ISLAM 600-1200
Narodziny i ekspansja islamu stanowiły zapewne najważniejsze wydarzenie w dziejach świata w okresie od upadku Rzymu do odkrycia Ameryki przez Europejczyków. Pojawienie się nowej religii o zasięgu światowym w zdumiewająco krótkim czasie doprowadziło do powstania dynamicznej cywilizacji, która obecnie obejmuje około jednej siódmej populacji kuli ziemskiej. Na świecie żyje dziś ponad 600 milionów muzułmanów, mieszkających od Maroka na zachodzie po Indonezję na wschodzie o od Syberii na północy po Zanzibar na południu.
Dzieje tego niezwykłego osiągnięcia zmuszają historyka do postawienia od razu na wstępie dwu pytań. Po pierwsze: jak do tego doszło, że tak ekspansywna nowa religia pojawiła się w VII w. n.e. na skąpo zaludnionych terenach Półwyspu Arabskiego? I po drugie: w jaki sposób w ciągu jednego stulecia mieszkańcy tego pustynnego półwyspu zdołali narzucić swoją władzę i wiarę połowie - a nawet więcej niż połowie - świata euroazjatyckiego?
Wszystko zaczęło się zapewne wraz z dość niespodziewanym przejęciem przez Arabię roli głównego ośrodka handlu między Wschodem a Zachodem. Nieustanne wojny, jakie toczyły ze sobą Persja i Bizancjum, doprowadziły do zniszczenia pod koniec VI w. głównych szlaków handlowych, biegnących z Europy do Azji przez tereny dzisiejszej Turcji i Iranu. W tej sytuacji towary pochodzenia azjatyckiego zaczęto sprowadzać do portów Arabii, skąd na grzbietach wielbłądów wędrowały dalej w głąb półwyspu, w stronę Morza Śródziemnego. Nastąpił rozkwit miast leżących wzdłuż nowego szlaku. Wzrostowi zamożności, ściągającemu wielu imigrantów z głębi lądu, towarzyszyły jednak rosnące rozwarstwienie społeczne oraz stopniowe odrzucanie tradycyjnych wartości plemiennych, takich jak honor, szczodrość i ochrona słabych.
Gdy około roku 570 narodził się prorok Mahomet, Mekka od dawna już była ważnym ośrodkiem religijnym, przyciągającym licznych pielgrzymów. Miejscowe szczepy oddawały cześć idolom w sanktuarium Czarnego Kamienia, świątyni zwanej Kaaba, kryjącej w swym wnętrzu prawie trzysta sześćdziesiąt świętych kamieni, statuetek i innych obiektów kultu. Jednak monoteizm nie był zjawiskiem całkowicie nie znanym na Półwyspie Arabskim. Od dawna istniały tam społeczności chrześcijańskie oraz żydowskie i nie ulega wątpliwości, że Mahomet wyrósł w środowisku, w którym otwarcie dochodziła do głosu krytyka wierzeń pogańskich oraz pragnienie poszukiwania bardziej wyrafinowanego porządku religijnego i politycznego.
Osierocony we wczesnym dzieciństwie, Mahomet wyrastał w stosunkowo ubogim otoczeniu, z którego wyrwał się w wieku 25 lat dzięki ożenkowi z kobietą starszą od siebie. Na temat wczesnego okresu jego życia zachowało się niewiele informacji. Wiadomo jednak, że po kilkunastu latach zaczął szukać odosobnienia w górach otaczających Mekkę, gdzie spędzał czas na samotnej kontemplacji. Około roku 610 Mahomet miał wizję, w której objawił mu się archanioł Gabriel
„Powtarzaj!” - rozkazał anioł.
„Co mam powtarzać?” - spytał Mahomet.
„Powtarzaj imię twego Pana, stwórcy wszystkich rzeczy, który stworzył człowieka z grudki krwi - odparł anioł. - Powtarzaj, gdyż Pan twój jest najbardziej szczodrym Panem.”
Mahomet miał jeszcze wiele wizji: anioł objawiał mu boże przesłanie i nakazywał powtarzać każde słowo. Treść tego przesłania, które, jak wierzą muzułmanie, stanowią słowa samego Boga przekazane za pośrednictwem Mahometa, została następnie spisana i weszła w skład Koranu, świętej księgi islamu. Koran zawiera przepisy mówiące wiernemu, jak powinien żyć - kwestie dotyczące obyczajów, zasad moralnych, kultu, prawa i porządku, pokoju i wojny oraz opowieści zaczerpnięte z Biblii i osobistego życia Mahometa. Święta księga domagała się od wiernych uznania, że Allach jest jedynym, najwyższym Bogiem (Bogiem stwórcą) oraz że Mahomet jest jego prorokiem, a także spełnienia pewnych rytuałów: codziennych modłów o określonej porze, postu od świtu do zmierzchu w miesiącu ramadan, hojnego rozdawaniu jałmużny w imię Allacha oraz pielgrzymki do Mekki - o ile to możliwe, przynajmniej raz w życiu. Te obowiązki wraz z wyznaniem podstawowych artykułów wiary: „Zaświadczam, że nie ma innego Boga prócz Allacha, a Mahomet jest jego prorokiem”, znane są jako pięć filarów islamu. Islam (czyli „poddanie się woli Boga”) był więc nie tylko religią, ale przynosił również credo polityczne i kodeks postępowania społecznego. Swoim wyznawcom oferował nie tylko precyzyjną teologię, ale także odrębny wzór zachowań publicznych i prywatnych.
Nie znaczy to, że Mahomet był nietolerancyjny w stosunku do wszystkich pozostałych wyznań; muzułmanie mają wręcz nakaz chronić „ludy księgi”, to znaczy wyznawców religii monoteistycznych posiadających święte księgi objawione. Mahomet uznawał więc autentyczność wielu proroków Starego Testamentu, w tym Abrahama i Mojżesza, a także Chrystusa jako proroka (choć nie Syna Bożego). Natomiast zdecydowanie przeciwstawiał się idolatrii, stanowiącej ważną cechę politeistycznej religii arabskiej, i otwarcie przeciw niej występował. Nic dziwnego, że w oczach konserwatywnej elity Mekki nauki Mahometa stwarzały zagrożenie dla pomyślności miasta, które zawdzięczało swoje bogactwo stałemu napływowi pielgrzymów pragnących oddać cześć świętym kamieniom w Kaabie. Wkrótce Mahomet wraz ze swymi zwolennikami stał się przedmiotem ataków. W roku 622 w obliczu narastającej wrogości mieszkańców Mekki postanowił usunąć się do leżącej 290 km na północ Medyny, zaproszony przez miejscową społeczność, aby rozsądził spór między dwoma tamtejszymi plemionami. W tym momencie nie było to wydarzenie o jakimś szczególnym znaczeniu - za prorokiem udało się mniej niż stu uczniów i część z nich należała do jego bezpośredniej rodziny - jednak w przyszłości ucieczkę do Medyny, zwaną hidżra, uznano za punkt zwrotny w dziejach islamu, początek islamskiego kalendarza, moment narodzin ery Mahometa.
To właśnie w Medynie powstało pierwsze państwo muzułmańskie i tam zbudowano pierwszy meczet (w miejscu, w którym obecnie znajduje się meczet proroka z grobem Mahometa). Gdy arabowie z Medyny przyjęli nową wiarę, Mahomet zaczął organizować ataki na karawany ciągnące z Mekki, rozdzielając łupy wśród swoich zwolenników. Wieść o jego sukcesach przyciągnęła wielu nowych wyznawców i w 630 r. muzułmanie mogli już wystawić armię złożoną z 10 tys. ludzi. W tym samym roku postanowili pod wodzą Mahometa zaatakować samą Mekkę. Gdy miasto wpuściło jego wojska, Mahomet zażądał kluczy do świątyni Kaaba, po czym natychmiast rozkazał zniszczyć w niej wszystkie pogańskie idole. Mahomet potrafił wszakże nie tylko niszczyć, ale także budować, i doskonale zdawał sobie sprawę z roli, jaką może odegrać podkreślanie elementów ciągłości między dawną religią a nową. Natychmiast polecił muezinowi (osobie prowadzącej modły), aby wspiął się na dach Kaaby i zwołał wiernych na modlitwę słowami, które do dziś rozbrzmiewają z minaretów wszystkich meczetów świata: „Bóg jest największy. Zaświadczam, że nie ma innego Boga prócz Allacha. Zaświadczam, że Mahomet jest Bożym apostołem. Przyjdźcie na modlitwę, przyjdźcie tu, gdzie jest bezpiecznie. Bóg jest największy”.
Od tego dnia świątynia Kaaba w Mekce stała się centrum świata muzułmańskiego i każdy muzułmanin, niezależnie od miejsca, w jakim się znajduje, modląc się zwraca twarz w stronę Mekki. Corocznie miliony wiernych udają się na pielgrzymkę, aby oddać cześć swemu Bogu w świętym mieście i jego głównej świątyni.
Mahomet był dość niezwykłym prorokiem, ponieważ stał się nie tylko przywódcą duchowym, ale także świeckim. Mnogość szczepowych bożków plemion arabskich zastąpił jednym, wszechmocnym Allachem, a jednocześnie pobudził militarny potencjał samych plemion. Wiele z nich przyłączyło się do niego nie tylko oczekując zbawienia, ale również w nadziei na bogate łupy, ponieważ najazdy i podboje zyskały pod sztandarem islamu walor świętości (podbite terytoria zdobywano też dla wiary). W roku swej śmierci, 632, Mahomet rządził już państwem obejmującym Hidżaz, Jemen oraz Oman i prawdopodobnie przygotowywał się do zajęcia reszty półwyspu. Początkowo wydawało się, że imperium rozpadnie się po śmierci Mahometa, zwłaszcza że nie pozostawił on żadnych wskazówek, w jaki sposób islamska społeczność miałaby wybrać jego następcę. Kilka plemion, które wcześniej przyjęły jego zwierzchność, uznały, że śmierć proroka kładzie kres wcześniejszym sojuszom. Nowy , Abu Bakr, teść Mahometa, szybko sprowadził je siłą z powrotem na łono nowej wiary. Przynajmniej na pewien czas kryzys został zażegnany. Przed śmiercią w roku 634 Abu Bakr otrzymał tytuł kalifa (czyli zastępcy), gdyż uważano go za głównego obrońcę nowej wiary i świeckiego przywódcę społeczności mahometańskiej. Jego następcą został Omar, mąż jednej z córek Mahometa. Pod jego wodzą ekspansja islamu wyraźnie się wzmogła. Dziesięć lat później, w chwili śmierci Omara, w rękach muzułmanów znajdowały się już Syria, Mezopotamia i Egipt.
Pierwszą zbrojną ekspedycję poza teren Półwyspu Arabskiego wysłano jeszcze za życia Mahometa. Podboje islamskie, które z takim powodzeniem kontynuowano za panowania jego następców, po części stanowiły owoc pasji religijnej, częściowo zaś efekt sytuacji politycznej. Przede wszystkim pierwsi kalifowie obawiali się, że plemiona, które na krótko wypowiedziały posłuszeństwo w roku 632, mogą uczynić to ponownie. Zaplanowali więc serię ekspansjonistycznych kampanii w nadziei, że zdobyte łupy zapewnią trwałą lojalność samowolnych Beduinów. W dodatku okazało się, że arabska kawaleria stanowi potężną i skuteczną siłę bojową, głównie dzięki temu, iż jej wielbłądy mogły pokonywać ogromne przestrzenie pustyni, niedostępne dla armii konnych niemniej zdeterminowany opór wciąż mógł powstrzymywać, a przynajmniej ograniczać zdobycze Arabów., ponieważ ciągle ich było niewielu - niecałe 10 tys. ludzi podbiło Dolny Egipt w roku 640. Należy jednak podkreślić, iż pierwotnych wyznawców islamu ożywiało również przekonanie, że mają za sobą samego Boga i walczą w jego imieniu. „Narażałem życie dla idoli z Mekki - oświadczył jeden z czołowych oponentów Mahometa przed swoim nawróceniem. - Dlaczego teraz miałbym lękać się narażania go w imię Boga?”
Pojawił się także inny element sytuacji. Persja i Bizancjum, podobnie jak Egipt, nie potrafiły oprzeć się atakom Arabów, ponieważ przez większą część minionego stulecia toczyły ze sobą wyniszczające wojny. W roku 636, atakując w czasie burzy piaskowej, Arabowie rozgromili armię bizantyjską nad rzeką Jarmuk i zajęli bogatą prowincję Syrię. Rok później z tej strategicznej bazy podbili Mezopotamię. W obu krajach zagarnęli ogromne łupy, które ściągnęły w szeregi armii islamskiej nową falę beduińskich wojowników. Kolejne podboje arabskie wydawały się teraz nieuniknione. Pod wodzą Omara i jego następcy, Osmana (644-656), podbili Persję. Jedyna cywilizacja starożytna, która przetrwała najazdy ludów barbarzyńskich ze wschodu, uległa teraz najazdowi nomadów z zachodu. Ostatni król z dynastii Sasanidów zginął w roku 651.
Od tego czasu w arabskich podbojach nastąpiła przerwa, spowodowana sporem o sukcesję na tronie kalifa między Alim, zięciem i kuzynem proroka, a Moawiją z rodu Omajadów, krewnym Osmana, cieszącym się poparciem kupców Mekki. W roku 661 zwyciężył ten ostatni i tytuł kalifa na okres ponad stulecia znalazł się w rękach członków rodu Omajadów. Ich zwycięstwo nie było jednak całkowite, gdyż wielu muzułmanów za prawowitych następców proroka uważało Alego i jego potomków - z racji przynależności do rodziny Mahometa - i nazywało się szyitami (od Szi’at Ali - zwolennicy Alego). Ich znacznie liczniejsi oponenci, uznający zwierzchność Omajadów oraz ich następców Abbasydów, znani byli jako sunnici (ponieważ uznawali sunnę, czyli tradycję proroka). Ogólnie rzecz ujmując, między oboma odłamami islamu utrzymywał się w zasadzie względny pokój, głównie dzięki temu, że mieszkali w odrębnych regionach geograficznych.
Kalifowie z dynastii Omajadów, rządzący ze swej stolicy Damaszku w Syrii, zdołali znacznie rozszerzyć granice islamu. Posuwając się na wschód, podbili w roku 664 Afganistan i do 712 Sind - oba kraje do dziś pozostały muzułmańskie. Posuwając się na północ, przekroczyli rzekę Oxus i wtargnęli na teren Azji Centralnej. Dotarli aż do granic cesarstwa chińskiego. W roku 751 ich ekspansja została zatrzymana przez armię chińską nad rzeką Talas. W tym samym czasie na zachodzie Arabowie, posuwając się nieustannie wzdłuż afrykańskich wybrzeży Morza Śródziemnego, zdołali bez trudu nawrócić na Islam szczepy berberyjskie. Kartagina padła w roku 698, zaledwie półtora wieku po odzyskaniu jej przez wojska Justyniana dla Rzymu. Następnie Arabowie zajęli Maroko i w 711 r. wdarli się na teren Hiszpanii, pokonując Wizygotów i wypierając chrześcijan na północ w Góry Półwyspu Iberyjskiego. I chociaż próba rozszerzenia wpływów islamu poza Pireneje zakończyła się porażką w bitwie z Frankami pod Poitiers w roku 732, Omajadzi zdołali rozszerzyć swoje imperium aż do wybrzeży Atlantyku.
Jednego celu nie udało im się wszakże osiągnąć - pokonać Bizancjum. Wprawdzie osłabione wojnami z Persją i Słowianami wschodnie cesarstwo chrześcijańskie straciło na rzecz Arabów - dysponujących wówczas niezwykle sprawną flotą, powstającą w dokach Aleksandrii - Syrię (636), Cypr (649) i Rodos (654), jednak w latach 673-678 Bizantyjczycy zdecydowanie odparli próby zdobycia Konstantynopola, głównie dzięki temu, że ich flota posługiwała wyjątkowo skuteczną bronią - „greckim ogniem”, mieszaniną głównie nafty i siarki - co trzymało okręty wroga na dystans. Także drugie oblężenie, w latach 717-718, zakończyło się niepowodzeniem. W rezultacie Anatolia i Bałkany pozostały w rękach chrześcijańskich i centrum terenów islamskich nadal było narażone na groźbę kontrataku ze strony Bizancjum.
Niemniej ekspansja islamu w ciągu stulecia po triumfalnym powrocie Mahometa do Mekki była zjawiskiem zdumiewającym: teokratyczne imperium Omajadów rozciągało się na ogromnej przestrzeni. Ich władza była jednak dość powierzchowna. Wprawdzie arabscy zdobywcy znajdowali się na całym podbitym obszarze, ale stanowili tylko rządzącą elitę, skupioną w ufortyfikowanych miastach, która żyła z podatków ściąganych z niemuzułmańskich poddanych. W rezultacie panowanie islamu sprowadzało się do tego, że nieliczna warstwa Arabów, głównie żołnierzy i urzędników, bogaciła się dzięki umiejętnościom i pracy milionów członków podbitych narodów, z których wiele było dziedzicami wyżej rozwiniętych i starszych kultur. Nic dziwnego, że Arabowie budzili wrogość wśród podbitej ludności - tym bardziej iż powszechnemu przyjmowaniu religii panującej nie towarzyszyły możliwości dostępu do władzy politycznej i przywilejów. Toteż z wolna ukształtowała się potężna grupa nacisku składająca się z niearabskich muzułmanów, zwanych mawali. Mieszkali głównie w miastach, bogacąc się głównie dzięki handlowi z arabską elitą. Dążyli do zdobycia statusu politycznego odpowiadającego ich pozycji ekonomicznej.
Mawali wykorzystali nadarzającą się okazję w roku 747, gdy doszło do powstania przeciwko kalifowi. Po ucieczce ostatniego z Omajadów w 750 r. kalifat znalazł się w rękach głowy rodu Abbasydów (potomków rodu Abbasa, stryja proroka), którego zwolennikami, pochodzącymi z prowincji Chorasan, byli przeważnie ludzie wygnani przez Omajadów z Mezopotamii i skazani na odgrywanie roli strażników północno-wschodniej granicy imperium. Od tego momentu kalif stracił pozycję arabskiego szejka chronionego przez wojowników z własnego plemienia i stał się autokratą na wzór perskich Sasanidów, rządzącym przy pomocy opłacanej biurokracji (głównie perskiej) oraz stałej armii (wkrótce głównie tureckiej). W roku 762 kalif Al-Mansur (754-775) symbolicznie odwrócił uwagę imperium od Morza Śródziemnego, przenosząc stolicę do Mezopotamii, gdzie na planie koła o średnicy prawie 3 km zbudowano nowe, bajkowe miasto - Bagdad, „miasto pokoju”.
Nowa dynastia władała prawdziwie wielonarodowym imperium. Choć powszechnym językiem świata muzułmańskiego pozostał arabski, na wspólną kulturę składał się dorobek wielu ludów i narodów zjednoczonych wiarą w Allacha i przestrzeganiem zasad Koranu. Głównym ośrodkiem tej kultury był Bagdad, a następcy Al-Mansura stali się zasłużonymi mecenasami nauki i szkolnictwa. Na przykład kalif Al-Mamun (813-833) rozkazał zbudować - obok wzniesionego z jego polecenia obserwatorium astronomicznego - dom nauki, w którym uczeni studiowali algebrę i astronomię oraz przełożyli na arabski dzieła Euklidesa, Galena i Arystotelesa. Bagdad stał się główną skarbnicą kultury antycznej. W tym samym okresie wykształciły się odrębne formy sztuki islamskiej. Przede wszystkim rozwinął się bogaty repertuar form kaligraficznych. W islamie istnieje zakaz przedstawiania postaci ludzkiej w kontekstach religijnych - muzułmanie uważają to za idolatrię. Stąd też barwne, bogato zdobione teksty religijne stały się głównym motywem dekoracyjnym pałaców, meczetów, ceramiki, szkieł, a nawet tkanin. Pod panowaniem Abbasydów kwitła także gospodarka. Produkowano znaczne ilości tkanin, zwłaszcza bawełnianych, lnianych i jedwabnych, oraz wysokiej jakości dywany, które eksportowano do odległych krajów. Sprowadzano również wyroby z kości słoniowej, złoto i niewolników z Afryki, przyprawy i ceramikę z Dalekiego Wschodu, futra, bursztyny, wosk i niewolników ze Skandynawii. Potwierdzeniem skali tych kontaktów handlowych są zbiory monet arabskich, znalezione ostatnio przez archeologów w tych trzech miejscach na kuli ziemskiej. Finansowaniu handlu i rzemiosła służył w pełni rozwinięty system bankowy, zapożyczony później przez Europejczyków, z kredytami, wekslami i rozliczeniami bezgotówkowymi. Weksel wystawiony w Mekce można było zrealizować w Merw albo w Marakeszu.
Niemniej nowe imperium nigdy nie było całkowicie bezpieczne. Nawet najsławniejszy kalif z dynastii Abbasydów, Harun ar-Raszid (786-809), którego dwór stanowił scenerię Baśni z tysiąca i jednej nocy, nie mógł liczyć na posłuch w całym świecie islamskim. Zarówno Hiszpania pod rządami książąt z rodu Omajadów, jak i tereny dzisiejszego Maroka odmówiły uznania jego władzy.
Od roku 909szyicka dynastia Fatymidów także zgłosiła swoje roszczenia do tytułu kalifa i stopniowo rozciągała swoją władzę od Jemenu po Egipt, Afrykę Północną i Syrię. W 929 r. hiszpański władca Abd ar-Rahman II również ogłosił się kalifem. W tym czasie istniały ponadto inne półautonomiczne dynastie: w Maroku (Idrysydzi), Tunezji (Aghlabidzi), Transoxanii (Samanidzi) i w Afganistanie (Ghaznewidzi). W końcu od połowy X stulecia kalifowie Bagdadu znaleźli się pod kontrolą oddziałów tureckich, a ich rola ograniczyła się do spełniania funkcji religijnych. Od tej pory kalifat stanowił jedynie cień swej dawnej świetności, chociaż przetrwał aż do podboju mongolskiego w roku 1258. Biorąc pod uwagę tak znaczne rozbicie polityczne, historyk musi postawić sobie pytanie, w jaki sposób panowanie i wpływy islamu mogły utrzymać się bez większych zaburzeń w następnych stuleciach. Jedną z przyczyn była słabość sąsiadów. Europa stanowiła w tym okresie mozaikę skłóconych państewek, podobnie Indie, a wysiłki cesarskich Chin od czasu dynastii T’ang skupiały się na odpieraniu kolejnych ataków barbarzyńców. Pewną rolę odegrała także tolerancja religijna w państwach islamskich. „Ludy księgi” - żydzi, chrześcijanie - które oddawały cześć jedynemu Bogu i czciły jego spisane objawienie, a także zaratustrianie mogli liczyć na ochronę i swobodę praktykowania swojej wiary. Nie traktowano ich jak „piątej kolumny”.
Ogólnie jednak islam zachował swoją potęgę głównie dlatego, iż państwa muzułmańskie, zwłaszcza Fatymidów w Egipcie, Ghaznewidów w Afganistanie oraz Omajadów w Hiszpanii, choć mniejsze niż pierwotne imperium, wciąż były bardzo silne w porównaniu ze swymi sąsiadami. Na przykład Al-Muizz (952-975) z dynastii Fatymidów władał terenami od Eufratu po Atlantyk i założył miasto Kair, które uczynił swoją stolicą. W roku 971 wzniósł w niej meczet Al-Azhar, a przy nim słynną uczelnię (około 300 lat przed powstaniem pierwszych tego typu ośrodków w chrześcijańskiej Europie). Nieco później Mahmud z Ghazny (998-1030) najechał Pendżab i rozciągnął swoje panowanie od rzeki Oxus di Indusu. Jego stolica Ghazna stała się jednym z najwspanialszych ośrodków świata islamskiego. Z kolei hiszpańscy Almohadzi, którym udało się na jakiś czas powstrzymać napór chrześcijan nieco na wschód od Tagu, potrafili zgromadzić pod swoim panowaniem czołowych filozofów epoki, w tym Majmonidesa, Żyda urodzonego w Kordobie w 1135 r., oraz wielkiego arystotelika Awerroesa. Swój złoty wiek zawdzięcza im też architektura muzułmańska, której arcydzieła wciąż można podziwiać w postaci wielkiego meczetu w Sewilli z jego wysokim minaretem, znanym jako „La Giralda”, oraz wspaniałej Alhambry, „czerwonej twierdzy” Grenady, z jej dziedzińcami, pawilonami, ogrodami i bogato zdobionymi galeriami. Sewilla, stolica Almohadów, słynęła w ówczesnej Europie z bujnego życia intelektualnego, a także eleganckiej ceramiki, szkła artystycznego, broni i wyrobów z metalu. Dopiero wielkie zwycięstwo wojsk chrześcijańskich pod Las Navas de Tolosa w roku 1212 położyło kres dniom świetności Maurów.
Tymczasem w sercu świata islamskiego kalifat bagdadzki znacznie umocnił się dzięki wzrostowi potęgi Turków Seldżudzkich, którzy w 1055 r. przejęli władzę w Bagdadzie, a ich przywódca przyjął tytuł „sułtana”. Zmiana zapoczątkowała okres wyjątkowo udanej współpracy między „ludźmi miecza”, głównie pochodzenia tureckiego, i „ludźmi prawa” (administratorami), należącymi do świata kultury perskiej i arabskiej. W roku 1071 Seldżucy rozgromili armię bizantyjską pod Mantzikertem i wyparli chrześcijan z większości terenów Azji Mniejszej; ważny grecki ośrodek w Antiochii upadł w roku 1084. Wprawdzie niepowodzenia wywołały potężny kontratak chrześcijańskiego Zachodu w postaci wypraw krzyżowych, które doprowadziły do odzyskania Antiochii w 1098 r. i Jerozolimy w 1099, jednak Seldżucy zdołali ograniczyć obszar penetracji krzyżowców do terenów nadbrzeżnych równin. Niecałe stulecie później armia egipska pod wodzą Saladyna (następcy dynastii Fatymidów) ponownie podbiła cały niemal obszar Lewantu. Muzułmanie odzyskali także Jerozolimę, trzecie pod względem ważności święte miejsce islamu (po Mekce i Medynie), i od tej pory Świątynia na Skale, wspaniały meczet z VII w., na trwałe stała się miejscem modłów wyznawców Allacha.
„Nie ma innego Boga prócz Allacha, a Mahomet jest jego prorokiem” - głosi Koran. Przez 1200 lat to przesłanie rozbrzmiewało nie tylko w Jerozolimie, Mekce i Medynie, ale również w wielu miejscach od Atlantyku po Himalaje. W ciągu następnych trzech stuleci dotarło do jeszcze dalszych rejonów świata. Na wschodzie kupcy i misjonarze powieźli je na Półwysep Malajski, a następnie na wyspy Archipelagu Indonezyjskiego, Borneo i południowe Filipiny. W Afryce kupcy muzułmańscy, przemierzający w wielkich karawanach szlaki Sahary, już około roku 1350 wprowadzili islam do królestwa Mali, a następnie do państw Hausa na terenie obecnej Nigerii. Dotarli również z Egiptu do Etiopii, która jednak broniła swej kultury chrześcijańskiej, a następnie na południe wzdłuż wschodniego wybrzeża aż do Sofali.
Rozprzestrzeniając się ze swej kolebki na Półwyspie Arabskim, islam, który początkowo był jedynie okazyjnie traktowanym wyznaniem hordy arabskich zdobywców, przekształcił się w żarliwą wiarę milionów niearabskich wyznawców i dzięki temu, że zawojował serca i dusze podbitych narodów, wszedł w obręb spuścizny starożytności, stając się jej dziedzicem. Dość często przecenia się czysto arabski wkład do kultury islamu; to raczej bardziej cywilizowane ludy Egiptu, Syrii, Mezopotamii i Persji stały się, po przejściu na islam, twórcami jego prawdziwej siły. Niewielu pisarzy, filozofów i myślicieli, których imiona łączymy z rozkwitem cywilizacji islamu, było pochodzenia arabskiego. Przekaz tradycji, wiedzy i nauki greckiej dokonał się za pośrednictwem Aleksandrii i innych starożytnych ośrodków kultury klasycznej. Jednakże w ciągu tysiąca lat od narodzin Mahometa islam był dominującą cywilizacją na półkuli zachodniej. Sąsiednie cywilizacje, czy to w Azji Środkowej, Afryce, czy też w Europie, jeszcze długo pozostawały - w porównaniu z nim - zacofane i ubogie; a kiedy w końcu zaczęły pod względem osiągnięć intelektualnych dorównywać dokonaniom świata muzułmańskiego, okazało się, że wiele z nich zawdzięczają tradycjom i inspiracji kultury islamu.
----------
Fragment książki „Ilustrowana historia świata”
Ilustrowana historia świata - Świat Książki, Warszawa 1995
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra