HERMETYZM - Corpus Hermeticum

Corpus Hermeticum

1. Hermetyzm i Corpus Hermeticum

Kiedy zaczynamy badać jakieś pojęcie, szukamy jego genezy, i – jeśli to możliwe – staramy się je zdefiniować. Historia hermetyzmu sięga swymi początkami czasów antycznych – tyle jesteśmy w stanie powiedzieć na pewno. Trudno jednak wskazać precyzyjnie zarówno miejsce, jak i czas, w którym narodził się ten nurt.

Podstawowym problemem, jaki zawsze stał na drodze do ścisłego określenia pojęcia „hermetyzm”, jak również osadzenia go w czasie, była i jest legendarna postać Hermesa Trismegistosa, pod auspicjami którego miał powstać ruch hermetyczny.

Chcąc odpowiedzieć na pytanie, kim był (lub też jest) Hermes Trismegistos, mamy do wyboru kilka możliwości. Postać ta bowiem jest utożsamiana z egipskim bogiem Thotem lub też uznawana za bóstwo synkretyczne, będące połączeniem greckiego Hermesa i Thota; bywa także uważana za egipskiego mędrca, który żył jeszcze w czasach przed Mojżeszem. Według T. Zielińskiego natomiast, „Trismegistos” jest po prostu przydomkiem Hermesa jako proroka religii hermetycznej.

Określony przez średniowiecznych alchemików mianem pater philosophorum uważany był za mędrca, z którego krynicy wiedzy rzekomo czerpali między innymi Pitagoras i Platon.

Postać Hermesa Trismegistosa cieszyła się wielką popularnością (oraz, co istotne, szacunkiem) nie tylko wśród jego wyznawców. Warto zwrócić uwagę, że nawet chrześcijańscy apologeci i teologowie, traktujący patrona hermetyzmu jako człowieka z krwi i kości, dalecy byli od krytykowania jego nauki czy oskarżania go o herezję, co spotykało niejednokrotnie wyznawców gnostycyzmu.

Atenagoras z Aten zaliczał Hermesa Trismegistosa do ludzi, którzy – jak Aleksander Wielki – wywodzili swój rodowód od bogów; Tertulian uhonorował go tytułem magister omnium physicorum; Laktancjusz przedstawił Trismegistosa jako starożytnego mędrca i autora wielu ksiąg; Augustyn wreszcie pisze o Hermesie Egipcjaninie, zwanym Trismegistosem, z którego myślą wprawdzie biskup Hippony nie mógł do końca się zgodzić, ale docenił jego zdolność przewidzenia nadejścia chrześcijaństwa.

O znaczeniu tej postaci mówi już sam jego przydomek „Trismegistos”, czyli „po trzykroć największy”. Epitet ten ewoluował od pierwszego znanego nam zapisu z II w. p.n.e., który widnieje na kamieniu z Rosetty: Ἑρμῆς ὁ μέγας και μέγας, po używany do dziś Τρισμέγιστος, który pojawia się u Atenagorasa.

T. Freke i P. Gandy twierdzą, że przydomek „Trismegistos” został nadany przez Greków egipskiemu Hermesowi na odróżnienie go od greckiego i jako wyraz podziwu dla jego najwyższej wiedzy; wydaje się, że odmienny pogląd wyraża Filon z Byblos, który przydomkiem Τρισμέγιστος określa greckiego Hermesa, skoro przedstawia go jako doradcę i pomocnika Kronosa.

Mit Hermesa Trismegistosa – jak pisze K. Banek – „narodził się w Dolnym Egipcie. Za jego twórców można uznać środowisko tamtejszych filozofów, gnostyków, alchemików, magów i ezoteryków”. Egipt jako kolebka hermetyzmu od początku stanowił w nauce kwestię dyskusyjną.

Przedstawicielami dwóch skrajnych stanowisk w tym zakresie są jedni z pierwszych badaczy pism hermetycznych, a mianowicie niemiecki uczony R. Reitzenstein, który uważał, że hermetyzm narodził się w Egipcie, oraz polski filolog klasyczny T. Zieliński, który, zarzucając Reitzensteinowi przesadną egiptomanię, sądził, że „zarodów hermetyzmu należy szukać […] w Arkadji”, a więc w Grecji, a dokładnie w miejscu, z którego pochodzi sam grecki bóg Hermes.

Każde z tych stanowisk miało oczywiście swoich zwolenników i przeciwników. Lata dyskusji nie przyniosły rozstrzygnięcia na korzyść żadnej ze stron; nie ulega bowiem wątpliwości, że hermetyzm jest nurtem synkretycznym, jednym z ruchów – jak powiedzielibyśmy dziś – ezoterycznych, który spośród podobnych prądów, popularnych zwłaszcza w okresie cesarstwa, wyróżnia przede wszystkim eponimiczna postać legendarnego proroka i założyciela.

Zarówno osoba samego Trismegistosa, jak i pisma, których był domniemanym autorem, stanowią produkt powiązania ze sobą greckiej myśli filozoficznej (ze szczególnym uwzględnieniem myśli platońskiej, ale także presokratycznej, Arystotelesowej i stoickiej) z religijną tradycją egipską oraz judeochrześcijańską; a ponieważ literaturze hermetycznej nieobce są także wątki astrologiczne i magiczne, obecne są tu też zapewne wpływy Persji i Babilonii.

Wbrew zatem opiniom zarówno Zielińskiego, jak i Reitzensteina, nie można podać jednego źródła, z którego wywodzi się hermetyzm. Chcąc zaś pogodzić te dwa odmienne poglądy: jeden wywodzący nurt hermetyczny z Grecji, drugi z Egiptu, należy zwrócić uwagę na czynnik odgrywający niepoślednią rolę w narodzinach omawianego nurtu – kontakty grecko-egipskie, wzmocnione jeszcze po podbojach Aleksandra Wielkiego i powstaniu Aleksandrii.

Wracając do wskazanego przez K. Banka środowiska, w jakim narodził się hermetyzm, trzeba powiedzieć, że różnorodność nurtów, które na przestrzeni wieków powiązane zostały z „nauką” Hermesa Trismegistosa dodatkowo zaciemnia możliwość precyzyjnego zdefiniowania tego zjawiska.

Można stwierdzić, że wraz z upływem czasu hermetyzm rozszerza pole swego oddziaływania, nierozstrzygnięta zaś pozostaje kwestia jego pierwotnego charakteru. Nie można bowiem odmówić słuszności opinii Ch. Wildberga, który twierdzi, że naprawdę o historii hermetyzmu nie wiemy nic: nie mamy dowodów archeologicznych z wyjątkiem jednej lub dwóch inskrypcji, gdzie jest mowa o Trismegistosie; nie mamy materialnych przedmiotów kultowych, które możemy z nim połączyć; nie mamy praktycznie żadnej informacji dotyczącej praktyk kultowych, struktury społecznej albo prawnej organizacji wspólnot hermetycznych, jeśli rzeczywiście kiedykolwiek takie wspólnoty w ogóle istniały; wszystko, co mamy, to teksty.

Jakakolwiek byłaby geneza mitu Hermesa Trismegistosa i kimkolwiek był – jeśli rzeczywiście istniał – twórca hermetyzmu, jego zwolennicy przypisali mu niezliczoną ilość dzieł, które miały być wykładnią jego myśli. Analizując jednak pisma hermetyczne, trudno nie zgodzić się z opinią, że przypisywane Hermesowi nauki są tak liczne i różne, że może zrodzić się wątpliwość, czy wywodzą się z tego samego umysłu. Wszystkie pisma hermetyczne okazały się ostatecznie pseudoepigrafami.

Pierwszym znanym nam uczonym, który zakwestionował autorstwo Hermesa Trismegistosa, był żyjący na przełomie XVI i XVII wieku filolog klasyczny Isaac Casaubon. Uczony ten, na podstawie świadectw oraz analizy lingwistycznej stylu oraz doktryny zawartej w badanych tekstach, ustalił, że teksty hermetyczne (przynajmniej te, które później zaliczono do tak zwanego hermetyzmu uczonego) powstały pomiędzy I a III w. n.e.

Powszechnie przyjmuje się, że literatura hermetyczna dzieli się na dwa nurty: 1) naukowy (filozoficzny, filozoficzno-teologiczny lub wyższy hermetyzm), w którym dominują teksty filozoficzno-religijne, takie jak: Corpus Hermeticum, łaciński Asclepius, fragmenty Stobajosa oraz fragmenty znalezione u Ojców Kościoła, a także teksty hermetyczne z Nag Hammadi; 2) popularny (inaczej techniczny bądź niższy hermetyzm), który obejmuje teksty zawierające wątki astrologiczne, alchemiczne oraz magiczne.

W obrębie hermetyzmu „naukowego” G.R.S. Mead wyodrębnił pięć grup pism: 1) Corpus Hermeticum, 2) Asclepius, 3) wypisy ze Stobajosa, 4) odniesienia i fragmenty u Ojców Kościoła, 5) odniesienia i fragmenty zachowane u innych filozofów; W. Scott przyjął cztery z nich (odrzucając grupę piątą), A.-J. Festugiere natomiast za naukowe pisma hermetyczne uznaje tylko trzy pierwsze grupy.

R. Bugaj, oprócz Corpus Hermeticum i wypisów ze Stobajosa (przy czym wskazuje przede wszystkim na Kore Kosmu), zalicza do pism hermetycznych rozdział VIII De Mysteriis Jamblicha oraz trzy koptyjskie teksty należące do tzw. biblioteki z Nag Hammadi. Ponadto, wymieniając Hermesa Trismegistosa jako autora Corpus Hermeticum oraz innego hermetycznego tekstu, tzw. Tablicy Szmaragdowej, Bugaj stwierdza, że oba te dzieła stały się podstawą nauki alchemików.

A. van den Kerchove pisze zaś krótko, że filozoficzny zbiór pism hermetycznych składa się z osiemnastu traktatów i dużej liczby fragmentów o różnej objętości.

Corpus Hermeticum jest zbiorem siedemnastu hermetycznych traktatów spisanych w języku greckim, z których większość powstała najprawdopodobniej w II i III w. n.e. Nie wiadomo, kiedy ujrzał on światło dzienne jako całość, choć wiemy, że zbiór pism pod tym tytułem znał XI-wieczny bizantyński uczony Michał Psellos, który starał się wskrzesić myśl hermetyczną. Corpus Hermeticum zaliczany jest do nurtu hermetyzmu naukowego, chociaż zawarte w traktatach myśli często dalekie są od utworzenia spójnego systemu.

Kwestię niejednorodności tekstów CH podnosi już w swoim opracowaniu R. Reitzenstein, stwierdzając, że fragmenty, które składają się na zbiór pism hermetycznych, są to teksty niezależne od siebie. Zawierają bowiem różne systemy teologiczne i zostały napisane w różnym czasie. Wtóruje mu A.-J. Festugiere, twierdząc, że żaden system filozoficzny nie jest mniej koherentny niż hermetyzm; dlatego też pisma CH nie tyle stanowią wartość samą w sobie, co są świadectwem epoki i charakterystycznych dla niej poglądów. Dlaczego zaś zostały one połączone w jeden zbiór, nie wiadomo.

Choć kolekcja tych tekstów nie zawiera myśli jednolitej, a niektórych traktatów nie udało się odczytać w całości z uwagi na występujące w nich liczne lakuny, wciąż funkcjonują one jako jednolity zbiór i wciąż są przedmiotem fascynacji, która – zdaniem Ch. Wildberga – wywodzi się z zagadki ich pochodzenia.

Brak jednolitej myśli doprowadził do tworzenia przez badaczy podziałów wewnątrz zbioru CH. Uczeni stosują tu różne kryteria, wśród których wybijają się dwa główne: podział ze względu na treść oraz ze względu na autora i adresata poszczególnych traktatów.

Pierwszy podział uwzględnia trzy grupy pism: traktaty o charakterze monistycznym i optymistycznym (CH II, V, VIII, XIV), traktaty dualistyczne i pesymistyczne (CH I, IV, VI, VII, XIII) oraz traktaty wykazujące charakter mieszany (CH IX, X, XII, XV).

Podział ten, jak widać, nie obejmuje wszystkich traktatów, prawdopodobnie ze względu na trudność jednoznacznego przyporządkowania do danej grupy. Sama jednak możliwość dokonania takiego podziału jest dowodem na różnorodność tekstów zawartych w CH, która musi prowadzić do wniosku, że myśl tych pism nie jest spójna, a co więcej, wyklucza autorstwo jednego twórcy. Inny podział zastosował W. Myszor, którego zdaniem wśród pism CH można wyróżnić traktaty omawiające szczegółowe zagadnienia nauki hermetycznej (CH II, V, VI, VIII, IX) oraz te, które ukazują całościowe ujęcie hermetyzmu (CH X, XI, XII, XVI).

„Autorem” większości pism CH jest Hermes Trismegistos. Choć utarło się określanie ich mianem traktatów, mają one formę dialogów prowadzonych przez Hermesa z jego synem Tatem (CH IV, V, VIII, X, XII, XIII) lub uczniem Asklepiosem (CH II, VI, IX); CH XIV jest listem Hermesa do Asklepiosa. CH I ma charakter dialogu diegematycznego, w którym narratorem jest Hermes, lecz autorem wygłaszanego przesłania boski Umysł (Poimandres); dialogiem między Umysłem i Hermesem jest również CH XI. Z kolei CH XVI jest listem Asklepiosa do króla Ammona, CH XVII zawiera końcowy fragment dialogu między Tatem i królem (prawdopodobnie Ammonem), CH XVIII natomiast ma formę panegiryku dla cesarzy. W pismach CH znajdujemy też elementy innych form literackich: aretalogii (CH I), hymnu (CH I, CH XIII), mowy (CH VII). Zdaniem W. Myszora pisma hermetyczne można pod względem literackim zaliczyć do „objawień”, charakterystycznych dla religijności misteryjnej; dotyczy to przede wszystkim CH I i CH XIII.

Odkrycie Corpus Hermeticum zawdzięczamy epoce renesansu. Imię jego domniemanego twórcy – Hermesa Trismegistosa – było wprawdzie znane w średniowieczu, ale kojarzono je przede wszystkim z alchemią i magią, natomiast teksty hermetyczne wciąż pozostawały nieznane. Dopiero w roku 1460 Leonardo da Pistoia, mnich zatrudniony na dworze Kosmy Medyceusza, dostarczył do Florencji manuskrypt zawierający czternaście traktatów ze znanych nam dzisiaj siedemnastu. Medyceusz natychmiast zlecił tłumaczenie greckich tekstów na łacinę, wyznaczając do tego zadania Marsilia Ficina. Włoski uczony całemu przetłumaczonemu na łacinę zbiorowi nadał tytuł: Pimander sive de potestate et sapientia Dei.

Pierwsze wydanie tego przekładu ukazało się w roku 1471. Co ciekawe, mniej więcej w tym samym czasie (w roku 1458), i także we Florencji, grecki kardynał Bessarion był w posiadaniu manuskryptu, który zawierał nie tylko pierwsze czternaście traktatów (I–XIV), które dotarły do Ficina, ale także pozostałe trzy (XVI–XVIII). Co jeszcze ciekawsze, podobno traktat XV CH nigdy nie istniał, a mimo to numeracja traktatów została zachowana, tak, że w wydaniach krytycznych CH po traktacie XIV następuje traktat XVI.

Wspomniane wyżej połączenie imienia Trismegistosa z alchemią i magią wpłynęło na postrzeganie tekstów hermetycznych jako pism związanych właśnie z tymi nurtami, a także z gnostycyzmem oraz okultyzmem. Polska badaczka I. Trzcińska zalicza hermetyzm do tak zwanej późnoantycznej gnozy, w której rozróżnia dwa nurty: gnostycyzm (gnoza judeochrześcijańska) i właśnie hermetyzm – czyli gnozę pogańską. Hermetyzm, zdaniem Trzcińskiej, odegrał znaczną rolę w nowożytności, ponieważ w tym nurcie „kwestia racjonalności pozostała istotnym elementem systemu, podczas gdy gnostycyzm jawi się jako nurt całkowicie jej pozbawiony”. K. Pawłowski z kolei nazywa hermetyzm nowym obliczem „filozofii misteryjnej”, przy czym w swoich rozważaniach na ten temat powołuje się przede wszystkim na łacińskiego Asklepiusza, który – jego zdaniem – nie tylko jest najważniejszym, ale także najbliższym filozofii traktatem hermetycznym.

Włoski uczony E. Garin uważa zaś, że właśnie ścisły związek „teologii” hermetycznej z okultyzmem był jednym ze źródeł sukcesu, jaki pisma hermetyczne odniosły w renesansie. Garin dodaje też, że hermetyzm mógł pogodzić zapotrzebowania ludzi różnych przekonań czy wyznań; nurt ten niósł bowiem ze sobą chrześcijańskie przesłanie, które mogło być ujęte bądź na sposób platonizujący, bądź gnostycki. Taki konglomerat myśli mógł być traktowany jako „jedyna matryca wszystkich doktryn, zdolna stać się głębokim źródłem jednoczącym wszelką wiarę i wszelką filozofię”.

U. Eco, stwierdziwszy, że ponowne odkrycie CH w renesansie rozpowszechniło myśl tam zawartą jako wiedzę sięgającą czasów przed Mojżeszem, podkreśla wpływ hermetyzmu na późniejszą kulturę europejską: „Uległszy przetworzeniu pod piórem Pico della Mirandoli, Ficina i Johannesa Reuchlina, czyli renesansowych neoplatoników i chrześcijańskich kabalistów, model hermetyczny stał się pożywką dla rozległych obszarów nowożytnej kultury, od magii po naukę”.

Na przestrzeni wieków szeroko pojęty hermetyzm miał wywrzeć wpływ na postaci tej miary, co Leonardo da Vinci, Albrecht Dürer, Sandro Botticelli, Roger Bacon, Thomas More, William Blake, Johannes Kepler, Mikołaj Kopernik, Isaac Newton, John Milton, Daniel Defoe, Victor Hugo, Carl Gustav Jung.

Na koniec należy wspomnieć, że hermetyzm wciąż pozostaje nie tylko przedmiotem zainteresowania w kręgach naukowych (filologicznych, filozoficznych, religioznawczych), ale przede wszystkim stanowi źródło inspiracji, a nawet wręcz uniesień duchowych czy religijnych, o czym świadczy wiele publikacji dających wykładnię pism hermetycznych w duchu przypominającym egzegezę pism świętych.

Współczesna fascynacja tym nurtem doprowadziła do powstania The Ritman Library (Bibliotheca Philosophica Hermetica), której fundatorem jest holenderski biznesmen J.R. Ritman. Biblioteka ta jest miejscem, w którym są gromadzone wszelkie teksty powiązane z szeroko pojętym hermetyzmem.

Do tradycji hermetyzmu nawiązują także ruchy uważające się za współczesnych kontynuatorów starożytnych szkół misteryjnych (jak różokrzyżowcy). Wątki hermetyczne obecne są także we współczesnej beletrystyce. Nie sposób więc odmówić słuszności twierdzeniu F. Ebelinga, że historia hermetyzmu, która zaczyna się w starożytności, nie ma jeszcze swojego końca.

2. Stan badań

Współczesne badania nad hermetyzmem zapoczątkował niemiecki filolog R. Reitzenstein, którego monografia zatytułowana Poimandres. Studien zur griechischagyptischen und fruhchristlichen Literatur została wydana w roku 1904.

Dwa lata później ukazało się trzytomowe opracowanie angielskiego historyka G.R.S. Meada, pt. Thrice Greatest Hermes. Zawiera ono angielskie tłumaczenie Corpus Hermeticum oraz komentarz, który niestety czasem rezygnuje z naukowej rzetelności na rzecz emocjonalnego zaangażowania wyznawcy. Znacznie obszerniejszym i bardziej szczegółowym omówieniem pism hermetycznych może poszczycić się inny angielski badacz, W. Scott. Jego dzieło, zatytułowane Hermetica. The Ancient Greek and Latin Writings which contain Religious or Philosophic Teachings Ascribed to Hermes (1924–1936), liczy sobie cztery tomy i zawiera, oprócz omówienia poszczególnych pism, także ich tłumaczenie na język angielski.

Powszechnie przyjmuje się jednak, że wciąż najpełniejszym – chociaż dzieło powstało w latach czterdziestych i pięćdziesiątych ubiegłego stulecia – omówieniem kwestii związanych z Hermesem Trismegistosem i przypisywaną mu nauką jest opracowanie francuskiego filozofa i filologa A.-J. Festugičre’a, zatytułowane La Revelation d’Hermes Trismegiste (Paris 1944–1954). Temu uczonemu zawdzięczamy także przekład CH na język francuski, dokonany na podstawie uznawanego obecnie za kanoniczny, tekstu traktatów ustalonego przez A.D. Nocka (Corpus Hermeticum t. I–IV, Paris 1946–1954). Można powiedzieć, że publikacje Festugičre’a stanowią pewnego rodzaju cezurę i zamknięcie tego etapu badań nad samym zjawiskiem hermetyzmu i postacią Hermesa Trismegistosa, który zapoczątkował R. Reitzenstein. Chociaż po roku 1954 ukazało się wiele publikacji na ten temat (jednym z nowszych przykładów może być dwutomowe wydanie pod redakcją P. Scarpiego, La Rivelazione segreta di Ermete Trismegisto, Milano 2009), to jednak podstawowe wiadomości związane z tematem książki, czyli zbiorem traktatów Corpus Hermeticum, pozostały niezmienne. Z nowszych opracowań warto zwrócić uwagę na pracę norweskiego uczonego Ch.H. Bulla, która ukazała się w 2018 roku: The Tradition of Hermes Trismegistus. The Egyptian Priestly Figure as a Teacher of Hellenized Wisdom wydana w roku 2018.

Pojawiają się także nowe przekłady CH, wśród których warto wyróżnić angielskie tłumaczenie B.P. Copenhavera (Hermetica. The Greek Corpus Hermeticum and the Latin Asclepius in a new English translation with notes and introduction, Cambridge 1992), niemieckie – J. Holzhausena (Das Corpus Hermeticum Deutsch. Die griechischen Traktate und der lateinische ‘Asclepius’, t. 1, Stuttgart 1997), oraz włoskie: jedno pod redakcją I. Ramelli (które, nota bene, jest nie tylko przekładem traktatów Corpus Hermeticum, ale także całego wydania CH opracowanego przez Nocka i Festugičre’a, edizione e commento di A.D. Nock e A.-J. Festugiere, edizione dei testi ermetici copti e commento di I. Ramelli. Testo greco, latino e copto, a cura di I. Ramelli, Milano 2005). Drugie – wspomniane wyżej – opracowane przez P. Scarpiego: La rivelazione segreta di Ermete Trismegisto, vol. I, a cura di Paolo Scarpi, Milano 2009. Zdecydowanie więcej publikacji dotyczy, łączonych niekiedy z hermetyzmem, gnostycyzmu i alchemii; często nie mają one jednak charakteru naukowego, lecz popularnonaukowy lub wręcz popularny.

Jeśli chodzi o polskie badania nad hermetyzmem, przedstawiają się one znacznie skromniej. Jako pierwszego badacza hermetyzmu w Polsce należy bez wątpienia wymienić T. Zielińskiego. W roku 1920 ukazała się, krótka wprawdzie i raczej popularna, książka jego autorstwa zatytułowana Hermes Trismegistos. Kilka lat później jednak zostały opublikowane dwa artykuły Zielińskiego dotyczące hermetyzmu, które niewątpliwie w znacznym stopniu przyczyniły się do rozwoju badań nad tym zagadnieniem i dały asumpt do dyskusji na temat hermetyzmu w świecie naukowym.

Najlepszym dotychczas polskim opracowaniem dotyczącym stricte zbioru Corpus Hermeticum jest przekład wraz z komentarzem pięciu greckich traktatów CH autorstwa W. Myszora. Chociaż w roku 1991 ukazała się monografia R. Bugaja zatytułowana Hermetyzm, należy zgodzić się z recenzją R. Mierzeckiego, który sugeruje, że autor powinien zostać przy pierwotnym tytule swojej monografii, czyli Alchemia. W ostatnich latach postaci Hermesa Trismegistosa poświęcił swoje badania K. Banek; w roku 2013 ukazała się jego monografia pt. W kręgu Hermesa Trismegistosa. Rozważania na temat genezy mitu i kultu. Uzupełnieniem badań nad myślą hermetyczną w Polsce jest praca A. Sowińskiej nosząca tytuł Hermetica średniowiecza i renesansu. Studium z historii myśli europejskiej, która ukazała się w roku 2018.

W ciągu ostatnich lat ukazały się także dwa polskie przekłady tekstów Corpus Hermeticum: Hermes Mercurius Trismegistus, Boski Pymander, przeł. A. Staszewska, Sandomierz 2012, oraz Hermes Trismegistos, Corpus Hermeticum, przeł. H. Pietruszczak, Zgorzelec 2015. Pierwszy z wymienionych przekładów nie jest jednak tłumaczeniem z języka oryginalnego, lecz z XVII-wiecznego przekładu angielskiego; dołączono do niego komentarz G.R.S. Meada. Druga pozycja nie zawiera natomiast nie tylko żadnego omówienia treści traktatów, ale nawet informacji o tekście stanowiącym podstawę tłumaczenia; w samym przekładzie znajduje się zaś wiele błędów merytorycznych i formalnych.

Warto zwrócić uwagę, że o ile wciąż w różnych ośrodkach badawczych (zwłaszcza zagranicznych) pojawiają się tłumaczenia Corpus Hermeticum, o tyle wciąż brakuje szczegółowych opracowań poszczególnych traktatów (zwłaszcza jeśli chodzi o polskie badania nad hermetyzmem). Do najbardziej zaś „eksploatowanych” i interpretowanych należą traktat I – Poimander oraz traktat XIII CH.