- Bliski Wschód - Teksty z Ugarit

Teksty z Ugarit

Przebadanie wzgórza Ras Szamra pod koniec lat dwudziestych minionego stulecia i odkrycie, że znajdowało się na nim starożytne miasto z okresu brązu, zwane Ugarit, okazało się niezwykle cenne dla poszerzenia znajomości kultury i cywilizacji nie tylko starożytnej Syrii. Królestwo Ugarit w okresie późnego brązu było państwem mniejszym od sąsiednich Amurru (na południe), Nuchaszsze (na wschód) i Mukisz (na północ). Było także słabsze od sprawującego władzę nad całym regionem Karkemisz, które było siedzibą wicekróla hetyckiego.

Niewielkie i niezbyt potężne królestwo Ugarit posiadało jednak bogatą stolicę, dysponującą jednym z najważniejszych portów północnej Syrii (w nieodległym Minet el-Beida). Wykopaliska odsłoniły pałac królewski, świątynie i biblioteki świątynne, dzielnice mieszkalne, fortyfikacje, groby, dzielnicę portową. Najcenniejszym znaleziskiem są archiwa świątynne, dyplomatyczne, epistolarne, prawne i administracyjne. Stanowią one podstawowe źródło informacji o historii i społeczności Syrii tego okresu. Wszystko to sprawia, że Ugarit jest obecnie najlepiej znanym miastem z okresu późnego brązu w całym regionie.

Położony w północnej, nadmorskiej Syrii, na wybrzeżu Morza Śródziemnego, tell Ras Szamra znajduje się około 12 km na północ od współczesnej Latakii, stosunkowo niedaleko granicy z Turcją. Usytuowane blisko brzegu morskiego stanowisko charakteryzuje się wyjątkowo dobrym położeniem. Tell, odsunięty ok. 1 km od morza, wznosi się około 20 metrów ponad otaczającą go równinę i obejmuje obszar ponad 20 hektarów. Opływają go dwa strumyki, które na zachód od niego łączą się, by wpaść razem do morza.

Ugarit - pałac królewski

W okresie późnego brązu królestwo Ugarit obejmowało teren wokół miasta, pokrywający się z obszarem obecnej prowincji (muhafazy) Latakia. Jego granice były wyznaczone w sposób naturalny poprzez otaczające góry i brzeg morski.

Na północ barierę stanowiła góra Aqra (ugar. Ṣaponu; hur Ḫazzi; gr. Κάσιον; łac. Mons Casius), szczyt majestatycznie dominujący nad całym regionem. Dziś wyznacza on granicę syryjsko-turecką. Granicę wschodnią stanowiły ciągnące się południkowo Góry Nusajrytów/Alawitów (arab. Dżabal an-Nusajrija/al-Alawija; gr. Μπάρκυλος; łac. Bargylos). Na południu granice królestwa sięgały do miejsca, gdzie owe góry zbliżały się do Morza Śródziemnego (pomiędzy dzisiejszym Dżablah i Banias). Dziś jest to granica z sąsiednią muhafazą Tartus, w późnej epoce brązu było tu małe królestwo Siyannu wciśnięte między większe Amurru i Ugarit. Cały teren królestwa był naturalną równiną nadmorską otoczoną górami.
(...)

W trakcie wykopalisk w Ugarit odnaleziono wiele „archiwów”, a raczej zbiorów tabliczek o różnym charakterze. Pięć z nich znajdowało się w pałacu królewskim, a nazwano je w zależności od ich usytuowania w pałacu: archiwum zachodnie, wschodnie, centralne, południowe, południowo-zachodnie. Teksty w nich znalezione mają przede wszystkim charakter administracyjny, epistolarny i ekonomiczny. Tymczasem teksty o charakterze literackim odkryto głównie w rezydencjach prywatnych.

Do najważniejszych należą archiwa: w domu najwyższego kapłana na akropolu, w domach Rašapabu i Rapanu w dzielnicy mieszkalnej, w domu Agapšarriego i w domu kapłana huryckiego na południowym akropolu, w domu Urtena w centralnej części miasta i w tzw. domu tabliczek literackich w części południowej. Wszystkie te archiwa są świadectwem kultury piśmiennej w Ugarit i dowodzą, że znajomość pisma nie ograniczała się do pałacu królewskiego. Ważne jest także, że teksty o charakterze literackim i religijnym, mimo iż najwięcej ich znaleziono w domu najwyższego kapłana, występowały także w innych miejscach, co wskazuje, że pismo w społeczeństwie ugaryckim nie było używane wyłącznie w celach czysto użytkowych (głównie handel), lecz stosunkowo szeroko pełniło funkcję przekaźnika kultury.

Literaturę ugarycką odkryto stosunkowo niedawno, bo zaledwie sto lat temu. Badania nad nią są więc dużo młodsze, aniżeli badania nad literaturą Mezopotamii czy Egiptu, o literaturze hebrajskiej nie wspominając. Same teksty ugaryckie są jednak stare, większość z nich została zapisana około połowy XIV w., są one przy tym świadectwem dużo starszych tradycji. Język literatury zachowuje cechy bardziej archaiczne niż ten, jakiego używa się w innych dokumentach. Ponadto jest to raczej język poetycki, a tematyka dzieł literackich jest związana z bóstwami i herosami. Natomiast prozą zostały spisane między innymi: przepisy kultyczne, praktyki wróżbiarskie, inskrypcje, listy o różnym charakterze, dokumenty administracyjne, ekonomiczne, prawne, medyczne oraz część tekstów szkolnych.

Religia Ugarit

Religia Ugarit, znana na podstawie tekstów i świadectw z okresu późnego brązu, jest pod względem terytorialnym i czasowym zjawiskiem wycinkowym i ograniczonym. Jest jednak jedynym dobrze udokumentowanym przykładem religii z terenów Syro-Kanaanu z drugiej połowy 2 tysiąclecia. Dlatego też służy ona często jako punkt odniesienia w badaniach nad innymi religiami z tego regionu. Należy przy tym pamiętać, że materiał badawczy (szczególnie teksty mityczne i legendarne) dotyczy w zasadniczej mierze religii „wysokiej”, czyli religii elit społecznych. Nieliczne teksty pochodzące spoza tego kręgu społecznego oraz częściowo onomastyka i archeologia dają nam dość słaby wgląd w tzw. religię ludową.

Warto zauważyć, że na przykład onomastyka ugarycka nie odzwierciedla w pełni hierarchii bóstw znanych z tekstów literackich. Zresztą także i one zawierają sprzeczności, na przykład Cykl o Baʽlu ukazuje to właśnie bóstwo jako najbardziej aktywne w panteonie i stopniowo zdobywające palmę pierwszeństwa. Natomiast w Legendzie o Kircie oraz Legendzie o Aqhacie najważniejszym bóstwem jest ciągle ojciec bogów Ilu. Wskazuje to na religię żywą i podlegającą przemianom, nadto nieposiadającą jakiegoś centrum (głównej świątyni), które mogłoby odgórnie trwale narzucić swoją wizję. Jest to cecha typowa dla politeistycznych wierzeń Bliskiego Wschodu, gdzie różne ośrodki konkurowały ze sobą, co prowadziło do zmian religijnych. W przypadku królestwa Ugarit możemy obserwować takie zjawisko w mikroskali.

Baal z Ugarit Religia Ugarit była oczywiście politeistyczna. Teksty, jakie mamy do dyspozycji, ukazują, że postacie najważniejszych bóstw były, przynajmniej do pewnego stopnia, dość jasno określone. Chociaż najwyższym bogiem kananejskim wydaje się Ilu, którego imię oznacza w językach semickich po prostu „bóg”, to jednak jego pozycja w Ugarit nie jest do końca jednoznaczna. Postrzegany jako stwórca ziemi i człowieka oraz ojciec bogów, prawdopodobnie był uważany za stwórcę wszechświata, ale ponieważ nie odnaleziono tekstów kosmogonii ugaryckiej, więc są to jedynie domysły oparte między innymi na fakcie, że zwano go „ojcem lat”, a zamieszkiwać miał „u źródła dwu rzek, u ujścia dwu oceanów” Przewodniczył zgromadzeniu bogów, a niekiedy nazywano go Bykiem Ilem, co miało symbolizować jego siłę i płodność.

Jego małżonka Aszirata, zwana „Wielką Asziratą (Panią) morza”, była matką bogów. Jej kultyczny symbol przedstawiał drewniany pal, będący stylizacją drzewa, wbity w ziemię. Wiązał się on z kultem płodności, gdzie ziemia wyrażała płodny element żeński, zaś drewniany pal element męski. Takie miejsca kultowe poświęcone Asziracie poświadczone są także w Biblii, która wspomina m.in. o „wycinaniu” Aszery – taka była hebrajska forma jej imienia – czyli owego drewnianego pala. O ile takie świadectwo mówi o ortodoksyjnie jahwistycznym podejściu, o tyle znalezisko z Kuntillet ʽAjrud na północnym Synaju wskazuje na synkretyczny nurt w religii Izraela, wspomina bowiem o „Jhwh i jego Aszerze”, tworząc z nich zapewne parę bóstw.

Pomimo że Ilu to najważniejszy bóg panteonu ugaryckiego, to jednak często bardziej czczonym był Baʽlu. To on sprowadzał deszcz, czyli źródło urodzaju. Nazywany był też w Ugarit „Jeźdźcem chmurowładnym” i odpowiadał za grzmoty oraz błyskawice zapowiadające nadchodzący deszcz. Baʽlu, czyli „pan”, był początkowo jedynie epitetem boga Hadada/Addu („gromowładnego”, ściślej „grzmiącego”). Jego siedzibą była często spowita w chmurach góra Ṣaponu, znana w czasach klasycznych pod nazwą Mons Casius, a dzisiaj zwana Dżebel Aqra.

Przyjaciółką-siostrą(?)-kochanką(?) Baʽla była ʽAnata, bogini wojny i miłości, mimo że nosiła tytuł „Dziewica”. Jako bogini wojny walczyła z wrogami Baʽla, ale pośredniczyła też między nim a innymi bóstwami, w szczególności Ilem.

W tekstach z Ugarit pojawia się ponadto, acz marginalnie, jeszcze jedna towarzyszka Baʽla – ʽAsztarta. Z biegiem czasu (w Egipcie oraz w Fenicji i źródłach punickich) jej kult zyskiwał na popularności i połączył się w jedno z kultem ʽAnaty. Świadectwem popularności tej bogini jest m.in. nazwa miejscowości ʽAsztarot w Baszanie. Kult ʽAsztarty, z którym łączyła się prostytucja sakralna, rozpowszechnił się zwłaszcza w 1 tysiącleciu.

Ciekawym bóstwem wydaje się Dagan, określany niekiedy jako ojciec Baʽla. Choć występuje on na listach ofiarnych (przypisywano mu nawet, choć zapewne błędnie, świątynię w Ugarit), to jednak niemal nie pojawia się w tekstach mitycznych. Wspomina się czasem Tuttul (miasto nad Eufratem) jako jego siedzibę. Jego imię sugeruje, że był to bóg związany ze zbożem. Co ciekawe, jest on poświadczony w tekstach z Ebla z końca 3 tysiąclecia. Był także czczony w Mari, zaś teksty biblijne świadczą o tym, że czczono go pośród Filistynów, którzy prawdopodobnie przyjęli go od Kananejczyków.

Pośród bóstw o mniejszym znaczeniu pojawia się porównywalny do greckiego Hefajstosa Koszaru-Chasisu („zręczny i zdolny”). Był on budowniczym pałacu Baʽla oraz twórcą magicznych maczug, którymi bóg burzy walczył z Jammem. Miejscem jego pobytu były w mitologii ugaryckiej Kreta i Egipt. W Ugarit pojawia się też bóstwo solarne Šapša.

Zaskakujący w kontekście bliskowschodnim jest fakt, że jest to bóstwo żeńskie. Postuluje się, że ugaryckie imię bóstwa wynika z przekształcenia šamšu („słońce”) > šampšu > šapšu. Bogini słońca nosiła tytuł nrt ilm – „Pochodnia Ila/bogów”.

Z kolei bóstwem księżyca był Jarichu, pojawiający się jako główny bohater w micie o zaślubinach z boginią Nikkal Jarichu w swych lokalnych odmianach był szeroko czczony w Lewancie, o czym świadczą nazwy takie jak Bet-Jerach czy też Jerycho. W Cyklu o Baʽlu, jako przeciwnicy boga burzy pojawiają się także Jammu (uosobienie morskiego chaosu) oraz Motu (bóg śmierci), jednak poza tym nie występują oni w pozostałych mitach.

W cyklach mitycznych z Ugarit nie ma tekstów kosmogonicznych, obecna jest natomiast teomachia. Konflikty o różnym charakterze są niemal stałym motywem Cyklu o Baʽlu Baʽlu, zdobywając coraz większe znaczenie, stopniowo przejmuje władzę z rąk najważniejszego boga panteonu ugaryckiego – Ila. Nie dochodzi jednak między nimi do zbrojnej walki. Baʽlu walczy natomiast z Jammem oraz z Motem.

Do pewnego stopnia pomocne w ustaleniu kolejności pojawiania się bóstw mogą być teksty rytualne. Pokazują one także, jakie ofiary składane były w ramach ugaryckiej liturgii. Składały się na nią rytuały i ofiary związane z cyklem tygodni, miesięcy i pór roku. Znane są dwa święta obchodzone w sposób szczególny: święto Nowego Roku oraz święto Nowiu. Obrzędom towarzyszyły hymny i pieśni mające charakter liturgiczny, które wykonywali śpiewacy. Uczestniczył w nich personel kultyczny obejmujący kapłanów, osoby poświęcone i śpiewaków oraz władca lub jego przedstawiciel

Kluczowym elementem praktyk religijnych były ofiary składane bóstwom. Najważniejsze były ofiary całopalne składane ze zwierząt, obok nich ofiary biesiadne, w trakcie których dochodziło do rytualnych uczt. Ofiary składano przede wszystkim na ołtarzach świątynnych. Świątynie określano jako domy bóstwa (ugar. bt il). Prócz zwierząt ofiarowano również cenne metale, tekstylia, owoce, zboża oraz napoje. Człowiek mógł także zdobyć potrzebne mu informacje ze sfery boskiej poprzez zapytanie bóstw za pośrednictwem wróżbiarzy. Podstawą do wyroczni mogła być obserwacja ciał niebieskich (astrologia) lub obserwacja nowo narodzonego dziecka bądź zwierzęcia mającego jakieś anomalie fizyczne (teratomancja). Wróżbiarstwem, w którym łączono ofiarę z obserwacją, było badanie wnętrzności zwierząt (hepatoskopia)

Centrum życia religijnego stanowiły świątynie, wokół nich działali kapłani, którym przewodził najwyższy kapłan (arcykapłan). Nie jest jasne, jaką rolę w zarządzaniu sprawami religijnymi pełnił pałac władcy i administracja. W wielu tekstach rytualnych wspominany jest bezpośredni udział władcy, wydaje się jednak niemożliwe, by osobiście uczestniczył on w aż tylu ofiarach. Zapewne monarcha był reprezentowany przez delegowanego przedstawiciela.

Nie wiadomo też, ile było w Ugarit świątyń. Archeologia wskazuje na trzy świątynie położone w obrębie murów (tzw. „świątynia hurycka” przy pałacu, świątynia Baʽla oraz świątynia Ila/Dagana) Trudno powiedzieć, jak kształtowały się relacje pałacu i świątyń. Wydaje się, że – podobnie jak w innych państwach starożytnego Bliskiego Wschodu – to raczej pałac dominował.

BIBLIA W KONTEKŚCIE UGARIT

Zagadnieniem, które przez kilka dziesięcioleci zajmowało egzegetów, było określenie relacji pomiędzy tekstami z Ugarit a księgami Starego Testamentu. Chociaż trudno wykazać ich bezpośrednią zależność, starano się określić dziedziny, w których jest możliwe ich porównywanie. Punktem wyjścia dla porównań tekstów biblijnych i ugaryckich jest stwierdzenie, że Ugarit i Izrael łączyła, jeśli nie ta sama, to przynajmniej podobna kultura w pierwszym okresie istnienia Izraela (XII-IX w.).

Niewątpliwie zbliża te dwa „światy” również podobny język, należący do tej samej gałęzi semickich języków północno-zachodnich. Ponadto ugaryckie wierzenia religijne, chociaż były w szczegółach specyficzne, właściwe dla tego miasta, posiadały jednak elementy wspólne wszystkim Semitom żyjącym w Kanaanie i w Syrii. Do tego trzeba jeszcze dodać bliskość struktur poetyckich oraz podobieństwo motywów, obecnych w obu literaturach

Odnalezienie i odczytanie tekstów z Ugarit okazało się znaczące w studiach nad biblijnym językiem hebrajskim. Pewne słowa zapisane w Biblii hebrajskiej, których sens po części na przestrzeni tysiącleci został zapomniany, dzięki świadectwom z Ugarit odzyskały swój, jeśli nie właściwy, to przynajmniej oryginalny sens. Egzegetą, który w tej dziedzinie szczególnie się wyróżnił, był jezuita Mitchell Dahood. To prawda, że niekiedy w swoich porównaniach posuwał się nazbyt daleko i czasem przypisuje mu się swoisty panugarytyzm w pracach nad biblijną hebrajszczyzną.

Wpływ badań nad językiem ugaryckim można szczególnie dostrzec w komentarzach do poetyckich ksiąg biblijnych. Wyjątkowy pod tym względem jest trzytomowy komentarz do Psalmów autorstwa Mitchella Dahooda opublikowany w serii Anchor Bible. Nie można zaprzeczyć, że poznanie gramatyki ugaryckiej jest pomocne i wyjaśnia pewne zjawiska obecne w hebrajszczyźnie, w szczególności formy archaiczne.

Liczne podobieństwa, w pierwszym rzędzie natury językowej, sprawiają, że łatwo przychodzi zestawiać teksty z Ugarit ze świadectwami zawartymi w Biblii hebrajskiej. Co więcej, takie porównania są często konieczne i ułatwiają interpretację tak Starego Testamentu, jak i źródeł ugaryckich.

Tabliczki z tekstami literackimi okazały się niezwykle istotne dla poznania kananejskich bóstw i kultu, a przez to dla zrozumienia ich relacji z wiarą i kultem Izraela. To prawda, że pośród uczonych pojawiły się skrajne stanowiska wyrażające opinie zarówno o fragmentaryczności, jak i o wyjątkowości religii Ugarit.

Nie można jednak negować, że istniał pewien zasadniczy panteon bóstw, wspólny dla mieszkańców Syrii i Kanaanu. Zestawienie tekstów ugaryckich i biblijnych pozwala na stwierdzenie, że zawarte są w nich podobne idee religijne, chociaż nie zawsze są w taki sam sposób interpretowane.

I tak kult Baʽla był przedmiotem ataku i potępienia na stronicach Biblii. Nie oznacza to jednak, że motywy znane z kultu Baʽla nie pojawiają się w tekstach odnoszących się do Boga Izraela. Jest on postrzegany jako dawca życia i obfitości plonów, a obraz zawarty w Księdze Ozeasza (Oz 2,10; 6,3) jest echem mitu o śmierci i powrocie do życia ugaryckiego boga.

W 1 Krl 19,11-12 natrafiamy na opis teofanii, która obfituje w motywy wspólne z ugaryckimi opisami (ogień, grzmot, deszcz). Biblijny autor nawiązuje także do mitycznej walki Baʽla z Jammem, wspominając o walce Boga z Lewiatanem (por. ugar. Litanu), będącym uosobieniem wodnego chaosu (por. Ps 74,13-14; Iz 27,1).

Należy jeszcze dodać, że teksty ugaryckie są fragmentaryczne, a konkluzje nierzadko opierają się na hipotetycznej rekonstrukcji i interpretacji. O tym winni pamiętać wszyscy próbujący porównywać ugaryckie mity i legendy z tekstami biblijnymi.

Jednak istnieją motywy wspólne dla Ugarit i Biblii. Motyw taki często pojawia się w formie obrazu. Jeśli motyw literacki wykazuje pewną ciągłość w ramach określonej tradycji, stając się jej integralną częścią, to mamy do czynienia z fenomenem określanym jako topos. Takim motywem wspólnym dla obu literatur jest motyw świętej góry. W Biblii jest nią Syjon, jednak w jej przedstawieniu nie brak elementów nawiązujących do „góry północy”, do Ṣaponu, świętej góry Baala: „Góra Jego święta, wspaniałe wzgórze, radością jest całej ziemi; / góra Syjon, kraniec północy, jest miastem wielkiego Króla” (Ps 48,2b-3).

Szczególnie wyjątkowy jest opis teofanii z Psalmu 29, nawiązujący do motywów obrazujących bóstwo burzy:

„Głos Pański ponad wodami, zagrzmiał Bóg majestatu: Pan ponad wodami niezmierzonymi! / Głos Pana pełen potęgi! Głos Pana pełen dostojeństwa! / Głos Pana łamie cedry, Pan łamie cedry Libanu, / sprawia, że Liban skacze niby cielec i Sirion niby młody bawół” (Ps 29,3-5).

Niektórzy wprost postrzegają ten psalm jako zaadaptowany do religii Izraela kananejski hymn ku czci Baʽla, w którym nie sposób nie dostrzec motywów z ugaryckiego poematu o Baʽlu.

Dla poezji ugaryckiej szczególnie istotny jest paralelizm o różnej strukturze. To samo możemy powiedzieć o poezji hebrajskiej. Analiza i porównywanie paralelizmów pozwala lepiej zrozumieć niejasne zwroty biblijne. Jako przykład można wziąć zwrot pojawiający się w Psalmie 16,9: „Dlatego się cieszy moje serce (lb-y), dusza (kbd-y) się raduje” (Ps 16,9a).

W tekście hebrajskim cytowanego powyżej wersetu pojawiają się dwie pary słów: lb-y/kbd-y – „moje serce” i „moja dusza” (dosł. „moja wątroba, wnętrzności”) oraz śmḥ/gyl – cieszyć się/radować.

Tymczasem w Cyklu o Baʽlu czytamy o bogini ʽAnacie: „Nabrzmiały jej wnętrzności (kbd-h) od śmiechu, / napełniło się jej serce (lb-h) radością, / wnętrzności (kbd) ʽAnaty – triumfem” (KTU 1.3 II 25-27).

Rzeczowniki określające miejsce w organizmie człowieka, w którym „objawia się” radość, są w obu tekstach identyczne (serce i wątroba). Także ugarycki czasownik wyrażający radość (šmḫ) jest pokrewny z hebrajskim odpowiednikiem. Podobieństwo obu tekstów jest zaskakujące i trzeba przyznać, że tekst ugarycki pomaga zrozumieć werset biblijny. Jest to tylko jeden przykład, a porównanie poezji biblijnej z tekstami ugaryckimi zadziwia użyciem zbliżonych wyrażeń, podobnych metafor i obrazów oraz podobieństwem frazeologicznym.