Symbol boga Atona Za panowania Amenhotepa IV głównym bóstwem starożytnego Egiptu stał się
Aton przedstawiany powszechnie jako dysk słoneczny z promieniami zakończonymi małymi dłońmi. Bóg znany był jako siła sprawcza od początku panowania XVIII dynastii, aczkolwiek już w czasach XII dynastii w
Opowieści Sinuhe wspomina się o tym, jak król Amenemhat I „wzniósł się do nieba, i połączył się z tarczą słoneczną [Atonem] ciałem boga, jednocząc się z tym, który go stworzył”.
Natomiast w Starym Państwie słowo
aton oznaczało okrągły przedmiot, np. lustro. Najprawdopodobniej już wtedy stosowano ten termin do wyrażenia
dysku dnia, czyli słońca. Atona postrzegano jako fizyczną manifestację boga Re. Najstarsze znane obecnie przykłady użycia słowa
itn pochodzą z archiwum w Abusir. Są to papirusy ze świątyni grobowej Neferirkare panującego w czasach V dynastii.
Aton jako sokologłowy mężczyzna
Tarcza słoneczna nie jest jednak jedynym wizerunkiem bóstwa. We wczesnych latach panowania Achenaton nadał uprzywilejowaną pozycję bogu Re, Horachti oraz Szu. Znalazło to odzwierciedlenie w imieniu boga:
'nḫ-R'-Ḥrw-3ḫty-ḫ'i-m-3ḫt-imy-rn-f-šw-nty-m-'Itn, czyli
Niech żyje Re-Horachti radujący się na horyzoncie o imieniu Szu, który jest pod postacią Atona, imię zapisywane było w dwóch królewskich kartuszach. Aton przyjął tradycyjny wygląd Re-Horachti. Przedstawiany był jako mężczyzna z głową sokoła oraz dyskiem słonecznym na głowie.
Fig. 1. Piaskowcowy blok z Karnaku przedstawiający boga Atona jako sokologłowego mężczyznę (fot.: wikipedia).
Jednym z nielicznych takich przedstawień jest piaskowcowy blok odnaleziony w X pylonie (Horemheba) w Karnaku (fig. 1.). Po lewej przedstawiono sokołogłową postać z dyskiem słonecznym na głowie otoczonym ureuszem. Dzięki zachowanemu imieniu jesteśmy w stanie zidentyfikować słonecznego boga Amarny. Prawa część ukazuje faraona Amenhotepa IV modlącego się także do Atona ukazanego na obecnie zaginionym fragmencie.
Warto zwrócić uwagę, że blok został wykuty w płytkim płasko-wypukłym reliefie, charakterystycznym dla czasów rządów Amenhotepa III. Ciało Amenhotepa IV nie zostało zniekształcone, a pomiędzy faraonem a bogiem widoczny jest fragment królewskiego kartusza z jeszcze nie zmienionym imieniem:
Nfr-ḫprw-R'-w'-n-R'. Stąd możemy przyjąć, że relief powstał w przeciągu pięciu pierwszych lat panowania Achenatona.
Karnak - plan kompleksu świątynnego (Egipt)
Faraona nazwano
Amenhotep, Bóg Władca Teb, a owo imię stosował tylko do 4. roku rządów. Cyril Aldred uważał, że piaskowcowy blok pochodzi z kaplicy dekorowanej we wczesnych miesiącach koregencji Amenhotepa III i jego syna Achenatona, gdyż zabytek jest o wiele większy niż standardowe
talatat, ma 150 cm długości.
Dwa inne przedstawienia sokoło-głowego Atona również pochodzą z X pylonu Horemheba. Bloki najprawdopodobniej stanowiły część południowej bramy okręgu świątynnego Atona usytuowanego na wschód od Karnaku.
Brama dekorowana była w tradycyjnym stylu w 1. roku rządów Achenatona. Pierwszy z bloków ukazuje Atona trzymającego berło
w3s. Imię zapisane zostało w dwóch kolumnach (fig. 2.). Na drugim bloku (fig. 3.) dobrze widoczne jest imię boga. Po lewej stronie reliefu zachowała się, niestety wymłotkowana, postać faraona najprawdopodobniej Achenatona.
Re-Horachti
ilustracja z książki E. A. Wallis Budge The Gods of the Egyptians Wizerunek Atona pod postacią mężczyzny z głową sokoła i dyskiem słonecznym odkryto również na
talatat pochodzącym z II pylonu w Karnaku (fig. 4). Podobnie jak dwa poprzednie bloki stanowił część dekoracji południowej bramy okręgu świątynnego Atona znajdującego się na wschód od Karnaku.
Centralna część przedstawia Amenhotepa IV składającego w ofierze zioła bogu Atonowi. Przed głową boga zachowały się dwa kartusze z jego imieniem. Na sąsiednim, lewym panelu, faraon składa w darze byki, zapewne także Atonowi. Po prawej stronie zachował się fragment imienia Achenatona. Styl w jakim wyrzeźbiono
talatat różni się od tradycyjnego, postacie mają obwisłe i lekko wydatne brzuchy.
Kolejnym istotnym przedstawieniem boga Atona w jego wczesnej formie jest
graffito z Asuanu (fig. 5.). Znajduje się ono niedaleko
graffito Baka i Mena składających ofiary Amenhotepowi III. Scena ukazuje boga pod postacią sokoło-głowego mężczyzny z tarczą słoneczną na głowie otoczoną ureuszem. Na szyi kobry znajduje się znak
'nḫ, drugi symbol życia bóstwo dzierży w prawej dłoni, a w lewej trzyma berło
w3s.
Przed Atonem zapisano jego imię w królewskich kartuszach. Najprawdopodobniej naprzeciwko znajdował się faraon Achenaton, którego jednak starannie wymłotkowano pozostawiając jedynie fragment królewskiej tytulatury, czyli frazę
nb t3wy,
Pan Obydwu Krajów. Sokołogłowy wizerunek Atona można także zobaczyć na steli z Zernik.
Amarneńskie bóstwo przedstawiane było również w rzeźbie. Jeden z zabytków przedstawia mężczyznę z tarczą słoneczną zamiast głowy. Bóg ubrany jest wyłącznie w osłonę fallusa i trzyma w dłoni berło
hrp [
'b3]. Według Roberta Stevena Bianchi, który opisał ową rzeźbę, całe przedstawienie to rebus:
shm "nh itn, które ma znaczyć:
mający władzę żyjący Aton. Rzeźbę uznaje się za wcielenie boga Atona. Figurę datuje się na początek okresu amarneńskiego.
Aton jako skarabeusz z ludzką głową
Skarabeusz z ludzką głową
numer ÄMB 11405 - Muzeum Berlin Słonecznego boga najprawdopodobniej ukazano także pod postacią jednego z najbardziej solarnych symboli starożytnego Egiptu, czyli pod postacią skarabeusza, a właściwie skarabeuszy. Zabytek w katalogu muzeum berlińskiego widnieje pod numerem ÄMB 11405. Figurka przedstawia dwa obejmujące się skarabeusze z ludzką głową i ramionami zamiast nóżek. Pomiędzy tylnymi odnóżami umieszczono tarczę słoneczną przypominającą jajko.
Rzeźba ma 43 cm wysokości i waży 15 kg. Zabytek został kupiony na rynku starożytności. Nie znamy jego proweniencji jednak z kilku względów możemy datować go na okres amarneński. Figurka wykonana została z gipsu, który jest bardzo charakterystycznym materiałem w czasach panowania Achenatona, wystarczy wspomnieć choćby słynne gipsowe maski. Statuetka przedstawia dwa skarabeusze z ludzkimi głowami. Żuk miał oczywiście charakter solarny, ponieważ dla Egipcjan skarabeusz toczący kulkę nawozu zazwyczaj na zachód, czyli w stronę pustyni, stanowił paralelę do obiegu słońca.
Mieszkańcy Egiptu nie byli w stanie dostrzec w jaki sposób rodzi się nowe życie żuka więc wytłumaczyli sobie, że skarabeusze powstają same z siebie. W związku z tym młode żuczki wygrzebujące się spod ziemi utożsamiano z bogiem Chepri, czyli bogiem słońca w jego aspekcie odradzania się o poranku. Chepri przedstawiany był najczęściej jako skarabeusz ale także jako człowiek z żukiem zamiast głowy. W owym zabytku sytuacja jest dokładnie odwrotna, gdyż to skarabeusze mają ludzkie głowy. Jeszcze jednym argumentem, który może potwierdzać amarneńskie pochodzenie omawianego artefaktu jest tarcza słoneczna umieszczona pomiędzy nóżkami chrząszczy, która stanowi główny symbol rewolucji faraona heretyka.
Gdybyśmy mogli potwierdzić źródło tego zabytku mielibyśmy do czynienia z jednym z dwóch przedstawień boga Atona w rzeźbie.
Aton jako tarcza słoneczna
Wraz z obchodami święta
sed Achenatona, czyli po 3. roku rządów władcy, doszło do wielkich zmian w ikonografii boga Amarny. Postać sokołogłowego mężczyzny zastąpiła tarcza słoneczna z promieniami zakończonymi dłońmi, które często trzymają różne symbole. Z dysku wyłania się kobra, na której szyi zawieszony jest znak życia
'nh.
Pierwotnie bóstwo słońca ukazywano pod postacią boskiego sokoła. Następnie pojawił się dysk słoneczny z kobrami i skrzydłami sokoła. Taka forma ikonograficzna stała się symbolem Horusa z Behedet (fig. 6).
Skrzydlate Słońce z Teb, ilustracja z książki Samuel Sharpe Egyptian Mythology and Egyptian Christianity
Kolejnym etapem rozwoju dysku jest dodanie do niego oprócz ptasich skrzydeł i ureusza, ludzkich ramion i dłoni. Takie przedstawienie pojawiło się już na steli Amenhotepa II odkrytej podczas wykopalisk Selima Bey Hassana w Gizie (fig. 7). Na lunecie w miejscu, w którym zwykle przedstawiany był Horus z Behedet wyrzeźbiono uskrzydloną i otoczoną kobrą tarczę słoneczną, która posiada ludzkie ramiona oraz dłonie otaczające kartusz faraona.
Skrzydlate Słońce na gzymsie ze świątyni w Denderze (Egipt)
Podobna forma takiego dysku pojawia się kolejny raz dopiero za panowania Achenatona. Jednak faraon ogołocił tarczę ze skrzydeł, a zamiast pary ramion dodał wiele promieni słonecznych zakończonych dłońmi. Dłonie bóstwa miały zarówno w czasach amarneńskich jak i w czasach rządów Amenhotepa II chronić faraona. Na reliefach promienie Atona dosłownie obejmują rodzinę królewską, natomiast na steli z Gizy ramiona chronią królewski kartusz i są analogią do hieroglifu
shn, co zostanie wyjaśnione poniżej.
Symbolika i geneza wizerunku boga Atona doczekały się wielu wyjaśnień. Istnieją spekulacje dotyczące samej tarczy. Niektórzy badacze uważają, że nie jest to przedstawienie dysku słonecznego, lecz kuli. Słońce w czasach rządów Achenatona wykonywane w reliefie wgłębnym ma wypukłą powierzchnię, co może być uznane za argument potwierdzający ową tezę.
Fig. 8. Przerys reliefu przedstawiającego królewskie k3 Achenatona
z tebańskiego grobowca Cheruefa (Silverman 1995: fig. 2.7). Jan Assmann uważa, że to hieroglif
3hw dał początek słonecznej tarczy boga Atona z promieniami zakończonymi dłońmi. Znak ten występuje jako determinatyw w słowach
psd „świecić” i
wbn „wschodzić”.
Ramiona dysku słonecznego, jak już zostało wspomniane wcześniej, mogą być symbolem opieki i ochrony, jaką bóg roztacza nad faraonem. Natomiast dłonie, którymi zakończone są promienie mogą stanowić analogię do hieroglificznego znaku
k3, czyli do trudnej do zdefiniowania duszy czy wewnętrznej siły życiowej człowieka. W grobowcach Cheruefa i Parennefera
k3 wkomponowano w amarneńską ikonografię (fig. 8). Znak ma tradycyjny kształt pary wzniesionych w górę ramion, które otaczają królewski kartusz z imieniem Achenatona. David P. Silverman uważa, że znak
k3 w czasach rewolucji amarneńskiej został przekształcony i dołączony do dysku słonecznego.
Znak
k3 może wiązać się także w inny sposób z ramionami Atona. Jak pisze Salima Ikram „fonetycznie
k3 wiąże się ze słowami oznaczającymi rozmnażanie”. W związku z tym, ów symbol może przedstawiać obejmowanie w kontekście seksualnym. Dłonie Atona mogą wiec symbolizować jego kobiecy pierwiastek i wiązać się z rolą królowej w czasach panowania XVIII dynastii. Aby zapewnić światu stabilność i odrodzenie królowa miała za zadanie seksualnie pobudzać boga, pełniła funkcję Boskiej Małżonki Amona.
Boska Ręka nawiązuje do heliopolitańskiego mitu o samodzielnym stworzeniu świata przez boga Atuma. Słowo
ręka w staroegipskim języku jest rodzaju żeńskiego, w związku z tym dłoń wiązano często z boginią Hathor, którą łączono z egipskimi królowymi.
Hieroglificzny znak
shn przedstawiający obejmujące ramiona może również stanowić pierwowzór promieni zakończonych dłońmi.
Shn często stosowany jest jako determinatyw w słowach takich jak: „obejmowanie”
Hpt, „okrywanie”
inq, „odsłanianie”
pg3. Użycie tego znaku ma analogię w scenie gdzie Hathor obejmuje słońce (fig. 9.), bogini je wchłania, przyjmuje, a nie tylko otacza ramionami. Zarówno symbol
shn jak i
k3 mogły chronić i obejmować królewskie kartusze. W świątyni grobowej Thotmesa III, na suficie kaplicy ofiarnej przedstawiono kompozycję, w której znak
shn unosi kartusze (fig. 10.). Z uskrzydlonej tarczy słonecznej wyłaniają się ramiona obejmujące kolejno znaki
wss, dd, 'nh oraz kartusz faraona.
Aton - sztuka amarneńska - ilustracja z Encyclopaedia Biblica z 1903r.
W grobowcu Meryre I w Amarnie oprócz tradycyjnych wizerunków tarczy słonecznej znajduje się także inne, wyjątkowe, wręcz unikalne przedstawienie boga Atona (fig. 11). Promienie bóstwa wyłaniają się z barwnych czterech otoczek chmur, przypominających odwróconą w poziomie tęczę. Hieroglif ukazujący wzgórze, ponad którym ukazują się promienie wschodzącego słońca, czyli znak
h' ma takie same kształty i barwy (fig. 12). Jedyną różnicą w przedstawieniach jest orientacja symbolu, który na amarneńskim reliefie przedstawiono do góry nogami.
Początkowo kult Atona nie kłócił się z wiarą w innych bogów, jednak kiedy poglądy młodego faraona spotkały się z niechęcią kapłanów i ludności, lub też gdy utwierdził się on w swoich zrywających z tradycją poglądach, pokojowe współistnienie przestało być możliwe. Oddziały rzeźbiarzy likwidowały wizerunki i imiona boga Amona, jak i innych bogów, od Delty Nilu aż po Nubię. Usuwano nawet formy liczby mnogiej „bogowie”. Warto zwrócić uwagę na to, że Aton tolerował jedynie inne bóstwa solarne. W związku z tym obok wymłotkowanych wizerunków różnych bogów możemy odnaleźć nietknięte wizerunki bóstw słonecznych, jak chociażby postać Atuma w Deir el-Bahari (fig. 13.).
Ideologia przedstawień boga Atona w różnych kontekstach
Dysk słoneczny boga Atona powszechnie występuje niemal na wszystkich reliefach okresu amarneńskiego. W związku z dużą liczbą boskich przedstawień dokonałam analiz, których głównym założeniem było ustalenie zależności, bądź ich braku, dotyczących liczby i atrybutów promieni dysku słonecznego boga w kontekście rodzaju scen, osób w nich występujących, lokalizacji i czasu, w którym je wyrzeźbiono. Z uwagi na stan zachowania zabytków materiał badawczy jest ograniczony.
Pierwszym badanym aspektem jest lokalizacja. Wraz z zakazem kultu boga Ozyrysa stracił na znaczeniu także zachodni brzeg Nilu. Nekropole budowano po wschodniej stronie rzeki. Grobowiec królewski wykuto na wschód od Achetaton, podobnie jak grobowce dostojników. Okazuje się, że kierunki świata najprawdopodobniej nie miały wpływu na przedstawienia Atona, jak również na ilość jego ramion.
Neferteti, Achenaton i i ich trzy córki przed obliczem Atona - Neues Museum - Berlin - Neiemcy
Bóg wystąpił ponad siedemdziesiąt dwa razy w grobowcach amarneńskich. Na ścianach północnych wystąpiło najwięcej jego wizerunków – 25, podczas gdy na ścianach południowych jest ich zaledwie 7. Na ścianach wschodnich, jak i zachodnich wystąpiła ta sama ilość wizerunków boga – 20. Aton najczęściej występuje z 12, 11 jak i 10 promieniami. Zauważyć można, że wizerunki Atona z ilością promieni większą niż 20 są o wiele rzadsze niż te, w których bóg ma od 8 do 19 ramion. W związku z niezachowaniem się reliefów z pałaców i świątyń niemożliwe staje się porównanie wyników. Do naszych czasów zachowała się jedynie część balustrady z Wielkiego Pałacu w Achetaton, na której każde z królewskich małżonków składa w darze Atonowi po dwa naczynia libacyjne, za parą kroczy najstarsza córka Meritaton trzymająca w dłoni sistrum (fig. 14).
Kolejnym badanym aspektem są typy scen. Sto siedemnaście reliefów pochodzi zarówno z grobowców amarneńskich, w tym grobowca królewskiego, jak i stel z ołtarzy, stel granicznych i sarkofagu Achenatona. Wyróżniłam takie typy reliefów jak: składanie ofiar Atonowi, sceny rodzinne, przedstawienia fasad świątyń i pałaców, para królewska w Oknie Pojawień, sceny o tematyce politycznej, przedstawienia na których Aton opromienia swoje kartusze i kartusze pary królewskiej oraz kompozycje z sarkofagu królewskiego.
Na reliefach, na których Aton sakralizuje swoje kartusze, jak i królewskiej pary można zauważyć intencjonalną symetrię przedstawienia. Na żadnym z tych przedstawień bóg nie trzyma w dłoniach znaków życia. Dwie takie kompozycje znajdują się w grobowcu królewskiego majordoma Parennefera, w grobowcu Ai (fig. 15.) na nadprożu wewnętrznych drzwi, oraz na tzw. panelu A z grobowca Meryre I.
Fig. 15. Bóg Aton opromienia swoje kartusze, kartusze Achenatona i Nefertiti. Relief z grobowca Ai, nadproże wewnętrznych drzwi
Innym tego typu przedstawieniem jest petroglif z Wadi Hammamat (fig. 16). Na skale wyryto dwa znaki nb, na których umieszczono trzy kartusze, nakryte pierzastymi koronami. Jednak korona po stronie lewej jest innego rodzaju niż dwie pozostałe. Przypuszcza się, że środkowy kartusz należy do Amenhotepa III, natomiast kartusz na prawo do Achenatona. Jednak istnieje możliwość, że to właśnie środkowy kartusz zawiera imię własne Amenhotepa IV
'Imn-Htp-ntr-hq3-W2st. Gdyby rzeczywiście tak było, to po prawej należałoby się spodziewać drugiego imienia tego samego faraona, czyli:
Nfr-hprw-R'-w'-n-R'. W kartuszu po lewej stronie zapisano imię królewskiej małżonki Teje lub Nefertiti. Biorąc pod uwagę duże, intencjonalne zniszczenia tego kartusza możemy się domyślać, że jednak było to imię amarneńskiej królowej. Aton posiada 12 promieni. Tarcza nie ma ani ureusza, ani znaku
'nh na szyi. Widać, że rysunek stworzono od ręki, nie zważając na szczegóły przedstawienia.
Jak można zauważyć, rodzaj sceny nie miał znaczenia dla ilości ramion Atona. Jednak starożytni artyści zwracali uwagę na symetrię przedstawień o czym świadczą wymienione powyżej kompozycje. Najprawdopodobniej duża ilość promieni nie miała istotnego znaczenia, gdyż scen, w których Aton ma więcej niż 20 ramion jest najmniej. Najczęściej ukazywano go z 12 i 9 ramionami, co nie musi być przypadkowe, gdyż dla Egipcjan szczególne znaczenie miały właśnie te liczby. 12 promieni może mieć związek z cyklem 12 godzin dnia i 12 godzin nocy, jak i z cyklem rocznym. Natomiast 9 ramion może symbolizować Enneadę.
Kolejnym aspektem badawczym są przedstawione postacie oraz ich atrybuty. Oczywiście najczęściej uwieczniano parę królewską i amarneńskie księżniczki, ale również służbę i niekiedy zwierzęta. Spośród 119 przeanalizowanych przedstawień na 78 występuje Achenaton. Na 58 reliefach ma na głowie koronę
hprs, która bezspornie należała do jego ulubionych nakryć głowy. Istnieje także kilka scen, na których faraon wystąpił w Białej i Czerwonej Koronie, w chustach
nms i
h3t, w peruce oraz w koronie kompozytowej. W grobowcu Panehesiego faraon ma na głowie ogromną, bogato zdobioną koronę hmhmt, przyozdobioną królewskimi kartuszami oraz małymi sokołami z dyskami słonecznymi na głowach, które również mogą stanowić kolejny sposób przedstawienia boga Atona (fig. 17). Wizerunków Nefertiti jest nieznacznie mniej bo 67. Preferowanym przez królową nakryciem głowy była jej charakterystyczna niebieska korona, w której przedstawiano ją najczęściej, czyli 34 razy. Królową ukazano także w peruce, w koronie
swty, w chustach
nms i
h3t, oraz w koronie
hmhmt. Wizerunki amarneńskich księżniczek pojawiają się na 55 reliefach. Ukazano je w grobowcach, na stelach z domowych kapliczek i stelach granicznych. Sceny z
talatat dowodzą także, że przedstawiano je również w pałacach jak i w świątyniach. Okazuje się, że obecność pary królewskiej i królewskich córek na amarneńskich reliefach nie da się skorelować z ilością promieni słonecznych boga Atona, która była bardzo różnorodna. Również rodzaje nakryć głowy pary królewskiej nie stanowiły ważnego aspektu w liczbie ramion boga Atona.
W wizerunku Atona mogła zmieniać się jedynie ilość promieni słonecznych, atrybuty jakie trzymał w małych dłoniach oraz to czy posiadał ureusza i zawieszony na nim znak życia. W związku z tym w analizach uwzględniłam także atrybuty bóstwa. Z badań można wysnuć wniosek, że dla artystów ważniejsza była kobra otaczająca dysk – wyrzeźbiona 71 razy spośród 119, niż znak 'nh widoczny na 55 reliefach. Na przedstawieniach, na których Aton ma ureusza, dysk posiada od 8 do 28 ramion.
Achenaton - Muzeum w Kairze Aton obdarzał królewskich małżonków życiodajną mocą. W takich scenach trzymał w dłoniach znaki
'nh, które podsuwał pod nosy Achenatona i Nefertiti. Na 60 reliefach tego typu bóg dzierży w rączkach znaki życia. Na 20 przedstawieniach Aton trzyma jeden symbol życia. Natomiast na 16 reliefach bóstwo sakralizuje króla i królową dwoma znakami
'nh. Na 4 innych scenach Aton również został przedstawiony z dwoma symbolami, jednak otacza swoją mocą inne osoby z rodziny królewskiej. Dziewięciokrotnie bóstwo uwieczniono z ponad trzema znakami życiami. Być może więcej niż trzy znaki znajdowały się na
talatat pochodzącym najprawdopodobniej z Memfis ukazującym sceny z jubileuszu króla (fig. 18.). Największą ilość owych symboli wyrzeźbiono na królewskim sarkofagu, gdzie każdy z promieni trzymał jeden znak.
Słoneczny bóg na pewno w czterech scenach został ukazany ze znakami
w3s. W tebańskim grobowcu Ramose trzyma najprawdopodobniej ponad dwa symbole władzy. Na wspomnianym powyżej
talatat z obchodami święta sed również ma najprawdopodobniej ponad trzy lub więcej znaków
w3s. Na płycie reliefowej znalezionej w królewskim grobowcu trzyma jeden taki symbol.
Najciekawszym atrybutem boga Atona jest mała kobra z dyskiem słonecznym na głowie, którą ukazano tylko raz (fig. 19.). Wyrzeźbiona została na zachodniej ścianie grobowca Parennefera. W Oknie Pojawień para królewska dokonuje dekoracji owego dostojnika. Aton otacza opieką królewską parę 19 ramionami, a na ureuszu zawieszony został znak życia. Bóg podsuwa pod nosy Achenatona i Nefertiti znaki
'nh, a naprzeciwko ureusza błękitnej korony faraona bóstwo trzyma małą kobrę z dyskiem słonecznym na głowie.
Podsumowując tę część analiz, można zauważyć, że w przedstawieniach, w których boskie dłonie trzymają różne symbole, jak i w tych scenach, na których dysk posiada zarówno ureusz jak i znak życia, tarcza słoneczna ma znacznie większą liczbę promieni niż w przypadkach gdzie dysk jest nagi i nie wyposażony w żadne atrybuty. Atona najczęściej przedstawiono z 9, 10, 12 oraz 19 ramionami.
Reliefy przeanalizowałam także pod kątem chronologicznym. W związku z tym, że Nefertiti urodziła sześć córek możliwe staje się wydatowanie amarneńskich reliefów według lat panowania Achenatona i próba korelacji aspektu chronologicznego z ilością promieni boga Atona. Oczywiście taka analiza jest analogiczna w stosunku do badań związanych z występowaniem na reliefach amarneńskich księżniczek. Do 8. roku panowania Achenatona, czyli mniej więcej do narodzin Neferneferuaton liczba promieni słonecznych Atona rosła. W 1. roku rządów faraona suma ta wynosiła najczęściej od 8 do 12 promieni, maksymalnie szesnaście. W 4. roku liczba jest wyższa, dysk ma od 9 do 19 promieni. Ilość ramion wzrosła wraz z nastaniem 6. roku panowania, bóstwo przedstawiono ośmiokrotnie z ponad 20 ramionami, a w jednym przypadku nawet z 30. W 8. roku sytuacja się zmienia, dysk posiada najczęściej od 10 do 11 promieni, a największa ilość promieni to 20 i 21. Niestety, z przełomu 9 i 10. roku rządów Achenatona pochodzą tylko dwa przedstawienia, na których Aton ma 10 i 14 ramion. Początkowo możemy zauważyć wzrost liczby promieni, jednak z uwagi na fakt, że z okresu narodzin dwóch ostatnich dziewczynek mamy wyłącznie dwa przedstawienia, bardziej wnikliwa analiza staje się niemożliwa.
Podsumowanie
Egipscy artyści podczas komponowania amarneńskich reliefów najprawdopodobniej kierowali się głównie wolną przestrzenią jaką dysponowali. Lokalizacja scen, typy przedstawień oraz osoby na nich występujące wydają się nie mieć większego wpływu na ilość promieni słonecznych. Na reliefach ukazujących fasady świątyń czy pałaców, oraz w scenach, na których bóg otacza opieką swoje kartusze oraz kartusze Achenatona i Nefertiti, zauważymy intencjonalną symetrię przedstawienia.
Aton często występuje z 9 i 12 promieniami, co może mieć związek z Wielką Dziewiątką z Heliopolis oraz z cyklami 12 godzin dnia i 12 godzin nocy, podczas których bóg słońca podróżował w swej barce po nieboskłonie i w podziemiach.
Prawdopodobnie aby ustalić konkretne zasady kompozycji amarneńskich reliefów potrzebujemy większego zbioru danych oraz badań, w których wzięte zostaną pod uwagę także inne aspekty badawcze jak choćby rozmiary reliefów.
Warto pamiętać, że na dysk słoneczny boga Atona nie należy spoglądać wyłącznie jak na symbol czy emblemat, gdyż owa tarcza z promieniami zakończonymi dłońmi kryje za sobą głębszy sens i jest złożonym przekazem teologicznym. Jak napisał Toby Wilkinson „za Amenhotepa III król stał się tarczą słoneczną; za jego syna tarcza słoneczna stała się królem”. Aton prawdopodobnie mógł stać się pośmiertnym wcieleniem ojca Achenatona, aby pod postacią dysku słonecznego razem z synem sprawować rządy na ziemi. Według wierzeń faraonowie już od czasów rządów Amenemhata I wznosili się do nieba, aby połączyć się z tarczą, od której się wywodzili, i aby świecić jej blaskiem na wieki.
Maria Kloska
*
Artykuł: Maria Kloska - Formy przedstawień boga Atona w sztuce okresu amarneńskiego.
Medżat: Studia Egiptologiczne - Tom 1/Volume I (2013)
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra