Na nim złożono dla Jahwe ofiary uwielbienia i pojednania. Jozue sporządził tamże na kamieniach odpis Prawa, które Mojżesz spisał dla synów Izraela. Następnie cały Izrael i jego starsi, zwierzchnicy ludu i sędziowie, zarówno cudzoziemcy, jak i współplemienni, stanęli po obu stronach arki, naprzeciw kapłanów i lewitów, połowa po stronie góry Garizim, a druga połowa po stronie góry Ebal, jak już uprzednio zarządził Mojżesz, sługa Jahwe, aby pobłogosławić lud Izraela" 0oz 8,30-33).

W Błogosławieństwie Mojżesza występuje góra, którą specjaliści identyfikują z górą Karmel:

„Zwołują narody na górę, by złożyć tam prawe ofiary" (Pwt 33,19).

Święte góry szczególnie zaznaczają się w religiach wschodnich. Silnie rozwinięty kult nieba i związany z nim kult gór z pewnością zadecydował o dużej liczbie świętych gór w Chinach - obok Kajlasy, są tutaj 4 święte góry buddyjskie i 5 świętych gór taoistycznych. Każda ze świętych gór buddyjskich w Chinach jest poświęcona jednemu z najbardziej popularnych w tym kraju bodhisattwów. Są to:

Wutaishan - „Góra Pięciu Tarasów"; patronem jest Bodhisattwa Mańdżursi (Bóg Mądrości),
Emeishan - patron Bodhisattwa Samantabhadra,
Putuo - pod patronatem Awalokiteśwary,
Jiuhushan - zwana też „Kwiatem Lotosu" z patronem Kszitigarbhą.

Każdej z pięciu gór taoistycznych przypisana jest jedna strona świata (piątą stroną jest środek). Są to góry:

Nanyue (dawna nazwa góry Heng): „święta góra Południa", opiekunka zwierząt lądowych,
Taishan: „święta góra Wschodu", czuwa nad losem ludzi, zsyła powodzenie,
Sungshan: oznaczająca środek, opiekunka ziemi i roślin,
Huashan: „święta góra Zachodu", opieka nad metalami,
Hengshan: „święta góra Północy", opiekunka zwierząt wodnych.

Największą czcią otaczana jest Taishan (Dostojna Góra). U jej podnóża znajduje się świątynia Szczytu poświęcona bóstwu góry. Na szczyt wiedzie ceremonialna droga, złożona z 6000 schodów, zwana Niebiańską Drabiną. Wzdłuż całej drogi ciągną się liczne klasztory i świątynie. Taishan to miejsce tradycyjnej rytualnej ofiary feng, składanej przez cesarzy chińskich. Niepomyślny przebieg rytuału mógł oznaczać dla panującego nawet utratę mocy władania. Zapowiadał liczne klęski i upadek rodu.

Góra Kajlasa (6714 m n.p.m.) to święta góra buddyzmu, hinduizmu i dżinizmu. Czczona jest również przez wyznawców dawnej tybetańskiej religii - bon po. Święta aura, otaczająca górę, wynika już z samego jej kształtu. Wyraźnie wykształcone ściany wyglądają jak powierzchnie kryształu diamentu i są skierowane w cztery strony świata. Na południowym zboczu widoczne są rysy przypominające kształtem swastykę (symbol potęgi w starożytnych Indiach).

Pielgrzymka jest sprawowana nie na szczyt góry, lecz wokół niej. Pielgrzymka ta nosi nazwę parikrama, jej trasa liczy około 50 km i trwa zazwyczaj 1-4 dni. Najbardziej pobożni czciciele pokonują tę trasę, bijąc czołem o ziemię, i wówczas pielgrzymka trwa nawet ponad miesiąc.

W Japonii szczególnie czczone są dwie góry: Fudżi (3776 m n.p.m.) i Ontakesan. Według japońskiej tradycji Fudżi narodziła się w ciągu jednej nocy w 286 r. p.n.e., kiedy to ziemia się rozwarła, tworząc jezioro Biwa, a z rozpadliny wyłoniła się góra. Do II wojny światowej pielgrzymka na Fudżi należała do obowiązków każdego shintoisty.


*